A1^v
Viris inclytis et ingenio et
iudicio praecellentibus, D'octoribus' D'ominis'Livino Embden²,
Francfordiae Iuris Civilis professori, atque
Friderico de Salczen³, Illustrissimi principis Marchionis Branden-
principis Marchionis Brandenbergensis. Electoris etc. physico,
doctoribus et patronis su-
spiciendis, Ca-rolostadiusb
S'alutem' D'icit'

Maluissem clarissimi viri plurimas ob causas lacerorum
hominum maledicta silentio ac animi gravitate vincere,
quam cohortem seviter foerocientem, quovis convicio referire, ne
quispiam pollicitae fidei⁴, et nequiter laesae insimulare me posset, At
cum video patientia mea hominum duriciem invalescere, eosque contra
humanam conditionem insanire, et sacras litteras nominis mei specie
interturbare haud immerito acriores illorum contumelias subiturus,⁵
quod silentii mollitudine non poteram assequi, saltem obiecto
gladio efficiam,

Silui nempe primum ob id quod Eckius et ego in eam sententiam
decurrimus, eo vehementer id exigente Lipsiae antequam disputa-
remus, ne alter alterum ante arbitrorum^c pronunctiationem appeteret^d,
sed rem iudicatam operiremur, atque praecipue disputationis acta
tantisper conquiescerent, haec nostra conventio,⁶ et quid fuerat hu-
manae fidei tam congruum, quam ea quae inter nos placuerunt servare?
Potissimum illum oportebat fidem custodire, qui huiusmodi pacti-
onis fuit auctor, At hanc pactorum legem, ideo ab Eckio inven-
tam opinor,⁷ ut ego eiusmodi placitorum vinculis astrictus, con-
ventionum superstitione mutescam, solus male audiam, solusque
maledictis obruor, cum ab Eckio, tum ab iis qui eius moribus favent.
Proinde, nemo me potest criminis incessere, quando adversa-
rius suae fidei, quam est pollicitus, et quam a me instanter impetra-
vit, prior non pepercit, Quis recte adversum me concitabitur, si
veritati divinae inserviturus naturali iure, hoc est defensione fru-
iscar, et contra hostilem impetum resurgam, ac sursum nitar, si A2^r
licuit, tam prestabili^e advocato,^f interim fidem^g,
ledere, interim obtendere, veniam itidem mihi debetis et igno-
scere, si maledicta illius et cuiusque diluam, si refellam, si in illorum^h
transferam caput, unde ob oculos et aures hominum iacta sunt,
nec sum tam brutus et stupidus, qui fraudes Eccianas excogitatae
fidei ac tantos dolos olfacere nequeam, illius vero pudendas et
invidiosas captiones alicubi conscribam,⁸ ubi vel indicaboⁱEckium
consolari se clamore iactabundo, veluti canes morsi atque pro-
strati, qui victores suos latratu prosequuntur.⁹ Probabo pariter
propriam Eckii laudem et mei, ceu inimici vituperationem im-
pendio suspiciosam, et fidei detrahende causam, Facilius quoque
tacebam quod Eckii praecones paulo optabiliore praecentione de
me fantur, et mihi plus tribuunt quam leguleius¹⁰ quidam homo
obiecta invidia marcescens, hic me respondere potuisse, nega-
vit, illi me vel egregium vexatorem vel colericum, et similibus re-
clamantium indiciis^j,¹¹ minimeque tacentium in schola disputatorum,
ceu primis lineis depinxerunt, linguax ille rabula, omnes omnium
vituperonum meorum molestias asperitate et dolentia saevioris vul-
neris obduxit, toleratuque faciliores fecit, Quid etenim prestolari
ab adversariis poteram nisi insectationem? Et eam ab iniquis acer-
bissimam? Contra, ab homine, qui inimicus esse noluerit, etiam
obiurgationem commeritus, debui recte et vere iudicari, Praete-
rea tacui quod notata est in scribis illis rustica superbia et obscaenitas
impudentissima.

Scripta sunt enim ea ridicula et mendacia quae tangi possent,
neque timor ullus mihi insidet, futuros esse, qui vera illorum scri-
pta credant, nisi plane infestos, Porro multis modis quod sen-
tio, eloquar, arbitror Lipsicorum aliquot theologistarum praecipue
Praedicatorum¹² hominibus tam insulsis faces^k subdidisse,¹³ et illos per
miserum quisque blateronem sua loquentes.

Egrediantur adversum me omnes illi morosi et obiurgio si
latratores, obreptent vel astu, qui sunt inspiratores fumorum
proferant doctrinam suam, adfuerunt Eckio collectores, inperti-
nentium auctoritatum adsunt et illi suppetiarum admodum indigo,¹⁴
Alloquantur me, nec asellum illepidum et sciolum¹⁵ quemque instruant,
et me armis theologicis, gladioque Christiano protrudant et
percutiant, Quid iuvat sic debacchari per capram, quae nec corti-
ces scripturarum gustavit?¹⁶ Ipsi suam salivam expuant, ne infantis-
simo homini nugas praemandant,¹⁷ agant circumspectius, si Acade-
mie, si principi suo Illustrissimo, si oppido Lipsensi quibus quicquid
honoris et officii habeo prestabo, decorem et augmentum afferre A2^v
nituntur, hoc non efficient, quamlibet conati, nisi scripturis et
eruditione, Possunt Mimi et histriones maledicta et mendacia
exaggerare, et e scaenis ceu imbrem depluere, Alia vindicta vi-
ros decet, Academiam illam amo venerorque, quam dehonestant^l
ipsi vituperatione nostrum tam falsa et nobili iniquitate clara.

Vereor quospiam me coleram effutire dicturos et falso eis im-
putare talia admissa, Epistolam¹⁸ tamen habeo cuiusdam veniam pos-
centis atque testantis sibi argumentum traditum, quod nugas suas et
acerbitate et foeditate superat, sic totum orbem meo nomine op-
plent, subinde merito in praelium literarium evocantur, ut quicquid
virium et nervorum in theologia adepti sunt, expromant, mode-
stia theologica¹⁹ abusuri, Alioqui nec mihi vitio dabitur, si par
pari relaturus validiore illis morsu adhaesero, aequali mordaci-
tate conprimendis.

Habet Thomas et caeteri scholastici, quiddam eruditum, quod si
seorsum legas, neutiquam videtur ignavum et stupidum neque alienum,
Etenim si conferas, et nativa dicta contendas autorum, unde ille
concerpsit, ac singula observate et circumspecte iungas, religioseque
alternis lectionibus committas, O quam iacent, sordent, frigent, quan-
tumque nutant^m a suo nitore opercula illa miserorum scholasticorum
et praesidia extrema, ea ut imbiberunt, ita nimirum iudicantⁿ, iis au-
res ipsorum proculcatae sunt et sordidae, itaque cum syncera occurrit et
se offert scriptura protinus offenduntur, quo fit ut difficilius as-
sentiantur puris scripturis, cum illis ipsis et Eckio tam Ecclesiasti-
corum depravatore, quam eorum quos tutatur scholasticorum incom-
modo verboso et rapaci defensore, manus me necessum est
rupto silentio, conserere.²⁰

Mavult ab Eckio inimico graviter vituperari, quam amico exigue laudari.
Malo autem ab uno Eckio hoste infensissimo graviter et insectan-
ter vituperari, quam, ab illius modi suorum laudatorum similibus, ie-
iune et exigue laudari, Quin si maledicit et vituperat, quanto
id facit acerbius, tam maxima mole pro iniquo detractatore
ducitur, et propterea neque fidem capiet, Extollentes vero eum adeo
variant, ut manifestarie conmonstrent, se quidem velle laudare,
sed pene nihil reperire quod iure laudent, At nolo maledictis con-
tendere, sed ostendere solum plerosque ardeliones²¹, scripturam
sanctam reluctantem et invitam, violentis interpraetationibus adverse
ad suas voluntates applicare.

Lypsicos tango eos qui Christiani nominis obliti, infamem cri-
minationem effuderunt, eos vero non pungo, qui argutias Eckia-
nasfrivolasque^o reprobarunt, quos neque latuit, ipsum Scoto et Tho-
meCupit Lipsensium amicitiam. violentiam, non patrocinium fecisse, Sunt Lipsici theologi A3^r
et plurimi alii Lipsenses quibus calculus impense candidus²² est et
integer, quorum ut conciliandae, ita et conservandae amicitiae sum
cupidissimus, neque sum adeo ingratus, qui velim beneficia ma-
ledictis rependere, adversus autem eos qui per prodigas^p et ineffre-
nes linguas contra nostram academiam suos stomachos, atque petulantias evomuerunt, retorquebo autoritatem Bernhardi.²³

Sicque repugnaturus illorum opinionem emular, qui potentissima
argumenta primo et ultimo, infirmiora vero loco medio^q
ponenda ducunt, quando exercitu hoc ordine disposito imbel-
les partes anteuntium armorum muniuntur fulgore quodam ferri, qui et ocu-
los et mentes perstringat²⁴, ac mutuo fortia robora, accessu mi-
norum augescunt, et quod prius solo fulmine, postea grandine et
copia valent, pugnantque, istiusmodi ordinem, tum sequerer, si sacrae
scripturae auctoritates, ecclesiasticis scriptoribus anteponerem,²⁵ hosqueEcclesiastici Canonicis scripturis sunt inferiores.
intra illos ceu munimenta concluderem, Quippe documenta Ec-
clesiasticorum incomparabili et dignitate et reverentia et maiestate
Canonicis dei scripturis existimo inferiora, atque tantum habere fir-
mitatis, quantum canonicae litterae eis inpartiuntur, quatenus autem divinis
testimoniis destituuntur^r, eatenus humana sunt^s, et lapsus, ^tabsit procul, instituuntur^t vel saltem
lapsui proxima, possuntque tum vel transcurri vel negari ab iis, qui
auctoritates scripturae in promptu tenent et obtrudunt. Verum
Eckius et id hominum genus, inexcusso iudicio atque furenti im-
petu in queque fertur occurrentia, et ^uad doctrinas^u ecclesiasticorum,
perinde atque divina oracula gemit, suspirat, stupescit, soletque
acerosa²⁶fila^ve^w libris ceu colo quapiam carpere, atque sic non praeci-
puis et propriis, sed extrinsecus quasi additis et consarcinatis
sententiolis,²⁷ simplices homines praeoccupantur, ac nonnunquam extor-
quent iudicium, si quod haberent, et facultatem secus intelligendi ra-
piunt, suisque sensibus alligant, ne possint postea rectis scriptu-
ris incumbere.

Quapropter, ratus sum opere praecium fore, ut Bernhardi aucto-
ritatem primo loci digeram, quam et Eckius et plerique rudes super-
sticiosa religione adeunt, suspiciunt et velut divinam finitionem am-
plexantur, ut etiam comperto, Bernhardi auctoritatem, subfrigide,
corrupte et ineptissime ab Eckio contra me desumptam, ab eius
se opinione^x subtrahant, et cuius erant amicissimi fiant alie-
nissimi. Verba sententiae Bernhardi haec sunt.

Sic autem ista cum libero arbitrio operatur, ut tantum illud in primo prae-
veniat, in caeteris comitetur, ad hoc²⁸ utique praeveniens, ut sibi de-
inceps cooperetur, ita tamen quod a sola gratia ceptum est, pariter ab
utroque perficitur, ut mixtim non singulatim, simul, non vicissim A3^v
per singulos profectus operentur, non partim gratia, partim liberum
arbitrium, sed totum^y singula opere individuo peragunt, Totum
quidem hoc, et totum illa, sed ut totum in illo, sic totum ex illa.²⁹

Hac sententia minus perpensa, immo nec perlecta, multi moventur,
hallucinantur multi. At si intuerentur superiora, e quibus haec quae
praeiecimus, pendent, ilico ab errore eximerentur.³⁰ Tametsi Bern-
hardi sententia non sit tot caeremoniis subeunda, ut ea sola con-
specta, caeteris temperemus, Attamen vulgo imperitorum concedendum
est, ideoque eam veluti scripturam, aliquanto diligentius expandam,
quam ferat Eckiana subtilitas. Haec Bernhardi verba!^z Sic autem ista cum
libero arbitrio etc,³¹ flecti e ductu sermonis antecedentis, quis du-
bitet? demonstrant autem tria, quae Bernhardus in superioribus con-
numeravit, deus inquit, Tria haec, hoc est, bonum cogitare, velle et
perficere, operatur in nobis, Primum profecto sine nobis, secundum no-
biscum, Tertium per nos,³² Haec sunt quae demonstranur, cum dicit, Sic
autem ista cum libero arbitrio operatur,³³ nemo quoque ignorare potest,
verbo operatur, intelligi deum vel gratiam, nisi cui Bernhardus
prorsus est ignotus.

