Nr. 139
Franziskanerdisputation
Wittenberg, 1519, 3. und 4. Oktober

Text
Bearbeitet von Timo Janssen

BuchsymbolA7r
Octava propositio.


Franciscus vir catholicus et totus apostolicus1 cruci-
fixi Ihesu vestigiis sic se ingenti diligentia studuit
conformare.2


Doctor Andreas Karolostadius opposuit in hunc modum.
Peto mi pater/ quis novus hic vivendi modus/ quo precel-
litis omnes. Respondens3 ait. Quod nudis incederent pe-
dibus/ pauperes essent. Caro'lostadius' Abhorrendus certe iste vi-
vendi modus novus et externa decipi larva〈.〉 Paulus docet renovan-
dum novum hominem interiorem: de die in diem:4 christiani ergo non estis
quia aliam a christo et perfectiorem (sancti Francisci videlicet) vitam geritis.
Vita vero christi spiritualis 〈est〉. Ast mirum est/ vos tanta tribuere fran-
cisco. Sufficeret ne hominem christianum eum fuisse〈?〉 Vos autem fin-
gitis vobis ydolum ex eo.5 magis quidem ridicula sunt hec quam/ ut
theologicis in sc〈h〉olis tractentur: cum nihil scripture sapiant: ym-
mo contradicunt. Et facile esset michi confringere positiones omnes
modo non essent tam pueriles. et tempus adesset. Verumtalem hoc miror poti-
ssimum/ quod dicatis vestre religionis sive superstitionis fundamentum
ex evangelii illo. Vade et vende omnia.6 etc. Et matth. 10. Non habe-
atis pecunias in zonis vestris. neque portaveritis peras ve-
stras in via/ aut calceos in pedibus〈.〉7 Hanc quidem contenditis per-
fectionem vestram plus quam evangelicam/ et tamen in evangelio. Hec omnia
precipiuntur: ideo dico nec vos christianos: nec franciscanos
esse. Respondens negabat〈.〉 Carolo'stadius' Probo Quia precepta BuchsymbolA7v
evangelii aut perfectionis vestre non servatis cum tamen habeatis calceos
et magnos saccos portetis. Respondens dixit Quod tempore necessita-
tis calceis uterentur.8 Caro'lostadius' Nec quisquam in tempore non necessarioa eis uti-
tur. Nemo enim in lecto eos petit: igitur omnes hoc agunt: Ad
omnes igitur hoc preceptum spectat: omnes enim pauperes cogimur
esse/ et conformari christo〈.〉 In hoc tamen precellitis: quia non soli cristo
creditis sed francisco potissimum/ et sic discindimini in deum/ et
hominem spem configendo. Sed quam hoc displiceat deo: apertius nobis
.2. Paralip. 16. De Asa rege Iuda et Benadab exprimit. Nam
Asa rex iuda federa composuit cum rege Assyriorum. Excitavit er-
go dominus spiritum prophetie in Aman9 propheta: qui venit ad regem di-
cens. Quia fiduciam habuisti in rege Syrie: et in domino deo tuo10
idcirco evasit Syrie regis exercitus de manu tua〈.〉 Nonne ethi-
opes et Lybiesb multo pluries erant quadrigis et equitibus et
multitudine nimia/ quos cum domino credidisses/ tradidit in ma-
nu tua: Oculi enim domini contemplanturc universam terram/ et praebent
fortitudinem hisd qui perfecto corde sperant in eum. Stulte igitur
egisti et propter hoc presenti etiam tempore/ bella adversum te consurgunt.11 Ec-
cee quantum timendum sit modo in deo et in homine nobis fidutia extiterit〈.〉
Respondens dixit In christo sese confidere potissimum. Caro'lostadius'
Et hanc vitam omnes profitemur/ igitur non vestra sola. Respondes
ait. Paupertate et mendicitate tamen se excellere alios. Carolo'stadius'
mendicitas talis etiam iure divino prohibita est. Nam in veteri
testamento/ erat omnino prohibita Ut Deut. 15. Omnino in-
digens et mendicus non erit inter vos/ ut benedicat tibi dominus deus
tuus in terra quam traditurus est tibi in possessionem.12 Paulus
etiam laborabat suis manibus/ quo victus necessitudinem levaret ne
gravaret quemquam13/ Insuper ducuit hoc ipsum: ut manibus laborare-
mus. nam qui non laborat/ non manducet14〈.〉 Igitur nulla in men-
dicitate perfectio/ sed fragilitas et infirmitas/ ymmo peccatum
quia prohibita iure divino.15 Ait respondens/ Christum quoque BuchsymbolA8r
mendicasse.16 Subridens Carolostadius dixit: Cuius ergo ostiumf
pulsavit ut elemosinam acciperet/ aut a quo petiit panem.〈?〉 Res-
pondens dixit Bernardum sic sentire.17 Caro'lostadius' respondit: Quonam
loco〈?〉/ cum et ipse quoque Bernardum legisset: et id nondum invenissetg〈.〉
Tacuit respondens. Caro'lostadius' Quod et iure divino prohibita sit
talis mendicitas (preter superius adducta) patet per Psalmum.h Quia
labores manuum tuarum manducabis et sic bene tibi erit.18 Et opus
manuum nostrarum, domine dirige super nos. etc.19 Igitur labore a no-
bis victus querendus esset/ et non otio. Aut que causa vobis est
in otio vitam expendere. Ait respondens/ quia reliquisset omnia.
Caro'lostadius' Quibus ergo labor manet? Respondens. Secularibus
hominibus.20 Caro'lostadius' Eya proba/ hanc solutionem. Omnia reliqui-
mus/ igitur non laborandum. Et placebit credo omnibus: et sic re-
linquere omnia ut non sit necessum laborare.


