Nr. 110
Currus
[Wittenberg], 1519, Mitte März

Text
Bearbeitet von Alejandro Zorzin

BuchsymbolG4rCurrus .D'omini' Andreae Carol〈ostad〉ii […]1 〈I. P.〉2
Wittenbergae Anno 15193
Iuxta christi personam
4/ Qui vult post me venire/ abneget seipsum et tollat etc.5/ pax nostra ch〈ristus〉6
Prudenter cave negocium in tenebris: perperambulanspera7: id est adulationes8/ pacientia vince sagittam 〈in〉
die volantem9: id est persecutionem10; Crucem tuam quottidie porta11 ad finem perseveraturus12/ Proximo su〈b〉-
veni/ Inimicis benefac13; Omni tempore benedic domino14/ et precepta custodi15: Discite quia mitis 〈sum〉16
Tolle crucem tuam et sequere me17; Ex dei voluntate profunda/ semper aequa: homo creatur […]
crux/ opera formantur18; Secundum gratiam. liberum arbitrium defendimus19/ Gratia precedit: n〈on〉
sequitur20/ Confessio et magnificentia/ dei opus est21/ qui facit contritos: et alligat contr〈itiones〉
eorum22: Irasceris super orationem servi tui23/ Non est iustus in terrab qui benefaciat et non pecc〈et〉24
Iustus se primum accusat25/ et peccati remissionem petit/ pro qua orat omnis sanctus26
Omnes iusticiae nostrae/ sunt sicut pannus menstruatae mulieris27/ Si Iusticia esset enimc: ex
lege: vel nostra voluntate: Christus gratisd esset mortus: ad Gal 328/ Narra si quid
habes ut iustificeris. ysaiae 4329 Israhel perdicio tua/ ex te est/ et omne auxilium tuum ex m〈e〉
osee 1330/ Non est qui faciat bonum31/ Egoipse enim carne servio legi peccati32/ Quod nolo faci〈o〉33
et nisi liberaveris peream: Sursum corda34/ Effundite coram deo corda vestra35/ Maled〈ictus〉
qui spem in homine ponit36/ Fortitudinem meam ad te custodiam37/ Tu es decor meae fortitudinis ps38
Non intres/ in iudicium cum servo tuo/ quia non iust'ificabit'ur in con'spe'ctu tuo omnis vivens39: / Si iniquitates observaberis domine. domine quis sustinebit40; Vix iustus salvabitur/ prima p〈etri〉 iv41/ Animalis hom〈o〉
non percipit dona collata42/ Nescit quod deus operatur in nobis velle/ et operari pro bona volunt〈ate〉
Phil 3ˑ43 Per crucem tuam me pingas/ liberas: salvas44: Lex dei currus ad christum45
Iusticiam meam stercora estimo/ ut in Christo inveniar non habens meam iusticiam/ quae ex lege est46
Sine dei numine nihil est in homine/ nihil est innoxium47: Omnis plantatio/ quam non plantaverit pater
eradicabitur Math 15:48 Si iustficare me ipsum voluero condemnabit me os meum49:
Vias meas in conspectu eius arguam: et ipse erit liberator meus50/ flavit spiritus tuus et fluunt lachrimae51:
Mundans non facit Innocentem52; Lex/ quam apostolus sanctam et spiritalem vocat53/ vicia demon-
strat. vetatque: peccati vires auget: prevaricationem adiicit: iram operatur54: et mortem/ supram modum
peccatum facit55/ occidit: ignominia implet: ut multiplicatis delictis56: Eger christum invocet:
querat: Inveniat: Aug'ustinus' de spiritu et litera57; Deus in nobis hoc amat/ quod ipse fecite
quod non fecit odit/ Ambros'ius' de vo'catione' gen'tium' li i c 258
59Sana nos Christef et sanabimur/ Trahe nos et veniemus: Trahe nos post te
spiritu. voluntate. ut curramus in odorem tuorum60: non nostrorum operum: Infunde unctionem
clemens nostris sensibus61: Peccatores humi reptamus/ foeditates nostras oblaturi/
Haec Carolostadius insidiis coactus62 aedidit::g


Currus viae ad inferos id est ubi quoqueh Sathanae appropin〈quamus〉i63


