A1^v

^hAD LECTOREM.

Habes hic. lector quisquis es. Disputationem illam celebrem
quam Lipsiae vidimus et audivimus¹ inter insignes viros D'ominum'
Iohannem Eckium. Andream Carlstadium et Martinum Lutherum
habitam. Erunt fortasse, qui nollent editam: alii vero et damnent
excusam, quod communi consilio. partes utrinque convenisse dicuntur:
ne qua via: disputatio eiusmodi disseminaretur〈.〉² Verum in his ser-
monibus nihil movearis: lector. Si enim serio voluissent oculta-
tum iri hoc pelagus et cahos verborum. non utique permisissent.
publico conspectu: a quovis libitum esset. excipi et in literas
referri.³Nam cum plus triginta exemplaria sint illic excepta
et in diversas orbis partes emissa.⁴satis^c palam est. voluisse om-
nia invulgari: nisi forte Notariorum⁵ (qui adhoc ipsum seorsim
designati erant) exemplaria.⁶ his legibus suis subiacere cura-
rint〈.〉 Nos siquid utilitatis in ea pio lectori afferre possemus.
solliciti fuimus. sunt in ea sane pleraque talia: quae^d hucusque aut
non novimus aut non ausi sumus nosse. Quae^e si bene cedunt
quid veritatis sint allatura. viderint ii. quorum interest. libertatis^f
certe non nihil paritura sperantur. qua de rebus Ecclesiae et
christianissimo: audentius et loqui et audire contingere pu-
tatur. Quamquam multa quoque sint in hac sylva: quae extra propositum
dicta sint. noluimus tamen quicquam inminuere. Sed simplici fide.
ut dicta et gesta sunt. plene omnia reddere. porro nostrae opis
non ignari nec immemores. neutri partium: quicquam arrogare aut
derogare possumus. nec iudicium tentare quo solet vel allici
vel retrahi lectoris affectus. Relinquimus autem omnia in omnium
et singulorum iudicio quod ut varium futurum non dubita-
mus. ita ut optimum quodque. prevaleat optamus. ad laudem dei
et com〈m〉unis rei Christianae incrementum. Vale lector pie: et pie
legas quae pie ministrantur^g a nobis quod facies. si nostrum stu-
dium boni consulas.^h

A2^r

ⁱXXVII. die Junii hora secunda. 1519:^{i 7}

Protestatio⁸ Carolostadii per respondentem⁹ sibi a latere^j

Primo illud testamur et ubique testatum esse volumus nusquam^k ab ecclesia Ca-
tholica^lad latum digitum^l nos velle discedere quod si eiusmodi^m quid deprehendatur
non dedita opera sed ⁿhumana inscitia elapsumⁿ¹⁰. Iam^onunc^{p q}pro recantato^qha-
bere^r volumus〈.〉 Nec eruditorum iuditio^s preimus nec publicarum scholarum aucto-
ritati^t preiudicamus. Maneat incolume^u suum cuique iuditium. dummodo scripturas
non per nebulam. sed ex integro tractat〈.〉 Sacris autem scripturis hunc honorem
impendimus quod nihil sine iis^v aut asserere aut recipere^w volumus. in ceteris autem que
non liquide hinc doceri possunt. Solis ecclesiasticis primas damus Nec ab
iis^x discendimus que in epistola ad D'ominum'Ecciumy¹¹ que est. Nisi sanctissimum in Christo
patrem.¹² testati sumus^z. sed ea nunc quoque perinde ut antea testamur.

Protestatio¹³ Eccii.^aa

^abInvocavit auxilium.^ab14

Protestor pro simplicitate theologica. Sicut hoc onus ad laudem dei. ecclesie
honorem. animarum salutem. et ad veritatis dilucidationem. suscepi〈.〉 Ita non est animus
mihi quidquam^ac dicere vel asserere quod vel sacre scripture vel sancte matri ecclesie
esset adversum〈.〉 Paratus corrigi et emendari. a sede apostolica. et ab^ad iis^ae quorum iuditio
hanc nostram disceptationem. iuxta conventionem^af heri¹⁵ factam. sumus sub-
iecturi. de quo protestor^{ag ah}ut supra^ah.

^aiScopus Disputationis.^{ai aj}Liberum arbitrium.^aj

〈Eccius〉

Con'tra' XI.^ak16 risit^al17

Eccius.^amClariss'ime' doctor quia una summa contentionis est nostre propositio7.^an18 ubi vertitur materia quomodo
liberum arbitrium se habeat ad opus bonum et^ao meritorium ^apA quo^ap dependent alia pre-
cedentia et sequentia Intendo ergo probare illud esse conveniens sacre scripture
sanctis patrib'us' fidei Christiane lib'erum'ar'bitrium' voluntatem humanam habere causalitatem activam
vim productivam. elicitivam. operis meritorii〈.〉Non excludendo gratiam et speciale adiutorium
dei. adeo quod oppositum sit^aq plane descendere in heresim Manicheorum.

Et pro illo.^ar primo adduco textum sacre scripture adductum in defensione conclusione
9. Eccle:^as 15¹⁹. Deus ab initio constituit hominem et reliquit^at illum in manu consilii sui
adiecit mandata et precepta. Si volueris mandata conservare Conservabunt te et in
perpetuum fidem placitam servare〈.〉^au Apposuit tibi aquam et ignem ad quod volueris
porrige manum tuam. Ante hominem vita et mors bonum et malum quod placuerit ei dabitur
ei Quoniam multa sapientia dei et fortis in potentia videns omnes sine intermissione.²⁰Hic^av
sapiens potestatem liberi ar'bitrii' nobis expositam^aw et ponderando verbum si volueris aperte
tribuit et exponit^ax electionem^ay volitionem a libero ar'bitrio' elicitam^az〈.〉 Nec valet quod dominus D'octor' in
sua defensione respondendo dicit Me nodum et solutionem simul coniunxisse et scrip-
turam meo sensui repugnantem assumpsisse: quia sapiens loquatur de homine ab initio
constituto et scriptura dicat fecit deus hominem rectum Si rectum. ergo cum prima gratia〈.〉²¹
Illa inquam evasio non evacuat auctoritatem inductam Quoniam etsi meminerit
Sapiens hominis ab initio constituti tamen nemo arbitretur Sapientem primum^ba post
tot secula alloquutum^bb Adam Si volueris etc.²² Quin sermonem suum^bc ad homines
tum^bd presentes et posteros direxisse Quod verba in calce innuunt videns omnes sine
intermissione²³: dehinc Quod b'eatus'Hiero'nymus' ad Demetriadem virg'inem'^be statim post initium
illud sapientis dictum ad sue tempestatis homines refert^bf24. Addo quod Sanctorum patrum^bg
sententia inter initium liberi arbi'trii' et eius progressum parum refert. nisi quod ab initio
erat integrum et^bh illesum. in processu vero peccati macula est vulneratum iuxta
divi Ambrosii de vocatione gentium sententiam²⁵ et claudicans^bi factum iuxta Augusti'num'
li. 3. Hyponosticon. contra Pelagi'anos'^bj26 Quod apertissime Bernhardusbk de li'bero'arb'itrio' testatur mihi
Colum'na' 8. Arbitrii utique ait libertatem Adam tam post peccatum quam ante semper tenuit
inconcussam²⁷ et in^bl sequenti Columna. Voluntas sicut in bono. ita etiam in malo A2^v
eque perdurat^bm28 Clarius hoc b'eatus' Hiero'nymus' li.^bn 3. adversus^bo Pelagia'nos' explicat ubi^bp Atticus
ad Critobolum ait〈:〉 hoc est quod in principio dixeram in nostra esse positum potestate vel
peccare vel non peccare et vel ad bonum vel ad malum manum extendere Ut li-
berum servetur arbitrium ^bq(.limitat in fine.)^bq Sed hoc pro modo et tempore et con-
ditione humane fragilitatis.²⁹