Deinde Bernhardus disertat, quemadmodum deus illa tria scilicet,
Cogitatum, velle et perficere, operatur cum libero arbitrio, astruens
deum vel gratiam praevenire liberum arbitrium in primo, in caeteris autem co-
mitari,³⁴ proinde dispiciamus, qualiter deus bono cogitatu, li-
berum arbitrium praeveniat, At priusquam haec pensiculemus, intenden-
dus est animus ad illud quod Bernhardus dicit, deum primum operari
sine nobis,³⁵ qui continuo ante affirmabat gratiam, tria illa efficere in
nobis, hic mihi dicat Eckius, cur Bernhardus in superioribus
fassus est deum agere primum illud, hoc est bonum cogitatum sine no-
bis, et in sententia qua utitur Eckius, dicit, deum ista cum libero ar-
bitrio operari, numquid duo ista operari sine nobis et operari cum
libero arbitrio pugnant? quando quidem post pauca,
cum dixisset, deum operari sine nobis, primum, postea dicit in nobis et
cum libero ar'bitrio': Liquet etiam Bernhardum de eadem re, diversis nomi-
nibus locutum,³⁶ illamque rem, modo liberum arbitrium, modo nos, modo ho-
mines nuncupasse, cui quidem opinationi titulus libri, e quo ista
decerpsimus, suffragatur, siquidem de gratia et libero arbitrio inscri-
bitur, Hic est globus qui EckiumLypsiae torquebat, hae sunt tricae
quibus haesitabat, et certe quantum poteram coniectura assequi,
voces suas, nec ipse intellexit. Conspicetur igitur inquisitius
et exactius Bernhardi sensum et^aa discrepantium nodum dissolvat,
sed videat ne duos inextricabiliores stringat ad cumulum hu-
A4^riusmodi dissidentiae, valet illud quod gratia excitat liberum ar
bitrium³⁷ ut idem autor inquit, quia excitatio et evibratio som-
num ceu^ab vinculum quoddam, quo iacens spiritus impeditur,
depellit, quo possit assurgere liberius, Attamen Bernhardus di-
cit istam excitationem fieri sine nobis, et in sententia sepius repe-
tita, quam Eckius veluti arietem quatiendis muris³⁸ impingit, te-
stantibus litteris docet deum cum libero arbitrio bonum cogitatum operari,
et quod in solo hoc primo praeveniat.³⁹

Praeterea quis theologorum non miraretur, reliqua Bernhardi
verba, qui vim nostram cogitandi praeveniri immisso cogitatu⁴⁰ inquit,ps. xi.
at non perinde velle et perficere praeparari, nemo nisi pelagianus
ibit inficias bonum velle nobis inspirari, caeterum, et quis est quiPsal, xi.
negabit, perficere quoque nobis desuper donari? nisi qui habet^acii. Paralip. xxv.
labia dolosa et linguam magniloquam, qui dicit linguam nostram
magnificabimus, labia nostra nobiscum sunt, quis noster dominus est?⁴¹
quoniam est conatibus universis Amasias rex, qui nec dum veraeDeu: viii.
religionis a dei viro commonitus Israhelitarum praesidia emerat,
putabat namque in robore exercitus bella consistere.⁴² Bella inquam, quae
Paulus Romanos et Galatas docuit, Nemo profecto vel bo-
nam voluntatem, vel bonum perficere alicunde,⁴³ quam desuper a patre
caelesti recipiat, ne cuipiam ansa praebeatur dicendi, fortitudo mea
et robur manus meae, haec mihi fecit,⁴⁴ sed haec praeter institutum.
Regredior, ex^adBernhardo, in premissis didicimus quemadmo-
dum gratia bonum cogitatum cum libero arbitrio operatur, licet
praeveniat.

De hoc primo quod Bernhardus bonum cogitatum⁴⁵ appellat,
non audivi EckiumLypcziaeae addubitare, quin opus bonum
sit a deo totum et totaliter, nempe me opponente crebrius di-
cebat.⁴⁶ Si perficere esset a deo, de quo Bernhardus et nos iam
diximus, Tum continuo subscriberet proposito meo, sed quam ridi-
culus mihi Eckius erat, nullus hominum melius me noverat,
consensit ergo mihi bonum cogitatum, quem Bernhardus pri-
mum vocitat⁴⁷, esse a deo totum et totaliter, quod si non adsen-
titur, neque enim omnia acta continent, respondeat hodie.

Quoniam^af gratia comitetur et cooperetur libero arbitrio.
Caeterum reliqua Bernhardi verba propositae sententiae persequitur, A4^v
qui asserit deum vel gratiam, in primo id est bono cogitatu prae-
venire liberum arb'itrium': in caeteris autem utpote, velle et perficere
comitari, atque cooperari,⁴⁸ verba Bernhardi haec sunt, ut tantum
illud in primo preveniat, in caeteris comitetur, scilicet gratia, ad
hoc utique praeveniens, ut iam deinceps cooperetur,⁴⁹ haec sunt
verba illa humida et lapsantia, quibus locutor importunus
plateasmo⁵⁰ defluxit. Haec sunt reformidabilia scholasticorum
numina, quae sola ad literam citra sensum genuinum tractari vo-
lunt, quae nemo attingere audet, nisi triennium in parvis logica-
libus et Chrysopasso⁵¹ absumpserit, quo tanta portenta syllo-
gisticis^ag captionibus involveret et Methaphysicali ratione secundum
Averroem deinde diduceret, Haec sunt quae rotundo ore⁵² et nullo
pondere, quasi fulmina Eckius Iaculator et velut carbonem e
ligno flagrante cum crepitu expuit,⁵³ parturiunt montes,⁵⁴ enitentes
spectate, miraculum prodit, Deus vel gratia comitatur et cooperatur
libero arbitrio, ergo opera bona non sunt a deo tota et totaliter,⁵⁵
Illi tamen vel affine videtur quod gratiam dei in solo primo faciendo
ait preire. In caeteris autem efficiendis sequi, et quod liberum arbitrium
antecedat, gratia subsequatur, ad hoc utique preveniens, ut in aliis
comitetur. Hic Eckii concitationem audisses saevissimam, Hic An-
dreas quasi homo Bernhardi nescius, tanta verborum grandine
pressus mussat, glorias quas flaverat ille inanes demiratur, Hisque
verbis inimici fortescunt, quod apud scholasticos ea didicerunt,
putantque omnibus modis hanc esse Bernhardi sententiam, quam
Eckius esse volebat. Hic magnus ille theologus, qui sacris deIronia in Emserum.
litteris non quiverat male pronunciare Emserius⁵⁶scribendae^ah adversum
me obtrectationis tragicam ansam arripuit, atque me tanquam floccum
parvifecit,⁵⁷ quod Eckio (cui iuditio eius prestantissimi theologi
comparari^ai absque piaculo non debeam) in re tam manifestaria re-
luctor, Et quia Eckium fecit omnia, non poterat me facere quoddam
aliud, quoniam nihil, ^ajhoc solum addens^aj quod vexationum et scommatum⁵⁸ plenus fuerim,
hoc est illius adeo modesti et eruditi theologi super me decretum
quem officium veritatis ad id scriptionis genus propellebat, ex-
emplum suarum literarum penes me extat, quas ad CanonicumScribe feritatis pro veritate
quendam Misiae⁵⁹ dedit, aiunt cucullatos predicatores scripta illius
glomere magno nugarum in populum ociosa contione, et illius
modi nugis accommodata iaculatos〈.〉 Porro si vere sunt, quas
theologus ille, suique similes de me sufflant bullae, intellecturi
sunt, qui vel acta disputationis, vel operam hanc sane sua scru-
tatione dignantur.

B1^rAd rem, ego cum Eckio tum conflatoribus suis, et Bernhardi sen-
sum insequentem, et Augustini mentem in epistola cvi. contra Pela-
giumAugust'inus' conscripta oppono. Augustini verba haec sunt, Non gratiam
aliquid meriti praecedit humani, sed ipsa gratia augetur, ut aucta
mereatur perfici, concomitante, non ducente, pedissequa, non
previa voluntate,⁶⁰ Patet ex hac sententia quod gratia etiam in caeteris,
hoc est bono velle, et bono perficere, praecedit, et liberum arb'itrium' co-
mitaturpsalmus lviii. et sequitur. Itaque gratia dei praevenit quod ille dixit, qui
fortitudinem ad deum custodiens, ait, quoniam deus susceptor
meus es misericordia eius praeveniet me,⁶¹ Ac ut tam praecedentia me-
rita, tam subsequentes vires proprias et previas negaret, siquidemMisericordia subsequens.
ut incipiamus enunciavit. Misericordia eius praeveniet me,⁶² ut autem
perficiamus dictum est. Misericordia eius subsequetur me, cuius
non est sensus, quod gratia in faciendis operibus voluntatem subse-
quatur,psalmus xx. sed contrarius, quod gratia ad hoc utique nos subsequitur
ut faciamus,⁶³ et ita subsequendo, praecedit, unde Ecclesiae praecatio,
Tua nos quesumus semper gratia praeveniat et subsequatur ac bo-
nis operibus praestet esse intentos.⁶⁴ Est autem subsecutio non respectuIoannes i.
liberi arbitrii, sed gratiae, vult etenim quasi illud dicere, quod Ioannes,
de plenitudine eius accepimus omnes gratiam pro gratia.⁶⁵

Praeterea Bernhardus aliter quam illi volunt, vocabulis utitur, possu-
mus revera ex circumstantibus verborum significantiam accipere.⁶⁶
Bernhardus autem posteaquam asseverarat, gratiam in caeteris comitari
et cooperari, protinus adiecit, ne quis nimium et contente verbaBernhardus.
observans laberetur, et quod Bernhardus noluit, sentiret, ad-
iunxit inquam, Ita tamen quod a sola gratia ceptum est, ab utroque
perficitur, ecce absque vocum velo ait, quod a sola gratia est ceptum.⁶⁷
Ex quo verbo quid potest aliud sciri, nisi quod caetera duo, hoc est,
et velle et perficere sola gratia incipit, Si autem sola gratia incipit,
consequitur quod nec liberum arbitrium, nec quoddam aliud, om-
nia ista, et cogitatum, et velle, et perficere incipit, quod si verum
est, et genuino sensu Bernhardi intrinsecum, profecto prave et
perperam cum illi exponunt, qui dicunt gratiam comitari tantum vo-
luntatem, in caeteris, discrepant nimirum illa, sola gratia incipit bonum
velle, et gratia comitatur voluntatem, cum est in bonum volendo.⁶⁸

Cavendum ergo est, prout Bernhardus docet, ne cum haec invisibi-
liter intra nos ac nobiscum agitari sentimus, aut nostre volun-
tati attribuamus, quae infirma est, aut dei necessitati, quae nulla
est, sed soli gratiae, qua plenus est, ipsa liberum arbitrium excitat cum
seminat cogitatum, nota primum, ipsa sanat, cum immutat affectum,
hoc est secundum ipsa roborat ut perducat ad actum, quod est tertium, B1^v
ipsa servat ne sentiat^ak defectum,⁶⁹ quis enim tam saxeus⁷⁰ qui literas in-
telligit ut dicat Bernhardumverbum comitari signate atque pro-
prie elocutum, tam praecedentibus quam sequentibus commonstrat
se pro tota sua virili confiteri, gratiam omnia ista inchoare, et ad
finem deducere, qui ait cavendum esse summopere ne cum ista
intra nos, ac nobiscum agitantur nostrae voluntati reputemus,
quae infirma est.

Num attribuam claudo et contractorum nervorum homini gressum,
qui intrinsecus nullum habet spiritum, si ego in pedes illum erigam, de-
inde posterius positum crus et articulorum et poplitum cardines mo-
veam⁷¹ atque producam, idemque cum crure altero efficiam? numquid tam in-
firmo et impedito ambulationem attribuas. Ita quoque de mortua
voluntate hominis, eius quoque operationibus omnium parabolarum Christi con-
sensu, quas cum de infirmis tum defunctis dat, fandum est et sentiendum,Verba comitatur et cooperatur non pariunt hoc monstrum, sed non totaliter.
Proinde cavendum et admodum metuendum, ne infirmae voluntati,
quod dei est, adscribamus, Nihilo igitur verbula illa comitatur et
cooperatur opinatiunculam Eckii et ridiculam eius inventionem ad-
iuvant blatterantis, opus bonum esse totum a deo, sed non totaliter,
Cavendum erat o Ecki ab auro tolosano⁷², quod Lipsici tui colle-
ctores e direptione ecclesiasticorum attulerant, si ab attactu conti-
nuisses, non puerili, misero et crutiabili vocis diverticulo apud
doctos traduxisses teipsum.

Cooperamur^al autem nos gratiae sicut ferula cooperatur paedagogo
discipulum caedenti, et serra illi, qui eam trahit,⁷³ atque securis in se lignai. Corint: ii.
secanti et findenti. Unde Paulus Corinthios ab illorum errore,
qui ab Apostolis velut autoribus sibi cognomenta asciscebant, de-
praecabatur et vindicabat, quid est Paulus? quid est Apollo? inquit,
nisi ministri eius per quos credidistis, et unicuique ut dedit dominus,⁷⁴
aperta sententia, Apostolus unumquem libet ministrum dicit, ut ei dominus
dedit, quod ad Ro: xv, dicit. Data est mihi gratia ut sim minister,⁷⁵Roma: xv.
ideoque intulit, Itaque neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat,
sed qui incrementum dat deus,⁷⁶ Perspeculetur Eckius illud infe-
rendi genus, Itaque non est aliquid qui ministrat, nihil autem, et non
aliquid, aequali currunt pondere, At si non est aliquid, consequens
est ministerium illud, esse totaliter dei, alioqui eo ipso quod non est
totaliter dei, erit aliquid hominis, Paulus vero ipsum totum mi-
nistrum diffinivit nihil vel non aliquid esse,⁷⁷ ne sapientes se insipien-
B2^rtibus preferrent, idonei minus idoneis, infirmis fortes, Propterea
Paulus subiunxit, et is qui plantat, et qui rigat unum sunt,⁷⁸ quia
uterque alienum agit negotium, neuter suum, quod si ministeria apostoli
tam sui abnegationem⁷⁹ spirant? quanto amplius ea quae solius
sunt charitatis? et quae fidei per dilectionem operantis? Notum est
ex his, quomodo liberum arbi'trium' gratiae cooperatur, gratia etenim
agit et movet, sicut manus viva, motum inspirat baculo, qui per-
cutienti cooperatur. Hinc Paulus concludit astrictius, Etenim dei
sumus cooperarii, vos autem dei agricolatio, dei aedificatio estis,
iuxta gratiam dei quae data est mihi aedificavi.⁸⁰ Duo tribuit deo,
et munus gratiae, et iaciendi fundamenti vires atque facultatem.
Cooperatur autem nobis gratia, cooperationis genere diver-
sissimo, Ipsa, vivificat, excitat, subrigit, promovet, impel-
lit, nos movemus inquantum movemur, currimus inquantum
trahimur.