Nos64 currum eorum trahimus/ qui sacra prophanis/ divina humanis commiscuere/ Et
theologiam syllogismis extulere/ Quos putamusj eccl〈es〉iasticos/ disputatoriis
dentibus trivisse/ Et defendimus gratiae opera secundum voluntatem/ inter substanciam et modum actus
distinguentes: Unicuique quod suum est tribuentes: probantes nostramk sententiam per illud
Sic currite ut comprehendatis65/ satagite per bona opera/ certam facere vocatio〈nem〉
vestram66/l Item Accedite et illumi〈n〉emini67/ oportet ergo nos disponere/ non obstat
quod ipse facit nos facere/ nec illa pugnantm/ Non est volentis nec currentis sed dei
miserentis68⸫ Item Gratia non fuitn vacua in me69/ Item tu illu〈mi〉nas hominem70/ Tu e〈s〉
illuminatio mea71/ ·)

BuchsymbolG4v
Iuxta diaboli formam72: Convehite me/ ipse enim secundum me vivens lapsus sum;
In mea potestate est peccare/ et non peccare/ Potentii73 :) Liberum arbitrium
Scholasticum/ Lex dei nostrum est auxilium/ Nam malum prohibet: precipitque
bona: quae natura vel ratio cognoscit: et recta dictamina facit: Deinde voluntas
actus huiusmodi dictamin〈i〉bus conformes elicit/ atque opera saltem ex genere bona facit;
Eudionum74 Voluntas est causa totalis et remota contritionis:
imperans cognitionem et nolicionem mali ·) Wer schmirbt der fert75; Hodie
naturalia sunt nobis integra/ relictique sumus in manum consilii nostri/ Concessa
semel gratia/ ea possumus uti/ nec opus est novo dono; Lex/ nostrum adiutorium
Asellus domini est Adorandus/ vel latria vel hyperdulia76: φιλόκομπου (iactator77·)
Quantum ad principalitatem entitatis in actu bono voluntas est domina: et
gratia pedissequa78/ Turberii79/ Fruicio trans〈i〉t et quiescit obiective in deo/ et
visione80/ Audaculi81/ Evangelica veritas/ non est Scholasticis arguciis
obscurata/ sed bene/ et mangnifice tractata Lucidancii82/ Liberum arbitrium
est causa operis boni/ quantum ad substantiam/ Spiritus S'ancti' quo ad modum Iactancii83 2 d 2784.
Currite fortes/ potentes: sani: facite quod est in vobis: cominus venit/ qui
dat hiis mercedem: qui non sunt ut caeteri85/86 Si deus/ facienti quod in se
est non dat gratiam: tunc est personarum acceptor:o et quasi iniustus: Rabirii87;
Homo
habet voluntatem adp bonum et malum indifferenter/ et potest facere quod vult88;
Homo absque gratia/ potest dei precepta implere/ sed imperfecte/ hoc est quo ad
substantiam operis/ non modum/ Caprifici89 2 d:90 / Qui aristotele vincitur
Aristotelis est/ Si non es praedestinatus/ te praedestinatus facies91;
Omnes homines/ sua voluntate reguntur φιλοινου (vinosi92)/ (: Circa aurigam
portam Inferni/ lancea petentem/ ·)93 Dimitte nos/
quia non tuum/ sed dei regnum
meruimus/ Licet non de condigno/ tamen de congruo/ quia fecimus quod voluimus94
Nec ego in Veritate steti/ quoniam secundum meas vires faeci
interest secundum deum vel hominem vivas95; Τέλοσ:96


aüber der Zeile hinzugefügt
bvom Editor verbessert für interra
cüber der Zeile hinzugefügt
dkorrigiert aus gratus
everschrieben
füber der Zeile hinzugefügt
gfolgt darunter doppelte rote Line über die gesamte Seitenbreite
hvom Editor verbessert für quaeque
iim Wort verbessert
jfolgt gestrichen p
kfolgt verschriebenes Zeichen gestrichen
lfolgt S gestrichen
mkorrigiert aus pungnant
nfolgt gestrichen gratia
ofolgt gestrichen et
pfolgt ad, vom Editor gestrichen

1Zwei stark beschnittene Worte.