Responsio Carolostadiibr

Auctoritas ecclesiastici. 15.³⁰ loquitur de primo homine et de toto humano genere.
Nam secundum Aposto'lum' per unum hominem intravit peccatum^bs in omnes homines³¹ Sicut
ergo peccatum intravit per unum hominem ita iusticia fuisset collata toti humano
generi^bt si primus homo stetisset in ea rectitudine qua creatus fuit et liberum fuisset
cuilibet extendere manum ad bonum vel ad malum prout textus aperte dicit Deus^bu
ab initio formavit. et fecit^bv hominem rectum et deinde sequitur et reliquit illum in manu
consilii.³² gratia enim agit manum et extendit. Quemadmodum Paulus dicit Quod ii.^bw qui
sunt filii dei aguntur spi'ritu' sancto³³ et Iohannes in sua Canonica dicit. Omnis qui
facit iustitiam ex deo natus est.³⁴

^byAd hec dixit Ecciusbx se legisse antequam Theognis nasceretur^35bySecundo Miror egregium d'ominum' Doctorem^bz tempora distinguere in spi'ritu'sanct'o' quantum
ad veritatem et iusticiam pertinet quasi spi'ritus' sanctus uno tempore loquatur veritatem quam
postea infringat et refero me ad priora dicta.

Ad Bernhardumca dico quod aucto-
ritas sua³⁶ non est ad propositum. quia Conclusio^cb loquitur de libertate a peccato
Dictum autem^cc assumptum per d'ominum' Doctorem loquitur de libertate in volitionibus^cd et quod hoc
verum sit sunt hec verba Bern'hardi'^ce〈.〉 corruit autem de posse non peccare in non posse non peccare³⁷
Verba^cfAugustini sunt inducentis hanc auctori'tatem' Deus ab initio etc.³⁸ Ipsa est
prima gratia. qua primus homo stare potuisset si servare mandata domini vo-
luisset Hac ergo per inobedientiam desolatus homo. iuditio iusto^cg factus est serpenti. i'd est'
diabolo (.cui maluit^ch obedire quam deo.) captivus et ideo scriptum est a quo enim
quis superatus est huic et servus addictus est ^ci.2. Petri .2.^ci39 et iterum Omnis qui
facit peccatum servus est peccati⁴⁰ etc.^41cj

Ad Hiero'nymum'^ck42 dico. quod Hiero'nymus' numquam tam rudis^cl
fuit in sacris litteris ut cogitaret saltem hominem lapsum sine gratia posse cavere
peccatum〈.〉 Immo omnes nervos extendit⁴³ contra Pelagianos et probat bo-
na opera. bona^cm merita. non esse in potestate hominis.⁴⁴

^cnAd Ambrosium^cn dico
Quod Ambrosius li. 1. ca. 2. dicit^co quod liberum arb'itrium' absque gratia seu voluntas
ipsa vaga^cp incerta inconstans est que nihil ex se ipsa facere potest quod deo acceptum
est.⁴⁵ quemadmodum ecclesia etiam iam cecinit sine tuo numine. nihil est in homine nihil
est innoxium.⁴⁶ hoc est voluntas absque gratia spi'ritus' sancti nihil potest facere quod deo
gratum est et acceptum sed quidquid facit illud est nocivum.

^cqRepugnat Eccius solutionem replicans.^cq

Primo Quia si loquitur sapiens^cr de homine primo et per primum hominem loquitur^cs generi
humano^ct habeo^cu intentum cuiusmodi sit natura libe'ri'arb'itrii' in nobis. hoc^cv ad primum^cw〈.〉

Quo ad secundum^cx quod spi'ritus'san'ctus' non habeat diversas veritates pro diversis temporibus
huic repugno ^cyquo ad monitiones quo ad precepta^cy et mandata^cz deum pro^da diversis
temporibus^db varia immo pugnantia dedisse precepta. sicut Circumcisionem in veteri lege
statuit necessariam.⁴⁷ in tempore gratie clamabat apostolus si circumcidimini Christus
nihil vobis proderit〈.〉⁴⁸ Quale hoc dictum⁴⁹ est admonitorium^dc. quod ad mortuos in nullam
utilitatem sapiens referre potuit sicut nec hoc domini preceptum〈:〉 Euntes in mundum uni-
versum^dd predicate etc.⁵⁰ ad mortuos se extendebat.