Propositio nona


〈Ad quam〉21 Vexilliferum et antesignanumi22 divum Franciscum
elegit per quam vitam passionemque Ihesu volu-
it renovare.


Ad hanc Caro'lostadius' Si renovavit sanctus franciscus mundum/ si-
ve christianam fidem/ vel ergo tamquam causa: vel instrumentum
hoc fecit: patet quidem non causam extitisse eum. Respondens
Tanquam instrumentum. Caro'lostadius' Et per consequens: vos non
estis franciscane relligionis: cum non renovetis vos quoque
fidem: ymmo impossibilej est id ab homine: cum ipsa reno-
vatio fiat per Ihesumk christum in homine interiori per fidem〈.〉
Igitur neque franciscus: neque vos renovatis quicquam in fide.
Respondensl Licet penitus fides dari ab homine non pos-
sit: excitari tamen exhortatione et sermone poterit. Caro'lostadius'
Ubi ergo Paulus manebit dicens: Dei edificationem esse
etc.23 ergo non hominis. ymmo et Paulus ait. Petrus plantavit BuchsymbolA8v
apollo rigavit: deus autem incrementum dedit. neque qui pl〈an〉-
tavit/ neque qui rigavit aliquid est/ sed qui incrementum dedit.24
Ergo solus deus renovat: non homo: nimium quidem adu-
lari videmini: de perfectione cordis vestri〈.〉 Ceterum constat/
peccatorem eum (scilicet Franciscum) fuisse et peccasse. Igitur non-
dumm ad perfectionem evangelicam pervenit. Dicit enim dominus
in evangelio. Estote perfecti: sicut et pater vester celestis perfectus est25
Et cum feceritis omnia que precepta sunt/ dicite: quia servi
inutiles sumus.26 Si inutiles utique peccatores/ et evangeli-
cam perfectionem nondum habemus. Dixit respondens
Quod reputare nos deberemus peccatores. Caro'lostadius' Sic
scripturam corrumpitis: non dicit: reputetis vos servos inu-
tiles: sed dicite27: quia in veritate sic est/ cum tamen vult omnem
sermonem nostrum esse veracem. Et rursus. Caro'lostadius' Paulus
maxime vetat schismata in ecclesia fieri.28 Iam vero tot fiunt
schismata/ quot ordines religiosorum. Reprehendit namque
quosdam qui Petri/ qui Pauli/ qui Apollo/ dicebantur. Ait
namque. Numquid Paulus pro vobis crucifixus est.29 Resp-
ondensn. Et si ipsi fratres Francisci haberent/ nomen ni-
hilominus supra christum fundati essent. Carol'ostadius' nempe:
hoc ipsum credo/ alias enim supra diabolum. Sic et illi a Pau-
lo reprehensi/ supra christum fundati erant quia abluti sacro
fonte baptismatis credentes/ in eum/ et solum nomen eius
habentes/ et tamen reprehendeb〈a〉ntur.30 Si ergo non estis Fran-
ciscanio/ quia supra christum fundati/ et utique non estis. Et quia
Franciscanip/ non christi/ quia francisci. Et per consequens
non estis christiani. sed infideles et sequestrati a christiana re-
ligione. Scio et hoc ipso moveri reverendum patrem mar-
tinum/ et conscientiam amariorem inde habere/ sicut et de
illo.31 Quod non potius manibus laborantes necessaria ha-
beant corporis/ quam elemosinis sustentari.