2Überschrift des Schreibers zum Bildflugblatt. – Prof. em. Dr. Ulrich Bubenheimer sei an dieser Stelle gedankt für seinen Beitrag zur Entzifferung und Transkription des Textes.
3Auch diese Orts- und Jahresangabe stammt wahrscheinlich vom Kopisten Vitus Bild. Seine Abschrift weist dem Currus-Flugblatt keine als solche identifizierbaren Textzeilen über der oberen Einfassungslinie zu.
4Positionshinweis des Schreibers.
5Vgl. Lk 9,23 Vg »Si quis vult post me venire abneget se ipsum et tollat crucem suam cotidie et sequatur me«.
6Eph 2,14 »ipse est enim pax nostra«. S. KGK 109 (Textstelle).
7Ps 90(91),5f. Vg »non timebis […] a negotio perambulante in tenebris«; vgl. Defensio I: 8 (KGK I.2, Nr. 90, S. 930, Z. 7f.).
8Vgl. Wagen-Bildblatt, Nr. [2] (KGK 120 (Textstelle)), im Kreuzquerbalken.
9Vgl. Ps 90(91),5f. Vg »[…] non timebis […] a sagitta volante in die«; vgl. Defensio I:8 (KGK I.2, Nr. 90, S. 930, Z. 24f.).
10Vgl. Wagen-Bildblatt, Nr. [2] (KGK 120 (Textstelle)), im Kreuzquerbalken.
11Vgl. Lk 9,23 Vg »Si quis vult post me venire abneget se ipsum et tollat crucem suam cotidie et sequatur me«.
12Vgl. Mt 10,22 Vg »qui […] perseveraverit usque ad finem […] salvus erit«.
13Vgl. Mt 5,44; Lk 6,27 Vg »diligite inimicos vestros, benefacite his qui vos oderunt«.
14Vgl. Tob 4,20 Vg »omni tempore benedic Deum […]«; Ps 33(34),2 Vg (LXX) »Benedicam Dominum in omni tempore«.
15Vgl. 5. Mose 4,40 Vg »custodi praecepta eius atque mandata«.
16Vgl. Mt 11,29 »discite a me quia mitis sum et humilis corde«.
18Vgl. Wagen-Bildblatt, Nr. [7] (KGK 120 (Textstelle)). Unterstes Textfeld im Kreuz.
19Vgl. Apologeticae Conclusiones Th. 214: »Liberum arbitrium ita defendimus: ut non oppugnemus gratiam per quam fit liberum« (KGK I.2, Nr. 85, S. 834, Z. 12f.).
20Vgl. Apologeticae Conclusiones Th. 145 (KGK I.2, Nr. 85, S. 831, Z. 15ff.).
21Vgl. Ps 110(111),3 Vg (LXX) »Confessio et magnificentia opus eius«; vgl. Defensio, I:4 (KGK I.2, Nr. 90, S. 921, Z. 31).
22Vgl. Ps 146(147),3 Vg (Hebr.) »qui sanat contritos corde et alligat plagas eorum«.
23Vgl. Ps 79(80),5 Vg (LXX) »Domine […] quousque irasceris super orationem servi tui«; vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 66 (KGK I.2, Nr. 85, S. 807, Z. 9f.).
24Pred 7,21 Vg »non est enim homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet«; vgl. 151 Conclusiones, Th. 34–36 (KGK I.1, Nr.58, S. 510, Z. 5–7) Apologeticae Conclusiones, Th. 48 (KGK I.2, Nr. 85, S. 803, Z.18f.) u. Defensio, I:38 bzw. I:40 (KGK I.2, Nr. 90, S. 957, Z. 27 u. S. 959, Z. 18f.).
25Vgl. Spr 18,17 Vg »Iustus prior est accusator sui […]«, vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 635, Z. 33) u. Defensio, I:10 (KGK I.2, Nr. 90 S. 921, Z. 9f.).
26Vgl. Ps 31(32), 5f. Vg (LXX) »[…] tu remisisti impietatem peccati mei; pro hac orabit ad te omnis sanctus«; vgl. Defensio, I:3 (KGK I.2, Nr. 90, S. 921, Z. 5).
27Vgl. Jes 64,6 Vg »[…] facti sumus ut inmundus omnes nos, quasi pannus menstruatae universae iustitiae nostrae«; vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 664, Z. 24) u. Apologeticae Conclusiones, Th. 159 (KGK I.2, Nr. 85, S. 824, Z. 5f.).