Tertio^de que deinceps clarissi'mus' Doctor pro sui defensione adduxit⁵¹ Omnino nihil
Pela'gianorum'here'sis'faciunt ad institutum〈.〉 Non enim induxi sapientis dictum⁵² ad hoc ut li'berum'arbit'rium' posset in
bonum sine gratia que fuit damnatissima Pelagianorum heresis〈.〉 Nam in hac re
sicut Christianus et fidei christiane tenax libenter ei subscribo〈.〉 Verum hoc erat
propositi nostri et hoc Saxum volvebamus⁵³ ut liberum arbi'trium' vis nostra rationalis
adiuta gratia naturali virtute productiva elicitativa^df non fraudaretur^dg Hoc est Quod
voluntas non haberet se mere passive ad bonum.⁵⁴ nec liberum arbitrium esset res A3^r
de solo titulo post peccatum⁵⁵ sed potius cooperaretur deo sua gratia adiuvante
et pro illo^dh est textus sacri evangelii Math: 25.^di Ubi servus ille ait domine Quinque
talenta tradidisti mihi^dj Ecce alia quinque superlucratus sum⁵⁶ Nam si^dklib'erum'arbi'trium' se
haberet mere passive ad bonum iam servus ille reddens deo gratiam merito
fassus fuisset se decem accepisse. sed quia quinque acceperat dono a deo quinque
vero comparaverat suis meritis et^dl gratia dei cooperante ^dmin genere^dm fatetur absque su-
perbia se .5. superlucratum〈.〉 Nam per^dn hec talenta b'eatus' quoque Hila'rius' testatur intelligi
merita iustorum.^57dode .3. ergo. diximus.^do

Augustinum⁵⁸ vel Ambrosium⁵⁹ non inductos per
me tanquam prefatam auctoritatem in locis allegatis intelligam.^dp pro causalitate liberi
arbi'trii' sed volui^dq ex mente Bernhardi⁶⁰Hiero'nymi'^61drAugust'ini' et Ambrosii ut concors esset
tam sanctorum patrum sententia liberum arb'itrium' post peccatum non fuisse de solo titulo sed
remansisse inconcussum Quamvis vulneratum secundum Ambrosium⁶². claudicans secundum
August'inum'⁶³ et pro modo humane fragilitatis debilitatum^ds secundum Hieronymumdt⁶⁴. Placet enim etiam
mihi libe'rum'arbi'trium' sine gratia nihil posse facere deo ^duvel gratum vel acceptum^du.

^dvResponsio Carolostadii.^dv

Ad primum d'ominus' quando^dw Doctor dicit se ^dxhabere intentum^{dx dy}per solutionem meam^dy
Respondeo per verbum nego.

^dzAd secundum^dz quando egre'gius' d'ominus'^ea Doctor inducit ali-
quas auctoritates quibus intendit probare quod spi'ritus'sanct'us' vel veritas spi'ritus' sancti sit
variata tempore ut preceptum de Circumcisione etc. Dico aliud esse variari remedia in-
stituta pro morbis aliud veritatem ipsam evanescere〈.〉 quando quidem hodie verum est quod va-
luit Circumcisio patrum〈.〉 ergo ista repugnantia est^eb absque iuditio^ec producta^ed.

^eeAd tertium. dico^ee quod auctoritas ista non probat hominem concessa gratia habere
spetialem quandam activitatem et naturalem a gratia distinctam^. Nec obstat auctoritas
de quinque talentis que secundum corticem^ef habet quandam spetiem propositi domini^egDoct'oris' sed
per^eh medulla verbum servi illius si bene loquutus est sic intelligitur Non ego lucratus sum
sed gratia dei mecum Quemamodum^eiPaulus dicit plus omnib'us' laboravi Non ego
sed gratia dei mecum⁶⁵ et ita debent similes auctoritates intelligi. Nam quod uno loco
non dicitur propterea non negatur〈.〉 Et dubia debent definiri ^ejper aperta^ej testimonia
ergo ^ekea que dominus Doctor induxit pro .3.^ek dicto^el66 non ledunt nos multum.^em

Postremo^en quando dicit lib'erum'arbi'trium' non solum titulum habere sed etiam rem Dico
veram libertatem facit ipse qui vere liber est Christus dominus noster.⁶⁷

Ad quartum^eo dico Quod tam^epAugust'inus' quam Ambro'sius' dicunt bona merita tota esse
dei et non ex parte nostra quantum ad activitatem sed nostra fieri per collationem gratie.^eq68

Ecciier Contra^es

De primo quod dixistis per verbum nego et ego quoque possim negare sed non satisfieret disputation'em'〈.〉^et

Ad^eu secundum quod ista solutio non enervat propositum meum Nec^ev enim
ego induxi veritatem fieri falsitatem sed admonitionem illam a sapiente factam⁶⁹ non
mortuis quorum nulla fuisset utilitas Immo constanter volo illam .esse. fuisse. et
futuram veritatem theologicam ^ewqua explicatur quo modo^ew deus reliquerit^ex hominem
in manu consilii^ey sui^{ez fa}ad bonum et ad malum etc.^fa70〈.〉^fb Ego^fc tertio dico quod ista so-
lutio non bene sonat in auribus meis〈.〉 Nescio quid alii iudicent dicere cum^fdhesi-
tatione si servus ille benedixerit quem tamen dominus commendans^fe.ait. intra in gaudium
domini tui.⁷¹ quod item sua eruditio fatetur auctoritatem inductam bene facere^ff secundum
corticem sed non secundum medullam quam expressit ista expositione Ecce alia quinque
non que ego lucratus sum sed gratia dei mecum Quidquid sit de expositione
affirmativa per negativam suscipio tamen hanc declarationem Quoniam^fg servus a domino lauda-
tus ab humilitate Apostoli non dissenserit^fh72 Ceterum sed et hec medulla meo sup-
peditatur instituto si enim gratia dei cum servo illo lucrata est. facile datur intelligi
Sophistica circumductioutriusque operatio quod primum convincitur ex vocula associativa〈.〉⁷³ qui mecum dispu-
tat disputat〈; qui mecum〉 operatur operatur〈,〉 vel non〈?〉^fi.

Secundo divus ille Hiero'nymus'fj hoc pacto sententiam recepit^fk apostolicam. ait enim ^flsuper illo^fl
prima ad Chorin: 15. Abundantius etc.⁷⁴ dicit b'eatus'^fmHiero'nymus' nec se sine gratia in EvanA3^v
gelio^fn laborasse ne^fo contra id quod superius dixerat sibi aliquid dare videretur Nec gratiam
sine se ut liberum servaret arbi'trium'⁷⁵ testis est apertissimus. et sacre scripture^fp luculentus
interpres^fq et gratiam laborasse et apostolum^fr. quare lib'erum'arb'itrium' ^fssua non frustratur activitate.^fs

Ad quartum dixit se Eckius responsurum postero die quoniam hora iam erat〈.〉 adiecit
Carolosta'dius'^ft hac ratione se obmisisse auctoritates e sacris non adductas quia se-
quenti die locus argumentandi augumentandi sibi debebatur〈.〉⁷⁶ Respondit Eckius nisi respon-
deret. se abiturum victum. ^fu