Quo ordine quove cause genere et gratia et voluntas simul totum opus bonum et totaliter efficiant.
Occupari autem nonnullos vereor, qui nimia reverentia literis
alligantur, atque illos eo amoveri, quod Bernhardus affirmat illud
quod gratia incipit, ab utroque simul totum perfici, verba eius sub-
scripsi, Ita tamen quod a sola gratia ceptum est, ab utroque perfici-
tur ut mixtim non singulatim, simul non vicissim, per singu-
los profectus operentur, non partim gratia, partim liberum
arbitrium sed totum singula, opere individuo^amperagunt^an, totum
quidem liberum arbi'trium' et totum opus gratia peragit,⁸¹ Haec sunt
verba attollenda scholasticis, qui nec ullam ecclesiastici sermo-
nis sanctimoniam et puritatem excerpunt, hic me sonus viri-
dior ac vegetior assultat, oratioque saeviens et ferotiens ferit, pre-
mitque, et quicquid Eckianae factionis est assurgit truculenter,
alius alium, vel digito in latus misso, vel oculorum conniven-
tia, ad spectandum ultimum hostis casum invitat, nihil Eckia-
na cohors certius habet, quam victoriam, aliquandiu erat anceps
prelium, sed tum laetabantur, venabulum Eckio porrectum,
quo presenti animo, adversarium me suum, posset sternere, vul-
nerare et suae ditioni dedere, hanc nimirum tam vehementem
et urgentem decernunt sententiam, quam modo appinxi, quod
sola haec precludendo huic spiritui suppetat, distenduntur pre-
dicatorum cuculli, insurgunt omnes omnium aemulorum cristae,
e ha vincitur Andreas? hic nullum discrimen scholae et fori, litium B2^v
disputationum^ao, praeceptorum et periculorum, caelum et terram miscent,⁸²
solam gloriolam quaerunt. At quorsum versum sit, disputatio-
nis acta indicabunt,⁸³ Ego quanto alacriorem illorum animum con-
syderavi, tanto stolidiorem et ad litteras ineptiorem existimavi.
Bernhardi verba expendam, qui dicit, et gratiam et liberum arbi'trium'
simul, et opere individuo, totum opus perficere,⁸⁴ nullam mihi,
verba haec, difficultatem perspiciendae sententiae ingenerassent,
etiam si reliqua contextus non haberet, nempe servata simili-
tudine hominis vel infirmissimi, vel demortui, quem quispiam
in pedes ponat, deinde pedem ante pedem proponat, euntemque
faciat, si conquiram, quisnam gressum et ambulacrum peragat^ap,
Num respondebis? uterque, et is qui motum facit, et is cuius sunt
crura, ac et opera quidem inseperata, unum opus gressionis agunt,Vicissim.
simul non vicissim, quantum non itur vicissim, nisi uno eunte, alter
interquiescat, quod in paroemia⁸⁵ proposita, neque cogitari potest,
simul ergo mixtim, Etenim nisi sanus ille infirmo, itinerationem^aq in-
spirans, et rursus hic illi misceretur, neutiquam graderetur, totam am-
bulationem peragit ille, qui infirmum movet, totam qui vadit,
totam rotationem^ar peragit, qui rotam rotat, et rotatum totum rota per-
agit, totam fissionem agit, qui lignum findit, totam et securis in qua
finditur, Neque possunt^as in huiusmodi individuis operationibus, vel
esse vicissitudo, siquidem alterum alterius est instrumentum, quo fit,
necessaria illorum commixtio, et alterum preter alterum, nec operatur
nec agit.

Liberum arbitrium, quod autor infirmam voluntatem caute et sig-
nificantissime appellavit, est instrumentum in quo ^atet per^at quod deusEphe: ii.
suae charitatis opera perficit, Iuxta Apostolum ipsius sumus figmen-
tum, conditi in Christo Iesu ad bona opera, quae preparavit deus
ut in eis ambularemus,⁸⁶ paradigma est praepositae parabolae commo-
dum, porro flexus ille aureus Pauli, gladium retrudit in ferientes
Lypsicos Eckianos, et totum eorum acumen extundit, nam vel me-
diocriter legenti non potest non occurrere, deum esse autorem
operum bonorum, qui fuit artifex personarum, Deinde quod sumus in-
strumenta quae deus in Christo Iesu ad bona opera formavit,
vel ut solet Augustinus orationis filum^au referre, sumus creati in
bonis operibus,⁸⁷ hoc est quemadmodum ille docet, deus creat bona
opera, quod postea Paulus verbo expressiore effinxit, cum ait,
quae preparavit deus ut in illis ambularemus,⁸⁸ supervacanea esset
prioris exempli infirmi hominis repetitio. Rursus inquit A-
postolus. Deus preparavit opera illa ut in eis itaremus, imus igitur,
sed quis languidos nos attollit? quis in pedes promovet? quis B3^r
in passus pedes disponit? nisi is qui nos creavit ad progressio-
nem, quam petit, qui supplicat. gressus meos^av dirige secundum elo-
quium tuum.⁸⁹Item psalmus v.^aw Dirige in conspectu tuo viam meam.⁹⁰
Et psalmus xxiiii.^ax Vias tuas demonstra mihi.⁹¹ Item. xxxvi.^ay Apud dominum
gressus hominis dirigentur, et viam eius volet,⁹²tunc^az desyderabit
homo viam domine, quando ipsi gressus diriguntur apud dominum, Hiero'nymus'
vertit a domino gressus eius formantur, et viam eius volet,⁹³ Omnes
etenim vias dominus deus praevidet, et praeparat bona opera ut in eis
eamus. Cuius ergo bonus hominis gressus? numquid dei et ho-
minis? num totus utriusque? Quin etiam totum deus, totum homo
peragit, totum gratia, totum liberum^ba arbi'trium':, totum deus efficit, totum
liberum arb'itrium' suscipit. Ambo autem opere individuo peragunt si-
mul et mixtim^bb. Si deus non infunderet, voluntas non raperet, si
nulla esset voluntas, deus nulli voluntati infunderet. Idcirco
deus in genere cause efficientis et praeparantis, voluntas vero in-
strumentaliter operatur bonum.⁹⁴ Deus opera praeparat, nam quos
praedestinavit, Vocat ad opera praeparata, et ea largiens iustifi-
cat, ex impio pium efficiens, nihil tamen agit effectiva, dum iustificatur
voluntas, sed dumtaxat recipit. Quin ex deo, in ipso, et per ipsum
sunt omnia,⁹⁵ et illius miseretur, cuius est misertus, et cui volue-
rit, nihil ergo voluntas facit, nisi quod opera quae deus infert, capit,
et in eis ambulat, sicuti figuli rota perficit rotatum, quem is qui
rotat, ei impertit ut in eo, donec rotet, currat, ita^bc similiter voluntas
in operibus ambulat, videtis patroni dulcissimi, voluntatem vitae
infirmam vocari, et instrumentaliter ambulationes in viis domini
peragere, hanc meam, imo ^bdSpiritus Sancti^bd sententiam perspicuitate summa
Paulus ad Corinth: perstringit, plus inquit omnibus laboravi.Gratia quae homini adest, non homo, laborat.
Non ego tamen, sed gratia dei quae mihi adest,⁹⁶ quando protinus
corrigit Paulus, quod dixerat laboravi copiosius, imo (inquit)
non ego feci, sed gratia dei, quae mihi adfuit, Totam efficien-
tiam^be boni operis, soli deo reputat, et instrumentum hominem, illius
laboris astruit, Nempe ut figulus motae rotae adest, ita gratia vo-
luntati in praeceptis domini eunti, et peccata superanti adsistens im-
plet praecepta^bf et a peccato liberat, gratia ait quae mihi adfuit, quae
in me est, illa laboravit, non ego, Bene, captum est exemplum nost-
rum, hominis pene demortui, qui totidem est^bg vitiis et vulne-
ribus confossus quot voluntati strangulandae et necandae suffi-
ciunt, qui in iumentum gratiae inponitur, et ad stabularium custodien-
dus curandusque ducitur.⁹⁷ Quod Christus docuit paradigma-
tis propositione. Idem hoc Paulus Evangelii Christi praedicator
infusius ac demum manifestius ante hominum oculos pingit. Christus B3^v
inquit^bh, quod sauciatus in iumentum recipitur. ut ad stabulariumLu: x.
devehatur,⁹⁸ abnegationem viae itineris et progressionis nos illo
erudiens apologo, Paulus quoque Christi servus non se confi-
tetur laborasse, sed gratiam cum eo, hoc est, illa gratia laboravit,Vulneratus non ivit, sed vectus est.
quae mihi adfuit,⁹⁹ haec me impulit vexitque. Vulneratus dicit, non
ego in hoc diversorium concessi.¹⁰⁰ At samaritanus imponens me
in iumentum sua gratia qua movebatur alligabatque vulnera, in-
fuditque oleum et vinum, ille me duxit. Ego securis, serra, baculus
vas, figmentum sum,¹⁰¹ in quo, et per quod, deus facit, ipse du-
cit, vehit, impellit, ego autem ducor, vehor, impellor, moveor,
et in operibus iis, quae ipse operatus est, eo, curroque, ideo illius
scilicet opera tota, nec unquam dubitavi esse totaliter.

Equidem cum voluntati, tum deo plusquam Eckius tribuo, deo to-
tum bonum opus et totaliter, itidem voluntati opus bonum,Non totaliter vox impia.
totum et totaliter adsigno, sed religiosius multo quam Eckius, nam-
que voluntatem esse memorem volo, nihil se habere, nisi quod
receperit, et periculi et damnationis commoneo, vetoque ne sibi
quippiam arroget, ne in hanc blasphemam et pene haereticam vo-
cem precipitetur, quam Eckius inculcat, opus bonum esse qui-
dem dei totum, sed non totaliter,¹⁰² infesta utique vox est, e qua
grande quiddam impiumque malum impendet〈.〉 Sit vobis, viri mul-
ti et celebrati nominis, somnium obscurum et ignobile, totum
sed non totaliter, monstrum siquidem est nocentissimum et in-
solentissimum, quod ne dialectici paterentur in schola, volo li-
berum arbi'trium' acclamare, deus cuius est totum quod est optimum, etEcclesiae praecationes Romanae.
itidem, deus a quo bona cuncta procedunt, a quo sancta desy-
deria, recta consilia, iustaque sunt opera, da ut cogitemus, quae recta
sunt, da ut quae recta sunt faciamus, ita velim hominem cor sur-
sum tollere, gratias agere, et beneficia universa agnoscere, quod si
argutari malit, non aemuletur vestigia Eckiana, at eminus et lon-
ginquius aliquanto Enthymema¹⁰³ effingat. Hoc ordine, si cuncta
bona a deo procedunt. ergo nulla a nobis, si totum est dei quod est
bonum, ergo nil illius boni nostrum, proinde totaliter dei sunt
opera charitatis, quae tota refert accepta, alioqui, quod facit Ecki-
us, deum nobis benefacientem in Ius trahemus.¹⁰⁴

Eckium plusquam acute videre quando eius intuitu, Bern'hardi' sententia velut murus ariete quatitur et perit.
Adde quod Bernhardus, sensum quem praeieci tanta claritate
verborum insequentium illustravit, quod incurret oculos in verba eius
leviter attendentibus, atque non possit eum non intelligere lector
modo significantias vocum noverit, Nam cum adfirmasset,
liberum arbi'trium' similiterque gratiam, opus totum peragere, con-
B4^rtinuo adiunxit, quo genere causarum, eum totum inquit in
illo, totum ex illa.¹⁰⁵Totum opus peragitur in libero arb'itrio'〈.〉 To-
tum agitur ex gratia, Gratiam operatricem¹⁰⁶, voluntatem recep-
tricem¹⁰⁷ vocat, Quis iam ignorat, ex, praepositionem cause efficien-
tis indicium, Post pauca subiicit, quod liberum arbi'trium' accipit velle, et
currere a deo, quo dicto, disperguntur et tenebrae et fuligenes,
quas possit quispiam non minus nequiter quam inscite inferre illi sententiae.
Totum in libero arbi'trio' agitur, ut dicat, in praepositionem, et instrumen-
tum denotare, et activitatem aliquam, Prudenter igitur in
libero arbi'trio' opera illa peragi addit Bernhardus,¹⁰⁸ quod a deo, ea
illud recipiat quo tum pertinebit sed non totaliter, Si propter volun-
tatem (in qua opera illa sancta digitus dei conscribit) dicam esse
a deo non totaliter, non adverto genus cause de qua loquitur,
hoc quero, a quo opera formentur. Respondet Eckius a deo,
subinde disquiro an tota, non audet negare Eckius. At de so-
la efficientia cunctor hominem, nec dum postulo cui infundentur
et Eckius, ne ocietur, Respondet non totaliter,¹⁰⁹ neque potuit cau-
sam vel rationem reddere insulsi sui responsi, neque aliquem Ec-
clesiasticorum citare, nisi quod Bernhardus dicit, totum in illo scilicet
libero arb'itrio' ex quo subintulit Eckius ergo a libero arb'itrio'. Bella ra-
tiocinatio. Rem itaque ridiculam ac ineptam, hominibus deri-
diculis et ineptientibus denarrat, quod complacidum fuit di-
verticulum quamlibet leve et futile, neque displicuit et altera il-
lius inscitia, Bernhardum in prima pagella libri de gratia et li-
beroTolle liberum arb'itrium' et non est quod salvetur arbit'rio'intercedentis^bi, qui haec verba emisit. Tolle liberum
arb'itrium' et non est quod salvetur,¹¹⁰ audebat Eckius inferre audacter,
ergo liber'um' arb'itrium' est potentissimum. At ego in Apologia rescrip-
si, Eckium legere, quo pro quod, nam si habitus orationis^bj ha-
beret quo, bene intulisset, verum quia non quo, sed quod vi-
demus, corrupte igitur admodumque dolose documento huius-
modi utitur.¹¹¹ Quemadmodum e consequentibus defendo,
verba Bernhardi sunt haec, Tolle gratiam et non est unde salvetur,
opus hoc sine duobus effici non potest, uno a quo fit, altero
cui vel in quo fit, deus auctor est salutis, liberum arbitrium tantum
est capax, nec dare illam nisi deus, nec capere valet nisi liberum
arbitrium.¹¹²