28Vgl. Gal 2,21 Vg »si enim per legem iustitia, ergo Christus gratis mortuus est«. Auf dem Currus-Fragment (Abb. 1): unvollständig erhaltenes Textfeld unter dem dritten Pferdepaar: »[…] G〈al〉a: iij« (bei der Kapitelangabe liegt ein Druckfehler vor). Vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 667, Z. 26 – S. 668, Z. 1) u. Apologeticae Conclusiones, Th. 208 (KGK I.2, Nr. 85, S. 833, Z. 12f.).
29Vgl. Jes 43,26 Vg »narra si quid habes ut iustificeris«. Vgl. Wagen-Bildblatt, Nr. [4] (KGK 120 (Textstelle)). Rechtes Textfeld neben Gottvater im Wolkenkranz.
30Vgl. Hos 13,9 Vg »perditio tua Israhel tantummodo in me auxilium tuum«. Vgl. Wagen-Bildblatt, Nr [20] (KGK 120 (Textstelle)), Textfeld unter Gottvater, von seinen Händen gehalten, bzw. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 595, Z. 4–6; S. 683, Z. 32–34) u. Apologeticae Conclusiones, Th. 158 (KGK 1.2., Nr. 85, S. 824, Z. 2f.).
31Röm 3,12 Vg »non est qui faciat bonum non est usque ad unum«.
32Vgl. Röm 7,25 Vg »ego ipse mente servio legi Dei carne autem legi peccati«.
33Vgl. Röm 7,19 Vg »non enim quod volo bonum hoc facio, sed quod nolo malum hoc ago« u. 16 Conclusiones, Th. 6 (KGK I.1, S. 527, Z. 7).
34Vgl. Kol 3,1 Vg »si conresurrexistis Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens«, bzw. Präfation zur Messe: »Sursum corda« u. »Habemus ad Dominum«; vgl. Augustinkommentar (KGK I.2., Nr. 64, S. 700, Z. 5 – S. 701, Z. 7).
35Vgl. Ps 61(62),9 Vg (LXX) »effundite coram illo corda vestra«. Vgl. Wagen-Bildblatt, Nr. [28] (KGK 120 (Textstelle)); das Textfeld über dem zweiten Pferdepaar.
36Vgl. Jer 17,5 Vg »maledictus homo qui confidit in homine«; bei Augustin durchgehend formuliert als »maledictus (omnis) qui spem suam ponit in homine«, z. B. Aug. doctr. chr. 1,22,16 (CCSL 32, 17,16).
37Ps 58(59),10 Vg (LXX) »fortitudinem meam ad te custodiam, quia Deus susceptor meus«. Vgl. Currus-Fragment (Abb. 2): Textfeld unter dem zweiten Pferdepaar; gedruckter Text: »Fortitudinem meam | ad te custodiam. Tu | es decor meae forti-|tudinis. ps'almi'«.
38Vgl. Ps 60(61),4 Vg (LXX) »quia factus es spes mea, turris fortitudinis a facie inimici«, bzw. Ps 88(89),16; 18 Vg (Hebr.) »Beatus populus […] quia gloria fortitudinis eorum tu es.«
39Ps 142,2 Vg (LXX) »non intres in iudicio cum servo tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens«; vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 582, Z. 5).
40Ps 129(130),2 Vg »si iniquitates obeservabis Domine, Domine quis sustinebit«. Vgl. Currus-Fragment (Abb. 3): Textfeld über dem Reiter auf dem ersten Pferdepaar; gedruckter Text: »[…] observaberis […] | sustinebit«.
41Vgl. 1. Ptr 4,18 Vg »si iustus vix salvatur impius et peccator ubi parebit«; vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 584, Z. 27f.); Position im Currus-Fragment: Textfeld hinter dem Reiter auf dem ersten Pferdepaar; gedruckter Text: »Vix iustus sal-|vabit〈ur〉. i. Pe. iiii,«.