^fwXXviii. Junii. hora .7. antemeridiana.^fv

Dominus doctor Eckius admittit quod Carolostadius respondeat.^fw

Responsio Carolostadii.^fx

Ad primum respondeo per adverbium non. et lectorem ad prius dicta remitto〈.〉 ceterum
quod dominus Eckius de auctoritate Ecclesiast: 15.^fy que est si volueris mandata conser-
vare. Conservabunt te.⁷⁷ pleraque inculcat. elegans responsio est apud Augusti'num'
de gratia et lib'ero'arbi'trio' c. 15.^fz per gratiam (inquit) fit tam magna voluntas ut possit
implere divina mandata que voluerit Ad hoc enim valet quod scriptum est Si volu-
eris conservabis mandata.⁷⁸ et. c. 16.^ga denique ait idem August'inus' ipse idem qui dixit
Si volueris conservabis mandata⁷⁹ in eodem libro 〈ecclesiastici〉^gb .c. 22.^gc dicit Quis dabit ori
Ecclesiasticimeo Custodiam et super labia mea signaculum certum Ne forte cadam ab eo et lingua^gd
mea perdat me〈?〉⁸⁰ Cum ergo verum sit quod dixit^ge si volueris conservabis mandata. quare
nam querit ori suo dari custodiam〈?〉⁸¹ Et paulo inferius idem August'inus' ait si volueris
conservabis mandata〈.〉 certum est nos mandata servare si volumus sed quia
preparatur voluntas a domino ab illo petendum est ut velimus. quantum sufficit ut vo-
lendo faciamus. certum est nos velle cum volumus sed ille facit ut velimus bo-
num de quo dictum est a domino gressus hominis dirigentur et viam eius volet Psal: 36.^gf
Qui operatur in nobis velle et operari pro bona voluntate^gg Philip: 2.⁸²pervideat
ergo diligenter dominus Doctor cum deus inspiret bonum velle bonumque operari Ne lib'erum'
arbi'trium' malis scripturarum glossis precipitet et hominibus adhuc rudibus non^gh
in lege christi formatis superbie tumorem pro scientia theologica incuciat.^gi83 Ego
quidem dico Christum propterea venisse ut lib'erum'arbi'trium' diabolo mancipatum e faucibus
eius eriperet. ob id nimirum Christus qui peccatum non novit factus est peccatum ut nos
efficeremur iustitia^gj dei in deo^gk Quod Paulus dicit .2.^gl Corint: 5.^gm84quoniam^gnlib'erum'arbi'trium'
nullam iustitiam facere potest nisi Christus assumat prius peccata libe'ri'arbi'trii'
et ipsum transferat in regnum lucis ut sit solus Christus bonus in bonis. in iusti-
ficatis iustus. sanctificatio in sanctificatis et in redemptis redemptio Ne quis-
piamgloriam^go suam querere audeat quod Paulus .1. ad Cor. 1.^gp scribit dicens Ex
ipso autem vos estis in Christo Iesu qui factus est nobis sapientia a deo et iusti-
tia et sanctificatio et redemptio ut veluti scriptum est qui gloriatur in domino glorietur⁸⁵
Hieremie. 9.^gq hec est vera theologorum scientia nihil scire nisi Christi virtutem et
nostram infirmitatem.⁸⁶ tunc enim recte virtus in infirmitate perficitur Et sola gratia^gr
nobis sufficit .2. Corin: 12.^gs87 Postremo auctoritas si volueris⁸⁸ non habet um-
bram sacramenti quod cessavit.^gt

Ad^gu secundum de mutatione veritatum dico quod dominus. Doct'or' diverticula querit et
me nititur aliorsum trahere quo se causamque suam in cuniculis recondere et la-
tebris tegere queat. satis enim dixi quod gratia extendit manum consilii nostri ad bo-
num⁸⁹ Ipse autem nulla auctoritate eadem verba sepius regerit.

Ad^gv tertium quando egregius dominus. Doct'or' dicit sibi displicere et auribus suis esse
molestum quod dixi de servo respondente^gw Ecce domine alia quinque superlucratus sum etc.⁹⁰
Respondeo nec me ex definito respondisse quod aures ledat Nec ad propositum nostrum
huiusmodi ambiguitas pertinet. vellem tamen quod dominus Eckius accuratius loquen-
tium personas dispiceret et quod. August'inus' ad Orosium c. 9^gx admonet diligenter atten-
deret. quis in sacris literis loquatur^gy91〈.〉 quod autem obstrepit de expositione affirmativa^gz
per negativam Mea nihil refert nisi quod illiusmodi obiectiones tractatoribus expoA4^r
nibilium et parvorum logicalium committantur^ha. quod autem voculam istam mecum⁹² expendit
et libero arbi'trio' operationem adhuc aliquam propriam quam gratia non faciat tribuit satis
notum est intellectoribus divi Pauli quam misere^hb torqueat auctoritatem eius contra ma-
nifestam divi apostoli intentionem qui omnem actionem quam gratia non efficit able-
gavit cum dixit Non ego sed gratia dei mecum hoc est.⁹³ non sum ego qui spe-
tialem activitatem ut aiunt scholastici^hc94 sed gratia est que omnem largitur operationem
Que vires universas administrat^hd que me pellit. me agit. gratia enim eius sum id quod
sum. et gratia eius in me vacua non fuit⁹⁵ hoc est Quidquid operatus sum totum
hoc prestitit gratia Omnes bonas actiones dei gratia mihi concessit. quod clarius
dicit .2. ad Corin: 4.^he habemus thesaurum istum in vasis fictilibus.⁹⁶ hoc est in
vasis carneis et infirmis habemus quidquid ad gratiam pertinet. perpendat autem
dominus. Doct'or' quod divus Paulus nos vasa gratie vocat^hf et suspiciat quod sequitur (.^hgquare
habeamus thesaurum Christi in vasis fictilibus.) ut sublimitas ait sit virtutis dei
et non ex nobis⁹⁷ Quid egemus testimonio? cur tricis involvimur? cur ambi-
guis suspendimur? Quando manifeste scriptura totum quod sublime est virtuti dei
non nostre facultati reputat〈?〉 Charitas enim sola in nobis. et nobiscum omnia suffert
omnia credit. Omnia sperat. omnia sustinet Omnia operatur .1. ad Cor: 12.^hh98 Hoc est
gratia facit nos pacientes credulos et operatores. ipsa facit introitum nostrum
ipsa quoque facit exitum nostrum⁹⁹ Huic sententie accedit^hi quod Iohan'nes' baptistahu-
militer et veraciter dixit.^hj Non potest homo accipere quidquam^hk nisi fuerit ei datum de
celo Iohan: 3.^hl100 Adhuc tamen dominus meus Eckius vult agere et actionem spetialem
libero arbi'trio' adscribere. quantum ad opera gratie pertinet quando audit domini precursorem¹⁰¹ fateri
hominem non posse accipere quidquam^hm nisi fuerit ei datum de celo.¹⁰² Sed eant productores
operum bonorum. quando baptista domini non potest recipere nisi desuper concedatur hoc est quod
eleganter Ambrosius l. 2. c. 9. de vocatione omnium gentium^hn dicit ipsa enim gratia inquit
hoc omni genere medendi atque auxiliandi agit ut in eo quem vocat primam sibi recep-
tricem et famulam donorum^ho suorum preparet voluntatem¹⁰³ Ecce dicit gratiam efficere voluntatem
receptricem. donorum^hpgratie.^hq Et quicquid ad bonum opus pertinet quod Iohannes dicebat
his verbis nemo potest accipere etc.¹⁰⁴