Haec nimirum omnia quae eruendo sensui coegi, confirmant,
quandoquidem aperte^bk enunctiatur opus salutis ita duobus gra-
tia et libero arb'itrio' effici, ut ab uno, hoc est gratia fiat, atque simul
ita libero arbitrio peragi, ut ei, vel in eo gratia opus salutis fa-
ciat, adeo quod libe'rum' arb'itrium' tantum capit, deus autem^bl auctor solus efficit, B4^v
adiicit opera salutis ideo sine duobus non fieri, quia ea tantum de-
us dat et liberum ar'bitrium' tantum capit, Attamen adhuc non erubescit impudens
argutator lib'erum' arb'itrium' ex Bernhardo activitatem seu efficientiam im-
ponere propter quam chamaeleontem illum, sed non totaliter ex la-
cu inferni comparavit, quo ceu Maeduseo¹¹³ capite, audit ores stupi-
dos et lapideos habet, qui nequeant, tam triste et ominosum por-
tentum intelligere, Disperiam si non plusquam lynceus est, et acutissi-
mo acutior olim cum lippitudinem oculorum repraehenderem, iure
regerendi scomata confestim defungitur, et me, multo se obtusio-
rem damnat ac sonitu obiurgatorio relatrat.¹¹⁴ Ego patior, ma-
lequeOculatus Eckius. audio, nihilque pergo remaledicere, Fateor Eckium oculatis-
simum, potest ille quo pro quod ac quicquid vult cernere et lectitare,
caeteris autem est factu impossibile, bene legere, quae male sunt con-
scripta, Egoque voces, velut depositum ex litteris, repeto.

At tantorum heroum est imperium et maiestas intervertendi
literas, syllabas. Secundo luminum benefitio est^bm me Eckius beatior,
quod subrecta in alium fronte et dissimulata inspectatione chartas
domi pervisas, et nove allatas, tanta celeritate Lypcziae in dis-
putatione pronunctiavit, ut nisi his oculis vidissem afferri schae-
das, nequaquam chartis collectaneis usum, credidissem,¹¹⁵

Non mihi tanta est mea dextera, neque barba, neque caput,¹¹⁶ quod
per ea iurare audeam, deum vero testor, quod vidi, conspexeruntque mul-
ti, quendem praedicatorem splendido cucullo inter concionem
auditorii sedentem¹¹⁷ pone Lipsicos Theologos qui per manus
subsidiarias Eckio misit schaedam, quae sagittas afferebat, propul-
sandasMartinus Lutherus. in Reverendum et doctissi'mum' patrem Martinum Lutherum do-
ctorem et Theologiae professorem Wittenbergi primae virum
celebritatis, schaedam illam, ac quae comportabar missilia, in sug-
gestu expensam reponit dissimulatim, disiectis de hinc, impe-
tu manibus, miro artificio, ita spectat deorsum schaedam, quod eum
aliud prorsus agere putares. Hoc ipsum artifitium, legendi ad
pedes recondita, erecto^bn praecipue capite, praeacutis ac opido
ludibundis oculis acumen humi figentibus in eo homine primasPingitur Eckius,
habet, Secundas clamor, Tertias^bo excursus ad aliena causae, quar-
tas et primas scripturarum violentus abusus, illa hora scaedam al-
latam, et quae continebat, tanquam sua, domique efformata, veluti
quae perspectissima denuntiat, ac in Martinum contorquet, tunc ar-
tem demiror, nam ars est nulla, quae hoc agit, ut appareat, his
oculis tunc nihil diligentius observavi.¹¹⁸ Merito igitur Lipsi-
ci collectores operarum, et si sterilium ac infaelicium, quas dare roga-
ti, non supersedentes, honorem, virtutis tantulae praemium, mini-
C1^rmeque fastidiendum^bp reposcunt, Eckii vero sublimitate nihil exau-
diente, nihilque retribuente Collectores iactatione praestitorum
auxiliorum, quae nisi (ut aiunt) dispensassent, decubuisset, debitam ho-
nestitudinem indipiscuntur, et a nobis Apostolos, quos tumor^bq
appellati Eckii non dat, recipiunt testimoniales, earum testes operarum
quas locarunt.

Videt Eckius quae non extant, videt quod pro quo, perspicit to-
tum, sed non totaliter, postremo novum inferendi genus specu-
latur, quando indomitus disputator sic argutatur, Bonum opus totumEnthimema Eckii.
est in libero arb'itrio' ergo a libero ar'bitrio' et per consequens non totali-
ter a deo,¹¹⁹ plusquam acute videt, eius etenim intuitu male habet Bern-
hardus, interit sententia, concidunt verba, plus inquam acute in-
spicit Bernhardum, quandoquidem in eo conspicatur^br, quae ipsum Bern-
hardum scribere puduisset.

Velle bonum fieri a deo^bs totum et totaliter.
Cogitatum bonum esse totum et totaliter a deo, qui est, ut Bernhar-
dus inquit, nostrae salutis exordium, quod nec per nos utique, neque
nobiscum fit,¹²⁰ arbitror Eckium mecum sentire, cum nihil facimus in pri-
mo. At consensum, quod velle nonunquam is auctor vocat, licet
Eckius totum deo cogatur tribuere, quia omnia tria illa quae comme-
moravimus, ex gratia tota sunt, et cavendum est ne nobis vendi-
cemus,¹²¹ Tamen quando audit istiusmodi velle, nobis in meritum reputari,
ac nobiscum peragi, tuendae suae opinionis causa, negat esse a deo
etiam totaliter, quamquam aperte Bernhardus edisserat nihil, ex nobis
fieri, verba eius sunt supposita, Verum consensus et si non ex no-
bis, non tamen sine nobis,¹²² dilucide negans velle esse ex nobis, et quidVelle bonum dei munus.
sit, non tamen sine nobis subiectis docet,¹²³ quia hoc est in nobis in li-
bero arb'itrio' et quod^bt a deo accipimus velle, item et quod deus immutando
pravam voluntatem, iungit sibi eam per consensum, adde quod in sequenti
et praecedenti columna, velle dicit esse dei munus, verba eius haec
sunt, Proinde ei^bu non a se ut dictum est, sed desursum a patre lu-
minum descendere merita putentur,¹²⁴ Item rursum dona quae de-
dit hominibus, in merita et praemia divisit. Si vera est, quam posui
sententiam et aliquid meriti a nobis est, male Bernhardus dicit,
merita a libero ar'bitrio' non esse, nam si aliquo modo sunt a nobis,
falsum est quod ille scripsit, falsum est quod a patre luminum descen-
dunt, si a nobis partim ascendunt, et ubi armatura dei, qua se au-
tor praemunit, erit frugifera, tutatur enim sua, illo Christi, non vosMatthae. x.
estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis.¹²⁵
Item illo Apostoli, an experimentum eius quaeritis qui loquiturii Corin: xiii
in me Christus.¹²⁶ Et illo prophetae. Deus operatur salutem in medio
terrae.¹²⁷ Item testimonio Iacobi qui testatur omne bonum de patre C1^v
Ro: ix.venire superno,¹²⁸ praeterea non est volentis neque currentis, sed dei
miserentis,¹²⁹ Insuper isto Hieremiae, Sana me domine et sanabor,¹³⁰ per
quae Apostoli Pauli auctoritatem, aientis, bonum certamen certavi,
cursum consumavi,¹³¹ de reliquo reposita est mihi corona iustitiae,
quam reddet mihi iustus deus,¹³² ad hoc adhibet, ut dicat meritum a
deo dari propter quod, virtute tamen^bv promissionis dei, ex iusticia, non
hominis, sed dei, corona exigitur, et expressis verbis fatetur deum
esse factorem boni consensus¹³³(quod est bonum velle) ac voluntatem
solam recipere, igitur totum a deo et totaliter effective venit, verba
eius sunt subscripta, porro coadiutorem deus fecit, quem fecit vo-
lentem, hoc est suae voluntati consencientem. Si ergo voluntas a deo
est, ergo et meritum, sed non est dubium, quin a deo sit velle, haec
verba cum sint conspicua et comprobent^bw, quod volui, non sunt su-
pervacua expensione inculcanda, satis est voluntatem tantum ca-
pereVitatur cavillum. bonum velle et nihil efficere, adiungo vitandi cavilli causa,
quod David fassus est et docuit, velle bonum esse a deo, quodque
velle tantum deo placet, quantum recipienti voluntati dedit, verba de-
praecationisi. Parali. ult.David. i. Paralip: c. fi'nale' ita sonant. Tua sunt omnia et quae
de manu tua accepimus, dedimus,¹³⁴ si omnia, ergo bonum velle, et
si dederunt ea quae de manu domini receperant, velle etiam quod ob-
tulerunt, eis est datum, Quod sacrificaverunt velle, per illud astruiturVelle offerem dum quod dominus dedit.
quod populus magno gaudio, ut scriptura dicit delibavit,
Deinde David obsecrat, dicens, hanc cordis voluntatem custodi,¹³⁵
ac perserva, Quod si velle eorum non fuit a deo totaliter, et illi ex
toto corde obtulerunt, consequitur sanctos illius sacrificii servulos
deo plus obtulisse, quam a dei manu receperunt, At hoc affirmare
nihil aliud est quam scripturam subvertere.¹³⁶ Postremo illo loci oratioOratio Davidis.
Davidis efflagitantis deum quatenus Salomonifilio^bx suo det
cor perfectum, mandata dei custoditurum commonstrat, voluntatemii Reg. xxiii Ezech. xii. et xxxvi.
mandata custodiendi, tum a deo dari, tum custodiri, ita ii. Regum
xxiii. scribitur. Cuncta salus mea et omnis voluntas, nec est quicquam
quod ex eo non germinet.¹³⁷ Accedunt omnium ecclesiarum praeculae, et
illud Ezechielis. xxxvi. Dabo eius cor carneum et auferam ab eisCor lapideum
lapideum,¹³⁸ quid est aliud iuxta Augustinum cor lapideum, nisi vo-
luntas durissima,¹³⁹ inobediens, obmurmurans, et ex diverso quid
cor carneum? quam voluntas mollis, tractabilis, obediens, et prorsum
obsequibilis:

Augustini et Bernhar'di' dissidentia.
Post haec BernhardusAugustino repugnare videtur, quod ille
scribit velle non fieri sine nobis, sed nobiscum,¹⁴⁰ At hic contra
deum ut velimus sine nobis operari, verba Augustini in libro
quem de gratia et libero arb'itrio' inscripsit capite septimo, haec sunt〈:〉C2^r
Ut ergo velimus, deus sine nobis operatur, cum autem volumus, et
sic volumus ut faciamus, nobiscum operatur,¹⁴¹ Neque discriminis
causam videre in procinctu est, cur possit deus magis sine nobis
cogitare, quam velle, operari, nisi voluntas sola separet hominem a
caeteris distinctius, quam qui cogitat intellectus: Nec se, eo de-
fendet Bernhardus, quod velle est adsensus deo coniungens, nam co-
gitatus etiam coniungit,¹⁴² virgo cogitat, quae domini sunt: Item ubi est
thesaurus ibi oculus,¹⁴³ et nescio si plus transponit animum consen-
sus quam cogitatus, item quod inter haec, non est tantum intervallum et cha-
os, quod semper dissita sunt, et sola, Simeon¹⁴⁴ cupivit videre, vi-
dit et petit dimitti, Adde illud, Beati oculi qui vident quae vos
videtis,¹⁴⁵ item haec est vita aeterna, ut cognoscamus etc.¹⁴⁶ In universumPerinde cogitare nostrum ac si vello:
inpromptu est, ita nos cogitare dum cogitamus, sicut velle cum vo-
lumus, etiam si non faciamus infirmitate interim praepediti, sup-
peditat autem nobis abunde Bernhardus quod desyderamus, volun-
tatem nihil efficere, quando deus consensum infundit, sed tantum capere.Conditio lectoris.
Volo quoque lectorem ad scribendi solicitudinem diligenter li-
bros autorum legere. Neque id statim illi persuasum esse, omnia, quae
autores dixerunt, utique esse perfecta, adhibendum acre iudicium,
nam et labant aliquando, et oneri caedunt, et nonnumquam indul-
gent ingeniorum acuminibus, neque semper intendunt animum, non-
numquam ad commodum opinionum, quas tutantur, scripturas preter
nativum sensum pertrahunt, aliquando defatigantur.¹⁴⁷ Summi sunt,Summi sunt sed tamen homines.
homines tamen.¹⁴⁸ Accidit quoque iis, qui quicquid apud illos reperi
erunt, intelligendi legem putant, ut deteriora immitentur, Modeste
tamen et circumspecte de tantis viris pronuntio^by, neque eos damno, sed
delectum diverse sentientibus appono, Imo in uno autore unum
alio est receptius, et stylo et moribus ingenii congruentius, et
delegenda suadeo, quae lectorem non fallant^bz.