42Vgl. 1. Kor 2,14 Vg »Animalis […] homo non percipit ea quae sunt Spiritus Dei«; vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 678, Z. 12); Position im Currus-Fragment: Textfeld unter dem Reiter auf dem ersten Pferdepaar vor dem Wagen; gedruckter Text: »Animalis homo non percipit | dona collata. Nescit | quod deus operatur in nobis | velle et operari pro bona | voluntate. Phil: iii.« (Druckfehler in der Bibelstellenangabe).
43Vgl. Phil 2,13 Vg »Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate«; vgl. Defensio II:23 (KGK I.2, Nr. 90, S. 980, Z. 15–20).
44Vgl. Currus-Fragment, Text im Kreuz auf der vorderen Wagenbrüstung mit dem erhaltenen Schlusswort: »[…] salvas«, bzw. die dt. Übertragung im Wagen-Bildblatt, Nr. [6] (KGK 120 (Textstelle)).
45Aug. spir. et lit. 10,16: »Iniustus […] legitime lege utitur, ut iustus fiat; quod cum factus fuerit, ea iam non utatur tanquam vehiculo cum pervenerit, vel potius, […], tanquam pedagogo cum eruditus fuerit.« (CSEL 60; 168,16–169,6); s. KGK I.2, Nr. 64, S. 661, Z. 7–23. Vgl. Hasse, Tauler, 102 Anm. 7. Auf dem Currus-Fragment das Textfeld an der Wagenvorderseite: »Lex Dei | currus ad | Christum«, bzw. im selben Textfeld auch dt. Übertragung im Wagen-Bildblatt, Nr. [17] (KGK 120 (Textstelle)).
46Vgl. Phil 3,6–8 Vg »secundum iustitiam quae in lege est, conversatus sine querella, sed quae mihi fuerunt lucra haec arbitratus sum propter Christus detrimenta, […] et arbitror ut stercora ut Christum lucri faciam«. Auf dem Currus-Fragment das Textfeld zwischen dem Wagen und dem ersten Pferdegespann über der Wagendeichsel; gedruckter Text: »Iusticiam meam ster|cora aestimo, ut | in Christo inveniar | non habens meam iu-|sticiam, 〈quae〉 ex lege est.«.
47Aus der Pfingstsequenz Veni, sancte spiritus: »Sine tuo numine, nihil est in homine, nihil est innoxium.«; vgl. Miss. Magdeb. (1515), fol. CCLVr; von Karlstadt zitiert im Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 685, Z. 10–12); bzw. in der Disputatio Lipsiae: »voluntas […] nihil ex se ipsa facere potest, quod deo acceptum est, quem ad modum ecclesia etiam iam cecinit: sine tuo numine nihil est in homine, nihil est innoxium.« (vgl. KGK 131 (Textstelle)), und in der Epistola »Veni sancte spiritus reple tuorum corda fidelium et tui amoris in eis ignem accende«. (KGK 140 (Textstelle)). Im Currus-Fragment im Textfeld vor dem vorderen Wagenrad; gedruckter Text: »Sine Dei numine nihil | est in homine, nihil est non noxium | Omnis plantatio quam non plan-|taverit pater, eradicabitur. | Matth: xv.«
48Mt 15,13 Vg »omnis plantatio quam non plantavit Pater meus caelestis eradicabitur«; vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 152 (KGK I.2, Nr. 85, S. 823, Z. 6f.), Augustinkommentar (KGK I.2, Nr.64, S. 565, Z. 7ff. u. öfters) bzw. Defensio (KGK I.2, Nr.90, S. 965, Z. 4ff.).
49Vgl. Hiob 9,20 Vg »si iustificare me voluero, os meum condemnabit me«.
50Hiob 13,15f. Vg »verumtamen vias meas in conspectu eius arguam et ipse erit salvator meus«.
51Vgl. Ps 147(148),18 Vg (LXX) »flabit spiritus eius et fluent aquae« u. Epitome (KGK 103 (Textstelle)); im Currus-Fragment nur unvollständig erhalten im Textfeld über dem bußbereiten Sünder im Wagen: »[…]us flavit spi[…]« u. darunter »[…]uunt lacrymae«.
52Nah 1,3 Vg »Dominus patiens et magnus fortitudine et mundans non facit inocentem«; vgl. Defensio I:2 (KGK I.2, Nr. 90, S. 915, Z. 14 bzw. S. 956, Z. 1) und Epitome (KGK 103 (Textstelle)). Position im Currus-Fragment; bei der Wagenrückwand (unter dem Bodenstein Wappen); gedruckter Text: »Mundans 〈non〉 | facit innocent〈em〉«.