Secundo dicit quod gratia preparat voluntatem famulam donorum^hrdei^hs105 At dominus meus
Eccius facit voluntatem reginam cum dicit voluntatem habere spetialem activitatem et natu-
ralem concurrentem in bonis meritis. Per ista reor ultime inductioni ex Hie'ronymo'facte^htsatis-
fieri quia idem Hie'ronymus' l. 1. adversus ^huPelagianos columna^hu .12.^hv106 memoratam auctoritatem
Iohannis nemo potest accipere quicquam etc.¹⁰⁷ auxilio dei coaptat et plures alias auc-
toritates¹⁰⁸ meo proposito congruentes contexit.

Ad^hw quartum placet mihi quod egregius dominus doc'tor' exspectet mea argumenta quib'us'
ut in domino spero et confido viriliter et strenue^hx contendam bona merita vel opera ex
omni parte hoc est.^hy tota esse dei. quantum ad activitatem seu largitionem ipsorum spectat
et nostra ea ratione fieri quod nobis gratis divina clementia conferuntur〈.〉 Et admodum
mihi gratum est quod egregius dominus meus olim diversarius prima iam congressione in
meam. immo spi'ritus' sanct'i'^hz sententiam pertractus asserit liberum arbitrium seu voluntatem
lapsam gratia dei nondum erectam atque instauratam nihil facere posse quod deo gratum.¹⁰⁹
acceptum atque complacitum sit〈.〉 Valeant igitur dispositiones scholastice de congruo Nec
prosint contritiones quas voluntati necdum sanate attribuunt Facessat^iaAristo'teles'ib
harum opinionum parens quem^ic supra quadringentos annos non sine iactura animarum
relicto scripturarum candore^id et spiritu docuerunt¹¹⁰ Interim salva sit conclusio^ie mea
xi^if111 que est Augusti'ni' de spi'ritu' et lit'era' c. 3.^ig Quod libe'rum'arbi'trium' ante gratiam haud^ih quidquam nisi
ad peccandum valeat.¹¹² Sit et .12.¹¹³ firma Que est Ambrosii de vocatione omnium gen-
tium li. 1. c. 2. columna ultimaⁱⁱ quoniam voluntas non directa per divinam voluntatem
tanto citius propinquat iniquitati. quanto acrius intendit actioni¹¹⁴ Illud quoque
pessum eat quod Theologorum vulgus disseminat hominem faciendo quod in se est obi-
cem gratie removere posse. satis enim in conclusione tredecima debilitatum est.¹¹⁵

A4^v
Contra Eccius.^ij

Quia actus noster est disputatio non prelectio domi concepta et ad^ik fastidium
dominis levandum dico ad primum^il placere mihi divi Augustini expositionem de gratia
et libero arbi'trio' capitibus^im 15. 16. et 20.ⁱⁿ¹¹⁶ Quoniam sanctus pater illis locis liberi
arbitrii iura sinit illibata scilicet si volueris¹¹⁷ et illud quod est necessarium non obticuit
Forte occurrit mihi. dixit Ecciusiogratiam scilicet dei cooperantem^ip et ita cooperantem ut boni operis actio deo et gratie
ut principaliter agentibus merito tribuatur.¹¹⁸ unde christiani hominis est et gratiam
predicare et simul liberi arbitrii potestatem defendere ut doctus^iqaugust'inus' li. 2. ca.
18. de Baptismo parvulorum^ir docuit¹¹⁹ et sacer Ambrosiusis in vestibulo de voca-
tione omnium gen'tium' admonuit¹²⁰Hiero'nymus' quoque li: 3. adversus Pela'gianos'.^it hoc sibi studium fuisse
affirmat ut omnipotentiam dei simul cum libero arbitrio astrueret.¹²¹

Quod vero secundo^iuornatiss'imus' Doctor me admonet^iv ne hominibus adhuc rudib'us'
tumorem superbie ingeram cum liberi arbitrii defensione¹²² Minime debebat hoc de me
suspicari ita enim liberum arbi'trium' contra Manicheorum^iw perfidiam defendo ut gratiam
ei velut principalem longe anteferam contra damnatos Pelagianos et quod august'inus'
li: 3. hypo'gnosticon'^ix Gratiam ad lib'erum'arb'itrium' velut sessorem ad equum comparat^iy123 ea que dicta sunt
in collaudationem gratie gratanter accipio. utinam^iz deus ^janobis eam^ja largiatur.

De^jb secundo dico me nihil inculcare toties nisi quod velim libertatis legem per
sapientem explicatam cuius et Ciprianusjc meminit ad Cornelium papam dicens Christus
non increpavit recedentes^jd sed magis conversus ad apostolos suos dixit Nunquid
Matth'eus'Cipria'nus'et vos vultis abire? Servant^je scilicet legem qua homo libertati sue relictus et in^jfarbi'trio'
proprio constitutus mortem sibi appetit vel vitam¹²⁴ Hanc inquam legem volui per sapientem
admonendo esse propositam que utique admonitio ad vivos et posteros non
vero premortuos pertinet.