Nisi sit^caadamantinus^cbEckius, ita auctoritatibus scripturarum quasPerficere, dei velut autoris at hominis ceu solius capientis esse totum et totaliter.
depromsi, demultus et captus est, ut iam inde nequeat senten-
tiam quam probavi non sectari videlicet, velle bonum, esse a deo
deique totum et totaliter, nulla ex libero arb'itrio' efficientia assurgente.
Nunc et oculos et manus conlimabo, ut de perficere (quod a Bern-
hardo tercium vocatur)¹⁴⁹ perinde atque ego loquitur, spero etenim eo pro-
fecturaThomas Eschau doctor. iacula, quo velim, Primum os repugnantis^cc argutatoris auto-
ritate quapiam Christi figam, quae haud est infrequens egregio domino Thome -
Eschau¹⁵⁰ doctori, viro et comitate sermonis¹⁵¹, et eruditionis multitu-
dine praestabili, quae est haec, Pater in me manens ipse facit opera¹⁵² Christus a sua huma-
nitate omnem efficientiam operum in deum transfert, superbus Eckius tantillum lib'ero'C2^v
arbitrio largitur, ut audeat dicere, opera bona quae facit homo,
non esse totaliter dei,¹⁵³ Christus dicit, verba quae loquor, non a me
ipso loquor,¹⁵⁴ quis nescit verba loquentis opera esse, quae ex corde
hominis exire eodem doctore Christo didicimus, et in exterio-
ribus apparere, ubi dentium vallo quasi excubiis in ore positis
sepitur lingua, ut nostra loquendi temeritas, non cordis tantum custodia
atque vigilia cohibeatur, nihil minus tamen audet Christus, quam sibi
quicquam sancti sermonis arrogare, Fatetur Eckius cum Christo
opera facturum patrem, sed negat totaliter efficere, eoque plus vi-
rium sibi tribuens, a Christo destitit, et Pelagium¹⁵⁵ sectatur, accedit
autoritas Apostoli adfirmantis, nos ad opera creatos, et deum illaEckiusPelagium sectatur.
praeparare, ob hoc Ecclesia deo gratias submissa et vera confessione
litans, dicit, deus de cuius munere venit, ut tibi digne serviatur^cd,
audis Ecclesiam veraciter dicere, servitutem^ce quam serviunt esse dei mu-
nus,Servitus quam deo servimus est tota et totaliter dei et nostra. illam quoque esse dei totam^cf et totaliter, hominis quoque et totam^cg
et totaliter, quando Christus sua munera, dignatur facere nostra me-
rita, David etiam cum suam fortitudinem, direpto ariete ex ore quas-
sati leonis, ingerendae spei bonae gratia Sauli denarrasset,¹⁵⁶ post
paucula subiecit, dominus, qui eripuit me de manu leonis, ipse mei. Reg. xvii. David.
liberabit^ch de manu Phylistei¹⁵⁷ i. Reg. xvii. manifestarieque erudit,
et opus et facere illud a deo esse totaliter, quippe si fecisset omnia,Omnia sed non omnialiter^ci.
sed non omnialiter¹⁵⁸, adiecisset, deus liberavit me totum, sed non to-
taliter ab ore leonis. Porro Eckius abundantiae suae memor,
quod dei erat, sibi usurpans, rectius quam David dixisset totus cu-
stoditus sum a^cj domino, sed non totaliter, solus non soliter liberavit,Totus custoditus sed non totaliter.
Hodieque haud immerito velut Roboam¹⁵⁹ reprehenderetur, qui ro-
boratus et confortatus dereliquit legem domini, Eckius iccirco legi
dei adversatur, controversia pessima, quod totaliter in ea non repe-
rit,Asa. condiscat, et perinde disciplinosus¹⁶⁰Emserius ab Asa¹⁶¹ Rege,
sola fiducia, opera perfici, verba Asae sunt haec. In te enim et in no-
mine tuo fiduciam habentes, contra hanc multitudinem veni-
mus.¹⁶² Equidem a viro dei didici, dei esse et adiuvare et in fugamVir dei. Iosaphat. ii Parali: xx.
convertere secundo Paralip. et cetera.¹⁶³ Scioque docente sancto rege Iosa-
phat¹⁶⁴, homines non esse, qui dimicant, sed eos, dummodo con-
fidenter^ck steterint, visuros auxilium dei super se.¹⁶⁵ Non igitur paveo
neque horresco Lipsensium collectorum multitudinem, neque vereor
vel Eckium vel Emserium, nulla est apud deum distantia utrum in pau-
cis vel in multis auxilietur,¹⁶⁶ quem ad modum Asam dixisse recte
scriptura commonstrat, ii. Parali:^cl xiiii. Nullum inquam discrimen utrum
deus totus et totaliter, quoniam si non totaliter neque totus adiu-
vat. In illum totam ergo curam iacto, cui quando complacitum est C3^r
abunde opitulatur et totus et totaliter, et quando displicitum est, aut
totum aut totaliter suppetias ferre, dicere nos oportet si invene-
ro gratiam in oculis domini reducet me. Si autem dixerit mihi nonMira Davidis sui abnegatio.
places,^cm praesto sum, faciat quod bonum est coram se,¹⁶⁷ his verbis
quae ii. Reg: xv. conscribuntur, aeque deo adscribit reductum eius
quem petit, et repulsum si deus reducere noluerit, licet et reduc-
tio et abiectio apertum habeant discrimen in homine. Ex superio-
ribus consequitur quod opera,^cn quae manibus et pedibus corporumque
instrumentis perficiuntur, deo^co refert accepta scripturarum^cp autori-
tas. Quod si opera bellica, quae Doriphori Cassidolabris¹⁶⁸, lan-
ceis, iactatibus, et ictibus absolvunt, atque ab istiusmodi offensi-
onibus, se thoracibus ferreis et maenibus defendunt, ita a deo pe-
timus, quod confidenter solum qui stant dei auxilium super se vi-
dent¹⁶⁹ ii. Parali: xx. et illud auxilium totum et totaliter concedi faten-
tur, ergo magis opera quae sunt proprie bonorum bona sunt to-
taliter dei, dicunt enim belligeri cum ignoremus, quid agere debemus
hoc solum habemus residui, ut oculos nostros dirigamus ad te,¹⁷⁰
ii. Parali: xx. ex quo dicto dilucide infertur, certatores illos et
peritia et viribus se destitutos fateri ne propter eas arroganter di-
cant auxilium non esse totaliter a deo.¹⁷¹ Nempe quid clarius hoc
textu, quo fatentur, se nihil habere, nisi ut oculos, a se, in deum
transponant, quamquam Eckius nec ferre possit, nec pati, ut hanc labo-
ris sui summam perdat, laudem puto ex qua pendet totus. Igitur
cum opera ista bellica sint tota et totaliter dei, multo magis operaEmser.
praecipuae charitatis. Adiice textum hunc et precedentem quos rotundo
ore¹⁷², nondum lambit Eckius, et suus iactator Emserius.

i Reg: x.
Abiit cum Saule pars exercitus quorum tetigerat deus corda,¹⁷³ i.
Reg: x. in fi'nali'. Ideoque imus cum tangimur, quando protrudimur, et
sicut figulus rotam tangens rotationem, ita deus cor hominis
contingens efficit ambulationem.

Vos semel compellam quibus haec dedidi^cq, deus interim timoremi Reg: xi.
inspirat, qui cogit vel fugere^cr vel accedere maioribus i. Reg ii.
Invasit timor domini populum et egressi sunt quasi vir unus,¹⁷⁴ timor
domini invadit cor et copiosam hominum multitudinem coactam, quae
si unum in obsequium Saulis compellit, constat igitur opera ista,
homines, velut dei figmenta, vasa, lutum, et instrumenta eatenus
agere, obsequique, quatenus pulsi sunt et a deo munera servitu-
tis accipiunt.