53Vgl. Röm 7,12–14 Vg »itaque lex quidem sancta […] scimus […] quod lex spiritalis est«.
54Röm 4,15 Vg »Lex enim iram operatur«.
55Röm 7,13 Vg »peccatum, […] per bonum mihi operatum est mortem, ut fiat supra modum peccans peccatum per mandatum«.
56Röm 5,20 Vg »Lex […] subintravit, ut abundaret delictum«.
57Vgl. z. B. Aug. spir. et lit. 4,6 (CSEL 60, 157,25–158,22) und Karlstadts Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 602, Z. 17 – S. 603, Z. 18). Karlstadts Berufung auf Augustins De spiritu et littera – so Hasse – mache deutlich, dass er »seine Bildidee genau dort gefunden hat« (vgl. Hasse, Tauler, 101f., besonders Anm. 12). Position im Currus-Fragment: Textfeld auf der Seitenwand des Wagens; gedruckter Text: »Lex, quam Apostolus sanctam et spiritalem vo-|cat , vicia demonstrat vetatque, peccati vi-|res auget, pervaricationem adiicit, iram | operatur et mortem, supra modum peccatum | facit , occidit, ignominia implet, ut | multiplicatis delictis æger Christum invocet | quaerat inveniat〈.〉 Aug'ustinus' de Spi'ritu' et L'ite'|ra.«.
58Ps. Ambr. = Prosp. vocat. gent. 1,6 (CSEL 97, 84,5–7); vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 151 (KGK I.2, Nr. 85, S. 823, Z. 2f.); Position im Currus-Fragment vor dem hinteren Wagenrad; gedruckter Text: »Deus in nobis hoc | amat, quod ipse fecit | quod non fecit, odit. | Amb'rosius': de vo'catione' gen'tium' | li. i. c. ii.«.
59Im Currus-Fragment langes Textfeld am unteren Rand der oberen Bildzone, unvollständig erhalten ab Abrissrand: »[…] Trahe nos et veniemus. Trahe n〈os〉 post te, spiritu, voluntate, ut curramus in odore tuorum, non nostrorum operum. Infunde unctio-|[…] 'us' peccatores humi reptamus, foeditates nostras oblaturi. Haec Carolostadius insidiis coactus edidit.«.
60Vgl. Hld 1,3 Vg »trahe me post te curremus in odorem unguentorum tuorum […]«; bzw. Defensio (KGK I.2, Nr. 90, S. 929, Z. 30f.) und Hasse, Tauler 77f., der auf Verbindungen zu Bernhard von Clairvaux und Tauler hinweist.
61Aus der Pfingstsequenz Sancti spiritus adsit nobis gratia: »Infunde unctionem tuam clemens nostris sensibus.«; vgl. Miss. Magdeb. (1515), fol. CCLIIIIv. Karlstadt zitiert diesen Vers auch in der Epistola (KGK 140 (Textstelle)).
62Karlstadt gibt sich auf dem Currus Bildblatt namentlich als Autor desselben zu erkennen und behauptet, durch Nachstellungen dazu gezwungen worden zu sein. Dabei könnte die Kritik und Feindschaft einiger Leipziger Dozenten und der Dominikaner vor Ort eine Rolle gespielt haben. Vgl. seine Briefe an Spalatin vom 21. Mai 1518 (KGK I.2, Nr. 82, S. 776, Z. 19–21; Z. 32f.) und 20. Oktober 1518 (KGK 1.2, Nr. 96, S. 1011, Z. 15 – S. 1012, Z. 1), bzw. Auslegung Wagen (KGK 124 (Textstelle)).
63Diese Überschriftzeile ist ein Zusatz des Schreibers.