De tertio^jg quod clarissimus^jh Doctor^ji citra modestiam me incusat quasi misere
Mirortorqueam apostoli verbum non ego sed gratia dei mecum¹²⁵ et velim tribuere spetialem
operationem libero arb'itrio' quam non faciat gratia〈.〉 Miror plurimum unde hoc sibi in mentem
venerit quia^jj ad verba apostoli sola Hiero'nymi' verba addiderit¹²⁶ et magis miror cum co-
piam hesterne disputationis per Notarium habuerit¹²⁷ quod mihi imponit ^jkcontra conventa^jk
Quod asseruerim lib'erum'arb'itrium' specialem habere^jloperationem^jm quam non faciat gratia¹²⁸quod non
2. de vo'catione'g'entium'cogitavi quidem de quo remitto me ad scripta per Notarios^jn〈.〉 Verum que posterius
induxit plus opponendo quam respondendo de gratia desuper data Quis hoc igno-
rat? cum pueri noverint istud^jo Jacobi omne datum^jp optimum^jq129 Unde et Ambrosiumjr
recipio^js astruentem voluntatem esse receptricem donorum^jt atque famulam¹³⁰〈.〉sed^ju quod
Clarissimus^jvdoct'or' mihi ascribit voluisse me facere voluntatem reginam hoc inquam fa-
teor. Ut in defensione mea conclusione .6. posui. Comparata voluntate ad poten-
tias inferiores executrices verum esse volui ipsam esse in anima^jw sicut reginam in reg-
no¹³¹ Quod adhuc probabo. in comparatione vero ad gratiam et ad deum famula est et
ancilla〈.〉postremo^jx quod ad Hiero'nymum'jy respondet alium eius locum ex li. 1. contra Pelagi'anos'colum'na'
12.¹³² evocando vellem dominus Doctor respondisset ad verba Hiero'nymi' per me inducta
que libero arbitrio suam dant activitatem¹³³ Dare enim instantiam non est solvere sed
obiecta oportet diluere.

Carolostadius voluit super hec concludere ex Eccii oppositis et pene con-
cessis sed Eccius argutissime contendebat horam esse.¹³⁴ neque plane concedere
Carolostadio. ad Rectores et primarios¹³⁵ res rediit quorum iuditio in aliam
horam dilatum est.^jz

Hora tertia¹³⁶ Eccius.^ka

Data^kb expositione ad dictum servi per illud apostoli abundantius laboravi omnib'us'
non ego sed gratia dei mecum¹³⁷ volo fortius ostendere replicando^kc apostolum eo
loco sensisse et se et gratiam laborasse ultra Hieronymikd expositionem heri allatam¹³⁸
Nam sic. b'eatus'Bernhardus de gratia et libero arb'itrio' mihi colum. 15.^ke expresse hoc
affirmat〈.〉 unde Paulus cum bona plurima que per ipsum deus fecisset enarasset A5^r
Hoc esset passive receptive solumNon autem ego ait sed gratia dei mecum potuit dicere per me sed quia minus erat ma-
luit dicere mecum presumens se non esse ministrum per effectum sed et operantis quo-
dammodo sotium per consensum¹³⁹〈.〉 nihil his verbis^kf expressius quod adversarium^kg solum convincere
deberet cum. s'anctus'Bern'hardus' apostolum iis^kh verbis se sotium operationis non solum ministrum
fateatur Preterea gratiam et liberum arbi'trium' unam esse causam totalem operis me-
ritorii idem Bern'hardus'ki in eadem columna locupletissime affirmat Cuius ego sequutus
sententiam non tribuo opus meritorium partim a gratia^kj partim a libero arbi'trio'^kk verba
Bernhardi sunt ista.^klSic autem ista^km cum libero arbitrio operatur ut tamen illud in primo
preveniat in ceteris comitetur.Ad hoc utique preveniens ut iam sibi cooperetur ita tamen
quod a sola gratia ceptum est pariter ab utroque perficiatur ut mixtim non singillatim
Simul non vicissim per singulos profectus^kn operentur〈.〉¹⁴⁰ Hic sanct'us' pater non modo
causalitatem ^kovel activitatem^ko liberi arbi'trii' sed et modum eius exponit^kp.

Quarto^kqclarissi'mus' Doctor voluit ex me scire an deberet ex me exspectare respon-
sionem ad inducenda per dominationem suam contra me in hac materia cui assensum
prebui〈.〉 Nam ob hoc tantum iter arripui atque^kr pluribus^ks ipse induxit preter necessita-
temiudicent^kt me peritiores an omnium ordinum et seculares theologi a quadringentis^ku
annis ita sint abiiciendi quasi Christus qui pollicitus est se mansurum nobiscum
usque ad consumationem seculi sponsam suam dereliquerit Nec ego qui rem iam^kv
ago theologicam Aristotelem suscipio defendendum^kw hoc unum scio pro philosophorum et philosophan-
tium solatio Aristotelemkx a summis et doctissimis viris commendatum quorum tam^kyspe-
ctatum est iuditium. tam candida laus. ut a nullo reprobari possit.¹⁴¹ Ut^kzCiceronem
QuintilianumPlatonem et reliquos facile afferre possem.^la sed ut prefabar rem
iam ago theologicam philosophiam hoc loco non defensurus.^lb

Carolosta'dius' condoluit de effectis argumentis Eccii.^lc

Pro ostentatione^ld memorieScire sanctam scripturam non est multas auctoritates memoriter recitare sed
spiritum introclusum in literis et dominum nostrum Christum querere et gustare Insuper
auctoritates ex intentione scribentium proferre Ob id frustra obstrepit egregius
dominus Doctor quod premeditata lectione ad disputationem venerim^le142.

Ad auctoritatem^lf quam dominus Doct'or' induxit ex Augustinolg videlicet quod
Augustinus non destruit lib'eri'arbi'trii' facultatem.¹⁴³ dico quod gratia facit operari liberum
arbitrium nec fuit dubium apud me.