Posset Eckius exemplum^cs obtendere lapidis deorsum ver-
sus iacti,¹⁷⁵ quod casus istiusmodi, precipitantia et pondere adiu-
vatur, et similiter de hominis voluntate^ct obgannire. At ego ho-
C3^vminem, saxo quod in superna mittitur rectius componendum
duco, Nam sicut missilia tela in ediciora loca propulsa, directioriInviti trahuntur felicius.
ac magis contiguo iactu volant, ita foeliciori gradu homines
vehuntur, quorum praecipitantia et impetus, pulsu adverso vel tempe-
ratur, et quo non vult fertur, quemadmodum is, qui missile quiddamiiii. Reg: vii.
aut lapidem ad percutiendum superne aliquid missurus oculum et
manus¹⁷⁶ iungat, non solum iacit, sed quod plus est, ferit, ita qui inviti
sunt tracti, non solum ambulaverunt, sed recte apud dominum ierunt, quodPhil. ii.
possem sacris testimoniis comprobare, nisi epistolaris brevitas
vetaret, notabilis est historia, quam. iiii. Reg. vii. legimus, Fecit dominus
sonitum in castris Syrorum, surrexerunt et fugerunt noctu Syri, reli-
queruntOperari et perficere. tentoria, et turbati, omnia vasa vestesque abiecerunt,¹⁷⁷ cucur-
reruntque voluntate domini turbati, cuius illa fuga fuit? numquid Sy-
rorum nolentium fugere? num domini est convertere in fugam? et quid
dices noluisse fugere, at sono horribili consternatos animos effu-
gitasse? verum istec alicubi, modus nunc cogitandus, quo testimonium
Apostoli eat in altissimam frontem Goliae¹⁷⁸ mei, proinde poten-
tissima Apostoli verba quae ad Philippenses scripsit subdidi, Deus est
qui operatur in nobis velle¹⁷⁹ et operari, auctoritas haec cum attrahitur,
occurrit Eckius, audax emendator limamque apponit, scriptum
esse inquit, pro operari, perficere,¹⁸⁰ hoc glossemate truculentus pu-
gil ab ictu defendit sese, At ego paratas ad pugnam opes, quasAug'ustini' de bo'no' perseverantiae c. xiii.¹⁸¹
ipse nulla audet temeritate convellere protuli, verba videlicet Au-
gustini, quem ipse omnibus Ecclesiasticis anteponit^cu, atque piaculum
aestimat, si quis ab illo latum digitum abscedat,¹⁸²Augustini verba
quibus autoritatem Apostoli supra citatam adsumpsit, haec sunt,
Deus est qui velle in nobis operatur et operari pro bona vo-
luntate, hoc nobis expedit et credere et dicere, hoc est pium, hoc
verum, ut sit humilis et submissa confessio, et detur totum deo,¹⁸³ haec
verba, cum audit Eckius, angitur, et plurimum urgetur, Nam Augu-
stinus scribit pro perficere, operari, et huius operari simul atque
ipsius velle, deum solum autorem et operatorem fatetur, additque
hoc esse pium atque verum, ne si quis audiret pietatis virtutem, sus-
picareturEckius impius in veritate aliud esse,¹⁸⁴ igitur et impius et mendax est
Eckius, qui operari deo non asscribit totum et totaliter, atque
simul superbus, quandoquidem humilis confessio, operari to-
tum deo acceptum refert, adiungito Augustini sententiam inEnc'hiridion' c. xxxii
Enchiridio super ea re,¹⁸⁵ quae Eckium anxit, percussum illo telo.
Si Eckius propterea inficiatur, opus bonum esse a deo, deique C4^r
totum et totaliter, quod deus bona opera nobiscum, vel non sineSecundum Eckium dicemus, Non est miserentis dei.
nobis operatur, quasi voluntas sine misericordia dei non suffi-
ciat sola, sed et cum misericordia sufficiat, tunc recte posset dici,
non est miserentis dei, sed volentis hominis,¹⁸⁶ quoniam gratia dei
non sufficit, nisi sit voluntas, verum cum nullus Christianus
audeat hanc vocem crepare,¹⁸⁷ non est miserentis dei, sed volen-
tis hominis, ob id quod Paulus intonuit hanc sententiam. Non estRo: ix.
volentis neque currentis, sed dei miserentis,¹⁸⁸ ut totum detur deo,¹⁸⁹
consequitur Eckium vel non esse christianum, vel Augustini in-
terpretationem contemnere.¹⁹⁰ Hanc conclusionem asseveraveram
esse Augustino receptissimam, qua in Enchiridio c. xxxii.¹⁹¹ ex
quo legi notariis excipientibus,¹⁹² et ad Simplicia'num'li:I^cv q. ii. littera M.
et N. utitur.¹⁹³Caeterum cum ita Eckium ursissem,¹⁹⁴ neque ho-
minis Christiani opinionem esse eius^cw astruerem, et incredulitatem
Eckii vultu et sonitu obiurgatorio ferirem, atque haereseos suspi-
tionem impingerem, ad misera subsidia confugit, cuniculos con-
quirit, ac tum tranquillior et clementior fit, inquiens, certe siSi operari scriberetur Eckius decumberet.
operari scriberetur? Ego viriliter obtrudo Augustinum, cuius
ipse autoritate comprimitur, et crebriorem hunc ictum, deus operatur,
et operari mitto, spinisque iuniperi hominem scabo,¹⁹⁵ cuius attri-
tum nusquam desyderavi, Pergo itaque aculeos penetrabiliores in
imbellum hostem iacere,¹⁹⁶ qui e vestigio incipit sui esse dissimilis,
in pulpito compavescit, stat trepidulus, et gestus, ille artifex
lasciviens, trux affectatus^cx, apparens et impendio gestuosus, et
mimicus^cy conflacessit, tandem desinit esse Eckius, id est ardentis-
simus clamator, et habitu orationis ac sono, multo lentioreEckius fit sui dissimilis.
me compellat, percunctaturque placide. Num Bernhardus di-
cat, perficere, Hui^cz, subtilis quaestio. At ego cum animadverterem,
leporem ex cassibus detracta pelle in ollam venisse, respondi
nullum sibi ex specubus Bernhardi contingere consilium an
fugiumve^da. Illum ipsum Bernhardum maximopere veritum,
ne perperam contra scripturas accipiatur, hancque ob causam,Eckius desiit esse Eckius i'd est' clamator.
eandem rem, hoc est perficere, plurimis aliis verbulis ob ocu-
los posuisse legentium, haec autem dum vicissim impetu et ar-
dore cogitationum committimus, rapiuntur etiam scriptores
ne cuncta conscribant, Porro Bernhardus seipsum explicuit,
ne sibi impudens et pervicax quispiam lector usu veniat, qui
minute et subfrigide¹⁹⁷ disquirens universa, e voculis tantum^db
pendeat, sive quisquam imprudens auditor, falsa religione^dcC4^v
dd syllabis alligetur, atque mysterium Eckicum quod super
infinitivo perficere delyrat, vel intellectu vel aemulatione sequatur,
Autor ille (^de cuius lacu petulantiam mutuatur Eckius) perficere,Bernhar'dus' de gratia et li'bero' ar'bitrio' col: xv.¹⁹⁸
hisce deprompsit verbis quae insequuntur,¹⁹⁹ Deus ministrando con-
sensui facultatem, foris per apertum opus nostrum, internus opifex
innotescit.²⁰⁰ Item paulo inferius, verum consensus et opus et si non
ex nobis, non iam tamen sine nobis,²⁰¹ et infra, Ultimum quod est per-
ficere, plerumque extorquet aut timor inutilis, aut simulatio dam-
nabilis.²⁰² Item de currere exemplum ponit, quod Paulus a currente
aufert et in deum reiicit,²⁰³ hos lacus amnesque congelatos, si potest,
eat Eckius, atque caveat ne in gelu, quod aquam habet^df, ignem my-
sterii quaerens, aquarum urnis involutus demergatur, Nuspiam²⁰⁴
etenim Bernhardo, tam superstitiosus et immodicus lectitator con-
placuit^dg, siquidem ipse, perficere opus externum currere, et similia^dh,
nuncupat. Timeo Eckium tanto questu et compendio gloriarum ac
cupidine videndi calefactum crepantibusque flammis caligare, quod
ne seipsum, et quod constrepit, cognoscat. Augustinus, Am-
brosius et multi alii legunt, qui operatur, et operari loco illius,
et ^di quibus accedit is, qui illis vel par vel superior est,²⁰⁵omniumErasmus omnium theologorum princeps.
theologorum praecipuus princeps Erasmus²⁰⁶ noster, cuius opera
plenissimo obsequio atque beneficio, totum Christianissimum demeren-
tur, qui mysterium illud commentaticium, quod in verbo perficere
faciunt, verborum perspicuitate atque evidentia proculcat et conterit,
quia greca vox ενεργων i'd est' qui operatur, postea sub modo infi-
nitivo reperitur ενεργειν i'd est' operari, quod est infinitivum participii
supra positi ενεργων qui operatur, aperte igitur voces reddunt
qui operatur et operari.²⁰⁷ Pessum eat igitur Eckiana molestia,
ne apiculis ficticiis quos ipse affigurat male audiat Christus,
Cui propter perficere exprobremus dicturi, bonum opus et ope-
rari vel perficere esse quidem dei totum, sed non totaliter, Tanti-
dem enim valet, Eckius est totus a deo creatus, sed non totaliter,²⁰⁸
quanti opus bonum efficitur a deo totum, sed non totaliter, Eckius
est homo totus, sed non totaliter, Eckiusdj est Sophista totus, sed
non neque totaliter, bona Roba²⁰⁹.

Scriptura Asam²¹⁰ Regem Iuda obiurgat, quod corde sed non per-
fecto et toto in deo fiduciam habuit, Anani²¹¹ sane prophetae adii. Paral. xvi.
Asam haec sunt^dk verba ii. Parali: xvi. Quia in Rege Syriae et^dl in
domino deo tuo habuisti fiduciam, idcirco evasit rex Syriae de ma-
nu tua, Nonne Ethiopes et multos plures tradidit in manus tuas
cum credidisses domino, oculi enim domini contemplantur universam
terram et fortitudinem, et iis prebet fortitudinem qui perfecto D1^r
corde credunt in eum, Stulte igitur egisti, et propter hoc adversum
te bella consurgent.²¹² Propheta Asam stulte egisse^dm testatur,
quod et in domino et in creatura fiduciam habuit, et non in solo deo spe-
ravit, et illam ob temeritatem comminitatur belligeraturos contra
illum hominem^dn, Lipsici vero predicatores infoelici commentatione
Eckium prudenter, non stulte fecisse scribunt, quod in bonis operibus
duos constituit autores, deum tanquam principalem, liberum arbi'trium' velut
secundarium, quod tamen^doAsa fatue factitasse fertur, Ideoque stupore
dignum illorum lenocinium, quod ipsi sapientiores scriptura sunt, et pe-
ioremEckii stultitia.Eckii stultitiam tanquam sapientiam attollunt^dp, quippe quod
Asa minus egit, ponens in domino et rege spem quam Eckius qui ita
in deo et voluntate collocavit confidentiam quod ob voluntatem
obstrepit, bonam operationem non esse dei totaliter.

Proinde sycophante in parte filiorum Belial²¹³ sunt, quod suis te-
stimoniis et nugis bella, quae deus contra Eckium et huiusmodi
Sophistas excitavit, nihil verentur obliterare, luberet plurima
alia proferre, nisi brevitati et modestie, hanc operam addixissem.

Argumentum quod coniugatum vocitant. bonum opus esse a deo totum, ergo totaliter vel sic, Deus facit totum bonum opus ergo totaliter.
Caeterum alii carbones cum crepitu expuuntur²¹⁴ quod Eckius negat apud
Ecclesiasticos reperiri, opera bona esse ^dq tota et totaliter, quasi ea,
quae per se sunt consequentia et evidentia, absque tedio dicantur,
liceatque ignavis et prorsum supervacaneis tautologiis et peris-
sologiis²¹⁵,^dr imo barbaris et inemendatis geminationibus libros
complere,²¹⁶ et quod uno verbo clarissime patet, pluribus onerare,
Stultissimus est, qui lumini solis in lucidissimo die lucem infert,
et Lipsici collectanei Eckium suum, vituperatione nostrum, com-
mendant, quod voci per se aperte et abunde reddenti, quod illi am-
biganter tractant, Totaliter, subfuratur^ds necessario consequens,
nam qui dicit totum, continuo totaliter intelligit, Fabius²¹⁷ nimium
esse putat, tradere artem argumentorum, quae coniugata appel-
lantur,²¹⁸ quod nullis indigeant probationibus, verba Quintiliani
annotavi, quae sequuntur, His illud adiicere, ridiculum putarem,
nisi eo Cicero uteretur, quod coniugatum vocant, ut eos, qui rem
iustam faciunt, iuste facere, quod certe non eget probatione, Hic^dt est
optimi oratoris institutor, admoveant^du ideo paulisper aurium
vestibula, collectores miserarum collectionum. et Eckium quem Ora-
torem praedicant erudiant, iuxta Ciceronem et Aristotelem va-
lidam esse argumentationem, facit rem iustam, ergo iuste facit,²¹⁹ totam
rem, ergo totaliter, statim profecto illi summi rhetores admit-
tunt, quod Fabio tam est notum, ut ridiculus^dv sibi videatur, qui hoc
docet, quod non egere probatione asserat, Trado tibi trabem totam,
ergo totaliter, tribuis mihi totum nummum, ergo totaliter, si ita D1^v
dicere fas est, aquam^dw ex vitro totam effudit, ergo totaliter, Deus in-
fundit totam unctionem, ergo totaliter, sanat totum, ergo totaliter.
Habemus thesaurum illum totum in vasis fictilibus,²²⁰ ergo totaliter, di-
ripuerunt omnia vasa Syrorum,²²¹ ergo omnialiter salva grammatica, Ille^dx
est Eckius grammaticulus²²², qui omnibus nominibus affingit^dy proverbia in ter,
ut indoctus indocter, cui plus autoritatis sui conspiratores tri-
buunt quam oratoribus et grammaticis universis. At illiusmodi praesti-
gias Eckius hominibus rudibus offundit, ut oculi, quos perstrinxit, in tam
fuliginosum^dz monstrum directi, quid videant non cognoscant.²²³