64Mit diesem »wir« sprechen die scholastischen Theologen im Gespann des unteren Wagens, deren Identitäten Karlstadt mit satirischen Namen wiedergibt. Position im Currus-Fragment: Großes mittleres Textfeld am oberer Rand über dem zweiten und dritten Pferdepaar; gedruckter Text: »Nos currum eorum trahimus, qui sacra prophanis, divina hum〈a〉nis commiscuere, et Theologiam syllogismis | extulere, quos putamus, Ecclesiasticos disputatoriis dentibus trivisse, et defendimus gratiae opera secundum vo-|luntatem, inter substanciam et modum actus distinguentes, unicuique quod suum est tribuentens. probantes | nostram sententiam per illud. Sic currite ut comprehendatis, Satagite per bona opera certam facere vocatio-|nem vestram. Item accedite ut illuminemini, oportet ergo nos disponere, non obstat quod ipse facit nos | facere, nec illa pugnant. Non est valentis neque currentis, sed dei miserentis. Item gratia non fuit vacua in me. Item Tu | illuminas hominem. Tu es illuminatio mea.«
651. Kor 9,24 Vg »sic currite ut comprehendatis«.
662. Petr 1,10 Vg »magis satagite ut per bona opera certam vestram vocationem et electionem faciatis«.
67Ps 33(34),6 Vg »accedite ad eum [= Dominum] et inluminamini«.
68Röm 9,16 Vg »igitur non volentis neque currentis sed miserentis Dei«.
691. Kor 15,10 Vg »gratia […] Dei sum id quod sum et gratia eius in me vacua non fuit«.
70Vgl. Ps 17(18),29 Vg »tu inluminas lucernam meam Domine. Deus meus inluminas tenebras meas«.
71Ps 26(27),1 Vg »Dominus inluminatio mea et salus mea quem timebo«.
72Der Positionshinweis des Schreibers bezieht sich auf die zottige Teufelsgestalt, die rücklings im unteren Wagen mitfährt, und weitere Personen einlädt, mitzufahren.
73In der unteren Bildhälfte des Currus-Bildblatts scheint Karlstadt es auf Spottnamen im Stil der Dunkelmännerbriefe abgesehen zu haben. Vgl. KGK 110 (Textstelle).
74Der fiktive Name Eudion ist belegt im humanistischen Dialog De remedio amoris (Wien, 1454), für den jedoch nur handschriftliche Verbreitung belegt ist. Gesprächspartner sind der von »Liebe erschütterte« Philostratus und sein »Guter Berater« Eudion. (ediert in: Rupprich, Frühzeit, 182–197; siehe auch VerLex (MA) 9, 1079f.).
75Position im Wagen-Bildblatt: Unter dem Wagen, zwischen den Rädern, beim Dämon mit der Schmierbüchse; vgl. Wander, Sprichwörter-Lexikon, 278: »24. Wer schmerdt, der fert.«
76Anspielung auf Aussagen des Silvester Prierias OP; vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, S. 689, Z. 9–13 mit Anm. 1053).
77Vom Schreiber erklärend hinzugefügt; »Prahlhans«, »Lobhudler«.
78Vgl. Augustinkommentar (KGK I.2, Nr. 64, S. 615, Z. 15f.).
79Turberius (= »Verwirrer«) könnte eine Anspielung auf Johannes Beuschel, gen. Tuberinus ( ? –1522) sein; vgl. VerLex (Hum), 183–190. Position des Textes im Currus-Fragment: Über dem Reiter im Gelehrtenhabit auf dem linken Pferd des ersten Pferdepaars; gedruckter Text: »Quantum ad principali-|[…]tem entitatis in actu bono | […]oluntas est domina et gratia | […]issequa.| Turberii.«.
80Inhaltlich entspricht dieser lat. Text der Übertragung im Wagen-Bildblatt, Nr. [31]: »Unser seligkeit ist im ansehen und gotheit […]« (KGK 120 (Textstelle)). Dort ist seine Position im Textfeld unter dem ersten Pferdegespann, wo jedoch im Currus-Fragment ein anderer Text steht (s. oben KGK 110 (Textstelle)). Insofern ist eine 1:1 Zuweisung von den Currus Texten auf inhaltlich ihnen ähnelnde Wagen Textfelder nicht sicher. Vgl. Capreolus, Def. in I Sent. d. 1, q. 1: »Quinta conclusio est quod fruitio beatifica non solum transit objective super Deum, immo super visionem qua videtur Deus, et eadem fruitione fruimur utroque.« (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 1, 63).
81»(kleiner) Kühnling«, »Draufgänger«.