Secundo Ambro'sius' de vocatione omnium gentium^lh144 clarus est quod lib'erum'arb'itrium' recipit acti-
onemIbi pepercit Karo'lostadius'^li alias conviciatus suam a gratia. ad^lj auctoritatem Hiero'nymi'lk adversus Pelagia'nos'^ll145 dico quod Hiero'nymus'
idem diffuse probat. ad Augustinumlm lib. 3. hypo'gnosticon' cuius auctoritatem induxit^ln quod
gratia habet se ad libe'rum'arbi'trium' sicut sessor ad equum.¹⁴⁶Respondeo quod dominus Doctor
obtusis luminibus legit Augustinumlo et citat contra mentem augustini Verba aug'ustini'lp
Et legit Augustini verbasunt hec. Et imposuit illum in iumentum suum in adiutorium videlicet gratie incarna-
tionis sue quia sicut scriptum est hic peccata nostra portavit¹⁴⁷hec Augusti'nus'^lq〈.〉 Est ergo
maior similitudo quod libe'rum'arbi'trium' habet se ad gratiam sicut infirmus vulneratus ad
Iumentum in quo portatur. Karo'lostadius' dixit Scotum sic Augustinum inducere.^lr148

Auctoritas Cyprianils non concludit pro activitate spetiali libe'ri'arbi'trii' sed sunt alie
auctoritates eiusdem Cyprianilt que manifeste dicunt quod Christus operatur omnia
bona opera in libero arbitrio.¹⁴⁹

Quod dominus Doctor concedit libe'rum'arbi'trium' Non habere spetialem activitatem in
Contra tertium^lubonis operibus¹⁵⁰ libenter assumimus^lv cum gratiarum actione et miramur quod in eodem
conflictu. in eadem hora sibi tam egregie dissidet et repugnat Sed non caret
suspitione quin aliter senserit quia inducit auctoritates quibus probare conatur quod
libe'rum'arbi'trium' habeat talem activitatem. placet etiam auctoritas Iacobi dicentis
Omne donum optimum desursum descendit¹⁵¹.

Ad auctoritatem Bernhardilw¹⁵² cum dicit ad hoc utique preveniens ut iam sibi de-
inceps cooperetur ita tamen quod a sola gratia ceptum est pariter ab utroque perficitur
ut mixtim non singulatim simul non^lx vicissim per singulos profectus operentur non A5^v
partim gratia partim lib'erum'arbi'trium' sed totum singula opere individuo peragunt.Nota

Sequitur ^lycontinuatio vel^ly declaratio Bern'hardi' Totum quidem hoc i'd est' libe'rum'ar'bitrium' totum
scilicet opus bonum.^lz illa videlicet gratia. facit. Sed ut totum in illo i'd est' in^malibe'ro'arbi'trio' sic totum ex
illa scilicet gratia fit¹⁵³ Est ergo sensus quod gratia operatur bona opera in^mblibe'ro'arbi'trio' et ita
Male nobis qui querimus gloriam cum debemus querere veritatem theolo'gicam'gratia habet activitatem bonorum operum Liberum autem Arbitri'um' habet susceptionem〈.〉
hoc est quod idem Bernhar'dus' dicit colum'na' 1.^mc eodem libro de gratia et li'bero'ar'bitrio' Opus^md hoc
sine duobus effici non potest uno a quo fit. Altero cui vel in quo fit.¹⁵⁴ Ergo bona
opera potius efficiuntur in lib'ero'arbi'trio' quam fiant activitate arbitrii Nam Bernhar'dus'me
continuo subiicit dicens Deus auctor est salutis: liberum arbi'trium' tantum capax:¹⁵⁵ Nota
verbum tantum quod solam capacitatem concedit et activitatem negat. sequitur in Bern'hardo' nec
dare illam scilicet salutem nisi deus nec capere valet nisi libe'rum' arbi'trium'^mf156 Rursus sequitur
quod libe'rum'arbi'trium' magis recipit bona opera quam efficit Immo non facit bona opera.

Bernhardus tres creaturas commemorat^mg per quas deus operatur salutem. videlicet
per creaturam sine ipsa〈.〉 Aliquando per creaturam contra^mh ipsam. aliquando per creaturam cum ipsa〈.〉
per irrationalem creaturam operatur sine ipsa.^mi quod non queat intellectu carens esse vel
conscia. per demones et malos^mj operatur quandoque salutem contra ipsos. per bonos^mk
autem operatur ita ut deus cum eis operetur. Qui quod deus vult et agunt pariter et vo-
lunt Qui enim voluntate consentiunt opus omnino quod per eos deus explicat ipsis
communicat. unde Paulus Non autem. ego ait sed gratia dei mecum potuit dicere per
me sed quia minus erat maluit dicere mecum Presumens se non solum^ml operis esse
Karol'stadius' dicit Aristo'telem' nihil concludere in hac facultateministrum per effectum sed et operantis quodammodo sotium^mm per consensum¹⁵⁷ Non est sensus
Bernhardimn quod libe'rum'arbi'trium' habeat activitatem aliquam in bono opere. quam deus vel
ipsa gratia non faciat sed est sensus quod gratia dei inspirat voluntati bonum consen-
sum Et ideo dicit esse minus per me quod deus per aliquas creaturas operatur absque
consensu creaturarum videlicet quando per irrationales creaturas vel invitos malos operatur.

^moContra Eccius.^mo

Quamvis^mp non possum^mq non fateri parvitatem doctrine mee quam clarissi'mus' Doctor
aspernatur^mr tamen cum bona venia ut eruditior evadam replico ^mscontra solutiones datas^ms
Nam quod Augustinum inducit gratiam facere operari libe'rum'arbi'trium' per hoc fatetur proposi-
tum.¹⁵⁸ Eo ipso enim quod gratia facit operari libe'rum'arbi'trium'^mtgratie operatio^mt non est
frustratoria. quare et libe'rum'arbi'trium' aliquid operabitur^mu.

Nec^mvAmbro'sii' sententia¹⁵⁹ satis suo suffragatur instituto esto li'berum'ar'bitrium' actionem recipiat
a gratia. Illatio tamen est nulla libe'rum'arbi'trium' ob id non agere cum non modo libe'rum'arbi'trium'
sed et alie creature actionem recipiant^. a deo. ut verissimum sit illud prima causa non
agente nulla causa^mw posterior agit. ignis calefaciendi facultatem recipit a creato-
re. sed adhuc calefacit.

Pro tertio^mxQuod^my vero ornatissimus dominus^mzd'octor' dicit me obtusis luminib'us'August'inum' inspexisse
optarem ego ut tam acute videret quemadmodum ego.¹⁶⁰ At locum non citatum Doc-
tor pro se assumsit: citatum ^napro se^na relinquens. Agit^nb enim August'inus' in li'bro' per me citato li. 3.
Hypo'gnosticon'^nc contra Pela'gianos' litera. m.^nd Recte namque arbitror comparari libe'rum' arbitrium iumento^ne
unde et dictum est velut iumentum factus sum apud te. Gratiam vero sessori.¹⁶¹ Quod
symbolum^nfAugust'inus' non concisis verbis sed profusissime prosequitur usque post literam .q.¹⁶²
Hoc propterea ostendo ^ngne vel eruditissimus doctor^ngaut^nh quispiam alius convicieturⁿⁱ me
solum scholasticos legisse et me scholasticum esse alios vero theologos.