avom Editor verbessert für ncciario
bvom Editor verbessert für Lijbies
cvom Editor verbessert für cotur ntēplā
dvom Editor verbessert für hijs
evom Editor verbessert für Et ǁ ce
fvom Editor verbessert für dstiawegen Beschädigung des Drucksatzes Vorlage schwer lesbar
gvom Editor verbessert für inueuissem
hvom Editor verbessert für Psalus
ivom Editor verbessert für autcsignannm
jvom Editor verbessert für imspossibile
kvom Editor verbessert für Jheum
lvom Editor verbessert für Respondnes
mvom Editor verbessert für Nundum
nvom Editor verbessert für Resp.ǁpondens
ovom Editor verbessert für Francisciani
pvom Editor verbessert für Francisciani

1»vir catholicus et totus apostolicus« ist eine Anlehnung an die Bezeichnung des Franziskus im ersten Antiphon zur 1. Vesper im Officium rhythmicum S. Francisci von Julian von Speyer (Legendae Francisci, 375,1; Franziskus-Quellen, 502; vgl. Schlageter, Franziskaner, 27 Anm. 91).
2Die Formulierung »vestigiis […] conformare« erinnert sowohl an eine Redeweise des Franziskus, welcher in Anlehnung an 1. Petr 2,21 von »vestigia eius sequi« sprach, vgl. u. a. Regula non Bullata 1,1; 22,2 (Esser, Opuscula, 377f.; 395; Franziskus-Quellen, 70; 86; siehe dazu Schlageter, Franziskaner, 26f. Anm. 89), als auch an das Liber conformitatum des Bartholomäus de Rinonico von Pisa, in welchem die »Gleichheit« des Lebens- und Leidensweges von Christus und Franziskus hervorsticht; vgl. WA 59, 664f. Anm. 238–240.
3Die Respondenten sind nicht namentlich bekannt, siehe Einleitung, KGK 139 (Textstelle).
42. Kor 4,16 Vg »tamen is qui intus es renovatur de die in diem«.
6Mt 19,21 Vg »si vis perfectus esse vade vende quae habes et da pauperibus et habebis thesaurum in caelo et veni sequere me«; vgl. Regula non bullata 1,1f. (Esser, Opuscula, 377f.; Franziskus-Quellen, 70).
7Mt 10,9 Vg »nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam in zonis vestris«; vgl. Regula non Bullata, 14,1 (Esser, Opuscula, 389; Franziskus-Quellen, 81).
8Vgl. Regula Bullata 2,15 (Esser, Opuscula, 367; Franziskus-Quellen, 96).
9Hier ist der Prophet Hanani gemeint (vgl. 2. Chr 16,7).
10Hammer spricht von Manipulation des Vulgata-Zitats (2. Chr 16,7 Vg »[…] et non in domino […]«) durch Karlstadt (WA 59, 688 Anm. a). Tatsächlich besaß Karlstadt eine von Jacques Mareschal in Lyon herausgegebene Bibel, die die Stelle in der zitierten Form führte (vgl. Biblia (1514), fol. clxviiv). Siehe auch Karlstadt, Confutatio (1520), fol. D3v: »Biblia mea, Lugduni in officina Iacobi Mareschall excussa, sic habent, Quia habuisti fiduciam in rege Syriae, et in domino deo tuo […]«.
11Die ganze Passage paraphrasiert 2. Chr 16,6 und zitiert danach 2. Chr 16,7–9 aus Biblia (1514), fol. clxviiv: »Quia habuisti fiducia in rege syrie et in domino deo tuo: idcirco evasit syrie regis exercitus de manu tua. Nonne ethiopes et libyes multoplures erant quadrigis et equitibus et multitudine nimia quos cum in domino credidisses tradidit in manu tua? Oculi enim domini contemplantur universam terram: et prebent fortitudinem his qui corde perfecto credunt in eum. Stulte igitur egisti: et propter hoc etiam presenti tempore adversum te bella consurgunt.« Abweichungen finden sich in V.7 (vgl. Anm. 10), V.8 (bei Karlstadt fehlt ein »in«, vgl. auch 2. Chr 16,7 Vg »[…] quos cum domino […]«) und V.9 (Karlstadt ersetzt »credunt« – so auch Vg – durch »sperant«).