82Position im Currus-Fragment: Textfeld über dem zweiten Pferdepaar; gedruckter Text: »Evangelica veritas non | est scholasticis arguciis | obscurata, sed bene et | mangifice tractata. | Lucidancii.«
84Vgl. Capreolus, In II Sent. d. 27 q. 1 art. 1 ad 3 (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 278). Position im Currus-Fragment: Textfeld unter dem ersten Pferdepaar; gedruckter Text: »Lib'erum' ar'bitrium' est causa operis boni, | quantum ad substantiam. Spiritus S'anctus' | quo ad modum. | Iactancii .ii. d. xxvii«.
85Position im Currus-Fragment (unvollständig): Textfeld am unterer Rand, unter dem ersten und zweiten Pferdepaar; gedruckter Text: »Currite fortes, potentes, sani[…] | comminus venit, qui dat iis […] |ut caeteri.«
86Im Currus-Fragment das Textfeld über dem dritten Pferdepaar; gedruckter Text: »Si deus facienti, quod in se est, | non dat gratiam, tunc est perso-|narum acceptor, et quasi | iniustus. Rabirii.«
87Rabirius (= »Wüterich«). Vielleicht Anspielung auf den Leipziger Dominikaner-Provinzial Hermann Rab (?–1534). Rab war Prof. der Theologie in Leipzig; vgl. LThK3 8, 957 und Honemann, Dominikanerkloster, 164ff. Im Brief an Spalatin (vom 20. Oktober 1518, vgl. KGK I.2, Nr. 96, S. 1011, Z.16–19) erwähnt Karlstadt den Leipziger Dozenten Magnus Hundt (1449–3. 4. 1519), auch Canis genannt, vgl. ADB 13, 392. Der im Brief ebenfalls erwähnte Hieronymus Dungersheim aus Ochsenfurt (1465–1540) befand sich in einer öffentlichen Kontroverse mit Johannes Egran (Zwickau) zur St. Annen-Legende; Egranus erfuhr dabei die Unterstützung der Wittenberger. Zu den Leipziger Theologiedozenten vgl. auch Hein/Junghans, Professoren.
88Position im Currus-Fragment: Textfeld unter dem zweiten Pferdepaar; gedruckter Text: »Homo habet voluntatem ad | bonum et 〈m〉alum indiffe-|renter, et p〈o〉test facere | 〈quo〉d vult.«
89Anspielung auf Capreolus und Prierias. Letzterer ist ein Caprifex, weil er ein Compendium Capreoli »gemacht« hat; vgl. Prierias, Compendium (1497).
90Vgl. Capreolus, In II Sent. d. 28 q. 1 concl. 3: »Quod homo pro isto statu non potest sine gratia habituali implere omnia praecepta legis divinae perfecte; potest tamen sine gratia habituali implere aliqua et imperfecte.« (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 284f.). Karlstadt setzte sich mit dieser Aussage des Capreolus bereits auseinander in 151 Conclusiones, Th. 91: »Homo sine gratia nulla precepta legis potest implere etiam imperfecte.« (KGK I.1, Nr. 58, S. 506, Z. 3, u. Anm. 70). – Position im Currus-Fragment: Textfeld unter dem dritten Pferdepaar; gedruckter Text: »Homo absque gratia potest Dei | praecepta implere, sed | imperfecte, hoc est, quo | ad substantiam operis, non | modum〈.〉 Caprifici .ii. d:«.
91Position im Currus-Fragment: Textfeld am unterer Rand, unter dem dritten Pferdepaar; gedruckter Text: »Qui Aristotele vincitur, Aristotelis est. | Si non es predestinatus, te predestinatum facies.«
92Vom Schreiber erklärend hinzugefügt.
93Positionierungshinweis des Schreibers auf den Antreiber des Pferdegespannes.
94Position im Currus-Fragment: Textfeld über dem Antreiber des Pferdegespannes; gedruckter Text: »Dimitte nos, quia non tuum, sed dei regnum meruimus, licet non | de condigno, tamen de congruo, quia fecimus quod voluimus«.
95Position im Currus-Fragment: Textfeld im Höllenrachen, in der unteren Bildecke; gedruckter Text: »Nec ego in veritate | steti, quoniam secundum meas | vires feci, Interest | secundum deum vel ho-|minem vivas.«
96Τέλοσ: Hinzufügung des Schreibers.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»