Deinde idem praestigiator auster²²⁴ et humectus impertinentissima, et
prorsus rei nostrae aliena paradigmata simplicibus et illiteratis ho-
muncionibus cantat, existimans, neminem suam vafriciem pervisurum totus
adeo^ea ardet cupiditate gloriarum et perplexarum rerum. Caeterum,
similitudines et paraemiae²²⁵ non sunt citra delectum spectandae, intuen-
dumSimilia admodum perpendanda. igitur, an exemplum totum simile sit, an experte, ut aut omnia ex eo su-
mamus, aut quae utilia sunt, Item ut sunt exempla tota similia, sic in-
terim ex maioribus ad minora, interim ex minoribus ad maiora
ducuntur.²²⁶ Contra etiam dissimile ex se plures causas habet, fit enim genere,
modo, casu, tempore, loco, caeterisque quibus Eckius animum non intendit, sedQuiditas generis est tota sed non totaliter ut dicit Eckius.
repentino cassu quicquid obvium currit, rapit ac scribit. Paraemiam
de genere et specie Theologista ponit, fortasse vel Esaiam vel Paulum
sectatus, dicit quiditatem generis esse totam in qualibet spetie, sed non
totaliter.²²⁷ Vellem multis modis ignorantiam Eckii mordere, sed non
sinit aliorum commoditas me inutili operae addici, hoc scio, quiditatem
animalis esse in homine totam^eb et totaliter, nam si recte definitur, animal est
corpus animatum sensitivum mortale, tunc quiditas animalis est tota et
totaliter in homine, et nihil eius extra hominem^ec, nisi liceat Eckio
dicere, differentias divisivas indicare quiditatem, quod non credo,
rogo ostendat quidsit illud quod non est in homine, ut cum eo ineptiam,
quod quiditatem definit animalis. Praeterea philosophi discrimen po-
nunt inter potestatem et quiditatem generis.²²⁸ Porro si Eckius eam diffe-
rentiam non ponit, et propter differentias ac speties inferiores quiditatem
generis esse in spetie totaliter negat, et concedit totam inesse, tunc fateri
ipsum oportet se esse animal totum, sed non totaliter. Praeterea siOckam.
essem Ockonista, dicerem genus et speciem essencialiter distingui,
et nihil generis esse in specie, sed tota et totaliter seperata.²²⁹ Si autem Sco-
tista,Scotus. dicerem hae falsae sunt animalitas est rationalitas et econtra,
Item animalitas est humanitas, econtra ratio, quia concipiendo abstractum
ultima abstractione, concipitur quiditas absque omni habitudine
ad id quod est extra propriam rationem quiditatis, sic autem conci-
piendo extrema, nulla erit veritas uniendi ea, nisi quiditas unius D2^r
sit quiditas alterius, quod in creaturis non contingit.²³⁰ id est impossibile in
creaturis, quod Eckius oscitanter legit in suo Scoto, Infertur autem
ex iis quod Asinitas est tantum, est asinitas.²³¹Item quod animalitas est non Eckeitas,Humanitas non est Eckeitas.
Item quod humanitas non est Eckeitas, Proinde humanitas non est in
Eckio, nec tota vel totaliter, ideo superfluum oleum attulit et nimis
sero sibi consuluit, insequitur etenim generis quiditatem abstractissime con-
syderatam non esse in spem, igitur non totam, inani et frigida opera Eckius utitur.
Vellem itidem Thomistice, hoc est realiter et grosse tibi respondere
sed conspexi LipsiaeThomistas sua subtilitate et Averroe²³², omnium
acumina superare, tanta quoque multitudine stipatos et densos, quod nemo
theologus potest eos circumvenire, merito igitur fastigiosas sublimi-
tates,Ironia in Thomistas. quas aemulari nequeo supersedeo, quemadmodum vulpes quae fructum
termitis licet avulsi, tamen altius defixi, cum decerpere non valeret supersedit〈.〉²³³
Caeterum quod alio exemplo constrepit, scilicet beatos videre deum totum, sed
non totaliter,²³⁴ potest primum hoc scommate redargui, fuisse Eckium inEckius in caelo
coelis,²³⁵ ac interibi speculatum, quo ordine beati deum videant, deinde
venisse ad inferos deciduum, ut quod illic didicerat nos condoceret,
fortasse et in caelo hanc subsellariam vocem, sed non totaliter an-
notavit. Verum istec praetereo constanter ratus, non esse totum, cui
vel minima desunt, neque me ullam rem totam habiturum, cuius aliquaeNon est totum cui deest vel minimum.
portiuncula caream quamlibet parva, cui vero nihil deest totum esse et to-
taliter totum, quocirca qui videt quippiam recte totum, videt et totaliter
ea ratione, qua videtur deus ^ed, videtur et totaliter, ubi autem virtus divina
non comprehenditur tota, ibi neque totaliter, nec in deo est rarum, quando in
creaturis aliquae obiecta videmus tota, et non tota, potest quispiam ad-
versum hominem intueri totum, qui^ee eundem tum aversum simul non
contuetur, item neque introversum, ita similiter qui superficiem parietis ob
oculos siti^ef conspicit, non continuo, quae intra parietem continentur videt,²³⁶ est
ergo tropus et figura in huiusmodi locutionis genere cum causa nos inspicere
tota iactamus, quorum vix partem consyderamus, ubi autem res praeter figuramExemplum Eckii. Beati vident deum totum, non totaliter est incongruum.
in veritate totas videmus, tum etiam recte totaliter, hoc etenim nulli
uspiam dubiosum fuit, quando totum veraciter facimus vel videmus, tunc
etiam totaliter facere vel videre, sed quamtumlibet haec tractaverim non con-
gruit visio dei instituto nostro, si ex parte dei similitudinem ducimus,
Quandoquidem termini nostrae quaestionis sunt efficientia dei respectu operam
quae tota et totaliter in nobis a deo fieri fatemur, nihil nobis de to-
talitate factoris qua videatur, sed hic est scopus et litis cardo, an fiant
a deo totaliter opera bona, tunc clare consequitur similia de genere et specie esseExemplum de genere et spetie impertinentissimum.
impertinentissima, quia dum disquiritur quo modo essendi genus sit^eg totum in
spetie, non reflectitur ad efficientiam, numquid verbulum quoddam intercidit,
quando probatur tota generis quiditas (ut cum Eckio loquar)²³⁷ esse in
spetie, Eodem morbo succumbit et tercium exemplum de possessione D2^v
prolatum duorum, quos ambos insolidum, eundem agrum totum, sed
non totaliter possidere asserit, nam si diceret eundem agrum totum
ab altero factum, et ab altero similiter totum factum, magis quadra-
ret simile,²³⁸ Porro quod ad veritatem spectat illius exempli abUdalricus Zasius L'egum' D'octor'.
Eckio propositi, iudicio excellentissimorum D'ominorum' D'octorum'Udalrici Zasii²³⁹
et Livini Emden²⁴⁰. L'egum' doctorum virorum multi et celebritati no-
minis esto, caeterum D'octori'Emserio vituperoni²⁴¹ meo, qui senatusconsulta
et L'eges' devoravit, axioma Eckianum propino et argutor sic. ArsDuo non sunt eandem rem in solidum et eodem possessionis genere possidere.
imitatur naturam, Arg. l. adoptionis, et l: ii. ff. de adop'tionibus'²⁴² modo
duo non possunt esse in eodem loco naturaliter secundum Aristo-
telem,²⁴³ et L'eges' ergo duo non possunt simul in solidum, et eodem
genere possessionis eandem rem possidere, requiritur etenim ut Pau-
lus iureconsultus ait, Apprehensio et contactus^eh corporis,²⁴⁴ licet ille
non sufficiat solus, quod possessionem adipiscimur corpore et animo²⁴⁵
L'ege' possideri. ff. de acqui'renda' possess'ione' ubi textus in. §. ex contrario
ait, quod plures eandem rem in solidum possidere non possunt, con-
tra naturam quippe est, ut cum aliquid ego teneam, tu quoque videaris
tenere, non enim magis eadem possessio apud^ei duos esse potest, quam
ut tu stare videaris in eodem loco, in quo ego sto, vel in quo
ego sedeo, tu videaris sedere,²⁴⁶ Dicat ergo nobis veritatem propositi
exempli Emserius quando Eckius non modo scripturae sacrae textus^ej
ledit, sed etiam opiniones Rumperii et Pulsarii²⁴⁷ textibus L'egum' praefert,Rumperius.
condonata tamen veritate illius similis, nulla ex parte nostro negocio
esse simile largior. Exemplum autem de anima ex ea parte est simile,
qua scimus animam a deo creari totam et totaliter, quemadmodum
opera bona deus tota facit, verum ex ea parte qua est tota essen-
cialiter et totaliter in qualibet parte non congruit, quod non expendimus,
quibus modis opera sint in anima, sed quo ordine a deo infundentur.

Nescit et Eckius exemplum de visione obiectum, tantumdem nostra confirmare,
quantum similitudinis habet, quod visio sanctorum est a deo tota et totaliter,
et nulla ex parte a nobis vel ex nobis, quod et Scotus probat, conferen-
tes ergo similia sic argutabimur.²⁴⁸ Sicut visionem beatificam solus deus
totam facit et totaliter,²⁴⁹ ita opera bona ab uno tantum deo in nobis effi-
ciuntur, Haec exempla oculos Eckii confodunt, inscite igitur et perperam
Venerandus P'ater' F'rater'Matthaeus Hiscoldus²⁵⁰ Benedictinus Monasterii
Posagiensis, homo multi studii reprehenditur, quod sibi mirum visum quomodo mu-
nus aliquod cuipiam possit donari totum, si non totaliter, cui etenim non
esset mirum?²⁵¹ si Eckius daret Collectori suo nummum totum, sed non to-
taliter, miseror Eckium eiusque infaelicitatem, magis tamen impudentissimam
frontem, quod audet quicquid vult adversum precem illum religiosum effutire〈.〉
Au'gustinum'ek addo putat mendacia autoritatem imminuere hominem et scripturarum D3^r
maiestatem detrahere,²⁵² quod prorsus mendacium nullum in scriptis ag-
noscit, Eckius autem nihil metuit per subornatum scribere, patrem
illum e monasterio aufugisse,²⁵³ quod falsum esse scimus omnes.

Si Eckius pro istiusmodi nugalibus^el, acuratius similia sua
perpensasset, non audiret, illud admodum serium et obiurgatorium
Quinti Mucii²⁵⁴ dictum, haud dissimiliter, diversis tamen verbis, et in
alia materia, adversus Servium Sulpitium²⁵⁵ prolatum. Turpe esse viro
nobili Theologistae et praestabili fabulatori, Similium, in quibus
versatur, causas et partes ignorare,²⁵⁶ quem oportuit praecipue si-
milia adhibita nostris terminis metiri atque coaptare, ac tum com-
modate et composite, ad opera, quae famur a deo fieri tota et
totaliter revocare, deinde animum eo attendere, ne candidos
theologos lectionis extraneorum similium tederet, Porro termini
vocesque, quibus cum Ecclesiae tum scripturae utuntur plane indi-
cant incongruitatem similium Eckianorum.

Ecclesia opera bona unctioni et liquori infuso, confert quando
cantat. Infunde unctionem tuam clemens nostris sensibus,²⁵⁷ Item.
Veni sancte spiritus reple tuorum corda fidelium et tui amoris in
eis ignem accende.²⁵⁸ Ecce quibus verbis opera ad deum refert Ec-
clesia, quippe infunde et reple, totaliter infundenti et replenti
dans liquorem infusum. Nam quis est tam brutus et agrestis qui
nolit infusam aquam, totam et totaliter infundenti referre, sicut
etenim aquam^em totam, ita totaliter ab infusore et repletore iniectam
adfirmabo, His quoque voculis animadverto opera sancta^en hu-
moribus et liberum arbitrium vasis comparari, Unde legimus, ac-
cipiunt oleum in vasis suis²⁵⁹ et illud Apostoli. Habemus thesaurum
istum in vasis fictilibus, ut sublimitas²⁶⁰ et eminentia (qua iusti bo-
nisMatth: xxv. dei muneribus, paupertate divites, humilitate sublimes, sim-
plicitateii. Corin: iiii Sublimitas sanctorum. prudentes, ignobilitate nobiles, infirmitate potentes,
nigrore formosi, patientia fortes, mortificatione vividi sunt) sit
potentiae et virtutis divinae, Ut simus memores eius, qui nobis
dedit, iniecit, qui infudit, qui implevit, ut quicquid fatemur nos
accepisse haec^eo gratiarum actione refundamus in autorem, identidem^epEsa: xliii.^eq
beneficia recordantes^er ne diritate huiusce sententiae. Accinxi te,
et non cognovisti me,²⁶¹ perterriti stupescamus, et ab omnibus deiHomo vasculum est operum.
voluntatibus demum abhorreamus. Quid enim sumus
nisi vascula et exigua, siquidem fictilia, luteaque, hinc paroemia
illa, debitoris qui centum^es cados olei debuit,²⁶² et illud, vas sancti
ficatum in honore et cetera.²⁶³ Item vasa misericordiae et irae²⁶⁴ et cetera.

Proinde in oratione dominica petimus^et. Fiat voluntas tua,²⁶⁵ quando hoc
orationis compendio donari nobis conprecamur^eu quicquid prae-
D3^vcipiturIohan: i. Ezec: xxxvi. obsequendum, quando quidem ut nihil efficientie possu-
mus adiicere, ut illuminemur ita neque reliquis dei operibus quae
sunt proprie bonorum i'd est' piorum. Et sicut ipse est, qui solus illuminat
omnem hominem²⁶⁶ illuminabilem, solus inquam et soliter, si ineptire cum
Eckio licet. Ita iuxta Ezechi. Deus solus aquam totam et to-
taliter effundit in eos quos emundat,²⁶⁷ Et ponam, ait, spiritum meum in
medio vestri et faciam ut in praeceptis meis ambuletis et iuditia
mea custodiatis et operemini,²⁶⁸ et post aliquae, displicebunt vobis^ev
iniquitates^ew vestrae et scelera vestra.²⁶⁹ Nempe anteaquam subvertitur
impius, cor eius adeo est maliciis affixum, ut non possit, non ma-
lorum esse avidum, nequaquam igitur ad efficienda opera quae odit,
concurrit, Neque sibi posteaquam gratiam acceperit, quippiam ar-
rogat, propter quod, dicere queat, opera bona non esse totaliter
a deo, nisi sit confortatus Roboam, qui recepta gratia erectus^ex et
superbiens, malit Andabatarum²⁷⁰ more verba, quae supra posui,Deo faciente facimus.
tractare, nihilque minus curare, quam verba ista, ponam spiritum meum
in medio vestri, et faciam ut in praeceptis meis ambuletis²⁷¹ et ini-
quitates odiatis, ut lubens ignoret, deo faciente nos facere,²⁷² et eo
non faciente nos nihil prorsum facturos, quando ita illucet lumen,ii. Cor: iiii.
qui est Christus in cordibus nostris, ut cognoscamus, non aliquo
modo nostram, sed illuminationem gloriae dei, non in nostra, sed
Christi domini facie,²⁷³ Porro qui in facie sua, illud intuentur quod au-
dent opera bona tota, sed non totaliter ribuere deo, illi eodem
argumento et ratione predicabunt semetipsos cum Christo, adeo,Illatio remotior.
quod spem fiduciamque non in Christo dumtaxat, sed in Christo et
seipsis reponent, contra Apostolum. ii. ad Corin. iiii. Non enim nos-
ipsos ait predicamus, sed Christum Iesum dominum.²⁷⁴ Eckius vero et
Christum et se praedicat, Christum quidem totum, sed non totaliter, at
se tamquam minus principalem autorem, itaque in spem propriam in-
greditur, et firmat carnem brachii²⁷⁵ sui et spem in se minus prin-
cipaliterDeu: viii. collocat, quem recte Hieremias taliter incessit, Maledi-
ctus qui spem ponit in homine,²⁷⁶Eckius secundario in se spemii. Paral. xvi
locat, ergo secundario maledictus, sed et stulte agit, Nempe Asa
de quo supra dixi, stulte egisse comprobatur, quod et in deum et in
hominem simul reposuisse fiduciam traducitur,²⁷⁷Malumus ergo
cum scripturarum simplicitate simpliciter sentire, quam cum subtilitate
Lipsicorum Collectaneorum,²⁷⁸ Eckiique insanire et saeviter superbire.

Praeterea accommodatiorem Christi similitudinem Eckianis dely-
ramentis adiungo, non eam quae ex caelo, neque eam quae ex nugis dia-
lecticis, vel ex certaminibus forensibus, sed quae ex terra desumpta
est, in quam primum nos docet videre, ut nosipsos et vilitatem D4^r
nostram cognoscentes, paulatim ad caelum, vestigia primum Christi
aemulati conscendamus.²⁷⁹ Simile Christi de iaciente semen mul-
tivarium in humum nostro instituto suffragatur,²⁸⁰ quippe quod qui
totum semen, etiam totaliter spargit, et nihil terra habeat, cur audeat
occlamare^ey281, semen mittit seminans totum, sed non totaliter.

Item recte sitientes a deo poti,²⁸² secundum illud potasti nos vino com-
punctionis,²⁸³ recte confitentur totum potum a deo et totaliter
accepisse.