125. Mose 15,4 Vg »et omnino indigens et mendicus non erit inter vos ut benedicat tibi Dominus in terra quam traditurus est tibi in possessionem«; die Verwendung dieser Bibelstelle als »ius divinum« gegen das Betteln findet sich später in einer ausführlichen Exegese von 5. Mose 15,4.7–14 in der Schrift Karlstadts Von Abtuung der Bilder (ediert in Laube/Looß, Flugschriften 1, 105–127 u. Laube/Looß, Flugschriften 2, 1024–1032); vgl. Barge, Karlstadt 1, 386–394; vgl. Bilder (KGK III).
13Vgl. 1. Thess 2,9 Vg »memores enim estis fratres laborem nostrum et fatigationem nocte et die operantes ne quem vestrum gravaremus […]«; 2. Thess 3,8 Vg »neque gratis panem manducavimus ab aliquo sed in labore et fatigatione nocte et die operantes ne quem vestrum gravaremus«.
142. Thess 3,10 Vg »quis non vult operari nec manducet«.
15Im Augustinkommentar führt Karlstadt die Almosen als Teil guter Werke aufgrund des menschlichen Sünderseins allein auf die Gnade Gottes zurück (vgl. KGK I.2, Nr. 64, S. 687, Z. 2–22).
16In der Regula non Bullata 9,5 (Esser, Opuscula, 385; Franziskus-Quellen, 77) wird ein ähnliches Christusbild vermittelt. Dort wird er als arm und von Almosen lebend dargestellt. Es handelt sich vermutlich um ein aus apokryphen Evangelien erschlossenes Bild eines bettelnden Christus (vgl. Franziskus-Quellen, 77 Anm. 42).
17Eine Aussage in diesem Sinne ist in den Schriften Bernhards von Clairvaux nicht aufzufinden.
18Ps 127(128),2 Vg »laborem manuum tuarum quia: manducabis beatus es et bene tibi erit«.
19Ps 89(90),17 Vg »et sit decor Domini Dei nostri super nos et opus manuum nostrarum fac stabile super nos opus manuum nostrarum confirma«.
20Schlageter verweist an dieser Stelle darauf, dass vom Respondenten weder ein Verweis auf die klösterlichen Tätigkeiten noch auf die franziskanische Regel, die sogar davon spreche, dass jeder Bruder sich eine Arbeit suchen solle, geleistet wird (vgl. Schlageter, Franziskaner, 36, Anm. 152); vgl. Regula non Bullata 7 (Esser, Opuscula, 383f.; Franziskus-Quellen, 75f.); Regula Bullata 5 (Esser, Opuscula, 368; Franziskus-Quellen, 97f.); Testamentum, 20f. (Esser, Opuscula, 440; Franziskus-Quellen, 60).
21So in der dritten These von Nikasius Claji opponiert, vgl. Einleitung, v. a. KGK 139 (Textstelle) u. KGK 139 (Textstelle).
22Inspirationen der Bezeichnungen »vexilliferus« und »antesignanus« finden sich vor allem in der Legenda maior von Bonaventura, dort besonders in Kapitel 13,9 (Legendae Francisci, 619; vgl. WA 59, 661f. Anm. 227f.).
231. Kor 3,9 Vg »[…] Dei aedificatio estis […]«.
241. Kor 3,6f. Vg »ego plantavit Apollo rigavit sed Deus incrementum dedit Itaque neque qui plantat est aliquid neque qui rigat sed qui incrementum dat Deus«.
25Mt 5,48 Vg »Estote ergo vos perfecti sicut et Pater vester caelestis perfectus est«.
26Lk 17,10 Vg »Sic et vos cum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis dicite servi inutiles sumus quod debuimus facere fecimus«.
27Vgl. vorherige Anm.
28Vgl. 1. Kor 1,10 Vg »[…] non sint in vobis scismata […]«; 1. Kor 12,25 Vg »ut non sit scisma in corpore […]«.
291. Kor 1,13 Vg »[…] numquid Paulus crucifixus est pro vobis […]«.
30Vgl. den ersten Korintherbrief, v. a. 1. Kor 1,10–17.
31Vgl. Einleitung.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»