Mirum utique est quempiam dare escam^ez totam, sed non totaliter, item
potum totum sed non totaliter, Apostolus autem ait. Omnes eandem escami. Cor: x.
spiritalem manducaverunt. et omnes eundem^fa potum spiritalem bi-
berunt, biberunt autem de spiritali, quae illos consequebatur petra,
Petra autem erat Christus,²⁸⁴ qui est fons vitae²⁸⁵, si quis ex eo biberit non
sitiet in aeternum,²⁸⁶ et si siciat^fb interim, non tamen perpetuo, quoniam de
ventre eius fluunt fontes vitae,²⁸⁷ de illa inquam petra bibunt omnes
pie, iusti, et eius melle saturantur, verum ita bibunt ut bibentes pe-
tra semper comitetur, quae praeit sitientes, consequiturque potos,
quod si quam sanctimoniam hauriunt, causam de fontibus Salvatoris
conbibunt,²⁸⁸ Nam de illa spiritali petra et precedentem et subse-
quentemDe petra consequente bibere. gratiam imbibunt, hoc est igitur de petra, idest Christo²⁸⁹
lambere et sugere, quod percipere ignem, qui semper ardeat, et
urat, quatenus qui caepit in nobis bonum opus, idem perficiet,
usque in diem resurrectionis Iesu Christi, usque in hunc diem, quo
deus sua munera, quae nostra facit merita, coronabit,²⁹⁰ inchoat
igitur opus bonum totum et totaliter qui sitientibus^fc potum totum
et totaliter tribuit. Et qui opera solus totaliter incaepit facere, ille
solus consumabit, iuxta Augustini sententiam.²⁹¹

Hinc prophetae oratio, Confirma hoc deus quod operatus es in
nobis,²⁹² et Salomonis efflagitatio, dicentis. Firmetur sermo tuus
quem locutus es^fd servo tuo David,²⁹³ unde et Ecclesiae collectio de-
precatoria, Actiones nostras quaesumus praeveniendo aspira, et
adiuvando prosequere, ut cuncta nostra operatio a te semper
incipiat, et per te incepta finiatur,²⁹⁴ secundum Eckium opus bonum, deus
totum et totaliter incipit facere, sed non totaliter terminat et finit,
Tametsi omnes Ecclesiae indiscriminatim et iuste tam deum incipere,
quam perfinire opera conclament, Porro scripturarum praescriptis
scimus, quod universa opera bona, petra spiritalis operatur, quae
est refugium herinaceis²⁹⁵, quae mittit totam aquam et totaliter in pelvim,
qua sola pedes sanctorum,²⁹⁶ hoc est opera, quibus ambulant in dei
praeceptis, eluuntur, et etiam mundi emundantur, ut tandem absque
omni mendo et nevo et verruca in aeterna dei habitacula, ubi D4^v
mansionum^fe multitudo²⁹⁷ singulum accipit denarium, recipiatur, cui-
us regnum indepturi non solum contumeliis, iniuriis et lacerationi-
bus se subdere et adducere oportet, sed indignos istiusmodi pas-
sionibus, ex pectore dicere, necessum est, nisi se velint a repromissa
haereditate exhaereditari.

Habetis patroni iucundissimi, importune admodum et audacisEckii audax argutia.
argutiae Eckianae, confutationem, partim seriam, quod nimirum
eius argutiola et honorem et gloriam dei detrahit, partim ri-
diculam, quod deridiculae excogitationi mixtus, et propemodum im-
mersus, ^ffne quidem^ff quiveram totus esse serius, gravis, et modestus,²⁹⁸Eckiana molestia.
Equidem nisi me dehortata fuisset modestia, asperiori talione
Eckianam molestiam refudissem^fg, quantum ille me traductione acer-
bissima cruentat, aliam plane quam dedi responsionem, commeritus.

Dux Saxoniae.
Ad Illustrissimum Principem et D'ominum' dominum Fridericum Saxoniae Du-
cem, Sacrique Ro'mani' Impe'rii' Elect'orem', Archimarschallum, illiusque Impe-
rii et Iurium Provintiae Saxonicae caeterorumque finium Vicarium, Landt-
graffium Thuringiae, Marchionem Mysnae, Fundatorem et Mecoe-
natem Academiae Wittenbergensis, pientissimum, me detulit, veluti
eum, cui non sit tantundem virium et roboris, quantum proflicturo
Eckium sufficiat,²⁹⁹ Tantidem se bonus gloriarum quaestor aesti-
mat. At ego nihil de me predico, neque iactatoris tantuli fructum
conor defrugare^fh, sed utrumque nostrum, nostra quoque munimenta
iudicio inspectorum, ab affectibus^fi ociosorum et eruditorum praeci-
pue vestro suppono^fj quorum, esto decernere uter ad scopum et cardinem
causarum iaculetur propius, conglobavit iniurias aliquot, quas
fingit sibi, immerito intulisse me. Scomata profecto fuerunt quae
dignitatem Eckianam neque vulnerant^fk, neque obliterant, sed
^flex autoritatibus^fl scripturarum et sanctorum effluentia, me ceu rapidum
flumen ad figendos id genus morsus rapuerunt.

Hic lector dumtaxat unum, rogo, audi, si homo sum usque adeo
tenuis et angusti^fm ingenii et ceu catellus, vastum aprum tenui, quid
pateretur Eckius pugil si vena ingenii excultiore et doctrina et
usa^fn adiuta Eckiumodoriretur^fo? Ego quidem meam nuditatem fa-
teor semper, atque desyderium valentis et vegeti iudicii, propterea
aggrediendus mihi hostis videbatur, multis modis, interim
callida et commoda simplicitatis imitatione, qua obtinui, quod
impetu minime contigisset, Scio etenim opere et labore opus
esse in abducendis sophistis ab opinione improbabili, et inte-
rim id clementi gradu et quasi silentio, nonnumquam impetu et ter-
rifico clamore assecuturum quispiam^fp, quod una et simplici via vix sectare-
tur. Cautiores^fq autumo, qui diversis telis hostem urgere norunt. D5^r
Caeterum Eckio minime satis fuit una iniuria, adiecit namque et
aliam penes alium, Adiit Lipsiae Illustrissimum principem et dominumMarchio!^fr
dominum Ioachim Marchionem Brandenburgensemfs, Sacrique Ro'mani'
Imp'erii' Electorem Archicamerarium Stetinensium^ft Pomeranorum, atque
Cassubie ducem, Burggrafium Nurmbergensem, et Rugie prin-
cipem, asseverans me vix indoctissimo comparandum, et pror-
sus nihil esse sui collatione, atque usque eo indoctum, quod cum se con-
gredi nefas mihi fuerat,³⁰⁰ dii boni, quanta hominis iactatio? quanteque
gloriae, quas herus ille sitit et conflat, quanta^fu hominis praesump-
tuosa stultitia, sui summam in aliorum, imprudentia, et erumna repo-
nentis, tot ocupatur affectibus gloriosus iactator, ut ne trabem
suorum oculorum³⁰¹ sensus praementem spectare possit, dumtaxat in aliis
versatur, tantumque alios iudicat, nullius prorsum^fv defectionis sibi
conscius, omnes pervidet, se autem transvolat. Malim ego nu-
mina illustrissima, humilis, reformidatione et reverentia, quam nae-
niis, quam hominem obtrectationibus subire. Ideoque Principes cle-
mentissimos oro, ut alteram aurem, quam male delatis, eorumque
defensioni et innocentiae, vacuam, puram, et in occupatam custo-
diunt, tuitionibus meis concedant, procul dubio si adhibue-
rint aurem^fw inproculcatam, et argumenta^fxscripturarum^fy, autorumque
rationes, et in universum, totam denique mei armaturam peni-
tius^fz intellexerint, fidem si quam blanditiae Eckianae dederunt,
illico ablegabunt enimus propulsatam, et ab eo animum amolien-
tur, qui in re sanctissima ludit, iocatur, et quae sunt apertissima
extraneis glossis obscurat.

Vicit me Eckius, ita enim iactabundus totum orbem, velut ambu-
lacrum, circumit et exclamat. Victori bravium debeo, pecuniolamVictori Eccio praemium triumphale mittitur.
dare non exigor, sed premium debeo?³⁰²mitterem oluscula, si essem
olitor, vel ingenuam palmam, si essem lignorum dives, glorias nul-
las vel doctrinas abs me iure poterit exigere, quando ipse me inanem
et vacuum eruditionis dicit sed praemium victori debeo? quale ergo da-
bo? Consultum et deliberatum^ga consilium succurrit, si tale praestitero
qualem ipse me facit, qualem iudicat, qualem et esse vult, quali-
bus et Emserus eius me plumis pinxit,³⁰³ Nempe facile queo, mei
similia et polliceri et praestare, quatenus secundum Aristotelem, qua-
lis quisque est, talia loquitur, talia facit, quod si facit, etiam dare
poterit.³⁰⁴ Quapropter victori Eckio triumphum hilariter trium-
phanti donarium do, licet sua dignitate multo inferius, attamen, quando
me in habitum transformavit, quem voluit, recipiet, etiam si no-
lit, munusculum, transformati mei haud dissimile. Videlicet op-
timum Verberonem^gb305, Grisellulum³⁰⁶,^gc auritum, quadrupedem, Sacciferum³⁰⁷, D5^v
tarde gradientem Brutum³⁰⁸,^gd hebetem, carnibus intra cutem, quot-
tidiano verbere mollitis ac fere praecoctis,^ge vescatur eo cibo, ut
lubet, licet enim vel solus,^gf vel collectores suos, nostrum infamato-
res ad opiparam cenam invitet, admitterem^gg gulae invitamenta,
et illud studiosis praecipuum nasturcium. Verum illius ego sum Eckio
iudice solus indigus, quin immo et nasturcium et candidum helle-
borum³⁰⁹ eius consilio in meum usum et utilitatem conservo. SuntErfurdenses arbitri.
itaque arbitri a nobis delecti ab arbitrio et onere iudicatus exo-
nerati, viri omnium disciplinarum peritissimi, et nominibus mul-
tis et eruditione maxima praeditissimi praeceptores mei Erdphor-
dienses,³¹⁰ perpetuo colendi, e quorum arbitratu hactenus pependi,
qui parte adversaria, arbitrandi facultatem, quam illis dedit, repos-
cente et clanculum retractante, functi sunt officio delegato, Nam
Eckius secundum se, et contra me pronunciavit, Equidem contra
sententiam Eckii, iudicis iniquissimi, ab ipsa veri contemplatione
abducti, et totaliter ad propria rapti commoda, alacriter et strenue
dei ope egredior, pessimam^gh eius sententiam^gi convulsurus. Ad dis-
putationis acta manus verto,³¹¹aptoque, utpote ad operas et lu-
cubrationes libellorum, de peccatorum meritis, vel de peccatis bo-
norum operum, de gratia et li'bero' arbitrio, de scripturis Canonicis
scripturus.³¹²

Vos vero prestabiles patroni partem meam, quae veritatem
syncerae scripturae disquirit et consectatur apud principem vestrum
Illustrissimum, non absque candore animi denarrate, a mendo, quod
latrator intulit^gj vindicaturi, ea sola expromentes, quae vobis
probantur, et ex scripturis sanctis, vel copia vel acumine, aut
fluunt aut eruuntur, Valete foeliciter et omnia boni consulite,
Date Wittenbergae. Anno. M. D. XIX.

Errata noxia obelo notata.
In pagina secunda, facie prima, linea prima sic lege, tam prae-
stabili advocato, interim fidem ledere, caetera ut superflua
expunge.

Item linea tercia, loco vestrum, lege illorum, et linea vii. vel indicabo

Eadem fa'cie' lege reclamantium indiciis pro iudiciis.

Eadem fa'cie' faciem deme ac repone faces subdidisse.

Item post pauca, adsint scribendum.

D6^rEodem folio secunda^gk facie secunda linea. iiii. dehonestant legendum.

Folio. iii. fa'cie' i. linea. xix. sic lege quatenus autem divinis testimo-
niis destituuntur, eatenus humana sunt, et lapsus, absit procul,
instituuntur.

Linea xxiii. ad doctrinas, scribendum est.

Linea xxv. acerosa fila, non sila.

Eodem fol'io' iii. fa'cie' ii. linea penul'tima' interpone, et, sicque lege Bern-
hardi sensum et discrepantium nodum.

Folio. iiii. linea iii. excide vel, et loco eius lege, ceu vinculum.

Eadem pagina facie. ii. linea xxxi. post quoniam nihil, adiice,
hoc solum addens quod vexationum.

Folio vi. fa'cie' ii. linea i. disputationum lege. Linea xvi. itineratio-
nem scribundum.

Linea. xxvi. in quo et per quod defuit, et per.

Folio vii. linea ii. dele viae, repone meos, gressus meos. et linea
v. reiice tuam, transcribe tunc.

Linea xxv. adiice, ita, sic legens, ita similiter.

Linea xxvi. eradica ipse, et impone. SpS. i'd est' spiritus sancti.

Linea xxxvi. superfluit, de, quod legendum est, qui totidem est viciis.

Folio vii. fa'cie' ii. linea i. inquit pro nequit.

Folio viii. fa'cie' ii. linea iiii. post quam pone apostrophum, legesque
propter quam.

Folio ix. facie ii. li: vi. eiice tum, et rede tamen.

Folio xv. facie ii linea xiiii. erectus non eiectus loquendus.

Folio. xvi. linea ix. escam, non istam.

Impressum Wittenbergae
per Ioan'nem' Grunenbergium.
anno salutis M. D. XIX.