Pro quartoQuod^nj ad Cyprianumnk respondit amicus noster. a Cyprianonl sepissime scriptum^nm Christum
omnia bona opera in nobis operari¹⁶³ hanc patior angustiam quam alias sepe ut plus mihi
instantias opponat quam obiecta diluat. Nam quid alibi senserit Ciprianus non con-
travenioⁿⁿ sed eius mentem pro lib'eri'arb'itrii' facultate in allegato loco¹⁶⁴ sanam esse contendo.

Pro quintoCongratulatur^nospectatiss'imus' dominus^npd'octor' quod in suam descenderim sententiam et lib'ero'ar'bitrio' spetialem
actionem ad bonum non dederim^nq salva semper humanitate sua truncatim nostra adducit^nr
Id enim ingenue fassus^ns sum libe'rum'arbi'trium' non habere spetialem actionem^nt quam gratia non faciat.
sed gratia et li'berum'ar'bitrium' simul individuum opus bonum perficiunt iuxta Bern'hardi'aucto'ritatem' per me inductam¹⁶⁵

A6^rPro SextoAd quam^nuclarissi'mus'd'ominus' respondere conatus est longam verborum seriem ex Bern'hardo' nobis
relegens^nv166 At quia sequentia^nw plus ei opponenti proderunt quam respondenti percupio discere
adhuc si libe'rum'arbi'trium' habet se mere passive ad opus bonum quoniam.^nxBern'hardus'affirmat^ny
gratiam et libe'rum'arbi'trium' mixtim et simul perficere illud.¹⁶⁷ Et illud quoque scire cupio^nz quod
Bern'hardus' variat inter opus inceptum et perficiendum〈.〉 si libe'rum'arbi'trium' habet^oa se pure passive
eodem modo se habebit ^obrecipiendo ad inceptionem sicut in^ob recipiendo ^ocad perfectionem.^oc

Pro SeptimoSimili^od expeditione clariss'imus' d'ominus'^oed'octor' et amicus verba^ofBern'hardi' circumducit de. b'eato'Paulo¹⁶⁸
Cupio scire quicquid alibi Bern'hardus' dicat si Paulumog reputavit socium cooperantem^oh gratie
per consensum.et^oi quid aliud sit ille^oj consensus nisi lib'eri'arbi'trii' operatio¹⁶⁹ Et quod hoc sit certiss'imum'
adduco August'ini'verba^ok que fucari^ol nullo pacto poterunt^om ex tractatu quarto super
epistola Iohannis. ubi sanctus pater tractans verba sacre illius^on anime¹⁷⁰ Omnis
qui habet spem hanc in ipso castificat seipsum sicut et ipse castus est. videte
quemadmodum non abstulit lib'erum'arbi'trium' ut diceret castificet se ipsum quis ^oote iustificat^oo
nisi deus〈?〉 sed deus te nolentem non iustificat.^op ergo quod adiungis voluntatem deo iustificas^oq
te ipsum. castificas te non de te sed de illo qui venit^or ut habitet in te. Tamen quia
agis ibi aliquid voluntate ideo et tibi aliquid tributum est. ideo autem tributum est ut
dicas sicut in^os Psal: 26. Adiutor meus esto^ot ne derelinquas me. si dicis adiutor meus
esto^ou aliquid agis. nam si nihil agis quomodo ille agit^ov.¹⁷¹ hec. August'inus' quibus verbis li-
quidiss'ime' activitatem nobis tributam testatur. et eo ipso quod nos deus adiuvat comprobare
nititur nos aliquid agere. et profecto nisi Aug'ustinus'libe'rum'arbi'trium' legem et facultatem per
sapientem expressam¹⁷² ubique in suis libris defendere voluisset. mitiss'imus' pater non ita
vehementi ira adversus Iulianum li: 4. ca. 8. excanduisset ut illum ^owdiceret mentiri^ow
quod libe'ri'arbi'trii' facultatem abstulisse August'inum'retulit.^ox173

^oyResponsio Carolostadii.^oy

Ad primum^oz secundum et tertium et sextum argumentum dico quod gratia utique dat actionem
libe'ro'arbi'trio' neque hoc est negatum per me. sed solum hoc quod libe'rum'arbi'trium'^pa habeat spetialem
et naturalem activitatem in bonis operibus. per hoc respondeo ad longam orationem quam^pb
dominus.^pcd'octor' ex tractatu quarto August'ini' in epistola Iohan'nis' assumpit.¹⁷⁴ fateor enim quod dominus
deus est adiutor libe'ri'arbi'trii' Hoc est ministrat libe'ro'arbi'trio' vires et actiones.

Ad^pd tertium.^pe Quod libe'rum'arbi'trium' comparatur iumento non est ad propositum et intentionem
Egre'gii'd'omini'd'octoris'〈.〉 est enim libe'rum'arbi'trium' iumentum ut dometur ad opus homini necessarium ut autem
restauretur recte gratia dicitur iumentum. quemadmodum initia et exordia nostre
contentionis habuerunt.^pf175

Ad quartum^pg de Cypriano dico quod opponentis est sua dicta firmare et ex-
pendere ut intelligantur Dictum autem Cypri'ani' ambiguum est neque unquam concludet quod lib'erum'
arbi'trium' habeat quandam spetialem activitatem et naturalem ut supra.¹⁷⁶

Ad Bern'hardum'phd'ominus'd'octor' petit ut intelligat quomodo bonus et iustificatus sit socius operantis
gratie.^177piresponsum est satis quod^pi propter consensum quem ipsa gratia inspirat arbitrio^pj.

^pkContra Eccius.^pk

Cum amicus noster clariss'imus'd'ominus'd'octor' tandem in meam pertractatus sententiam ingenue^pl
fatetur numquam^pm se negasse activitatem. libe'ri'arbi'trii' a gratia sibi communicatam^pn. attamen plura
sunt eius scripta et alie^po plereque circumstantie quod^pp suspicabar clariss'imum' d'ominum'^pqdocto'rem'
arbitrari libe'rum'arbi'trium' nullam habere boni operis activitatem. primo propter conclusionem
suam .14. qua dicit. dominus Iohannes non videns quomodo bonum opus fit
totum a deo ^pret cetera.^pr178

Deinde quod mea conclusio septima^ps clare hoc proponit ista scilicet errat qui lib'erum'arb'itrium' etc.^pt179

Tertio quod.^puR'everendus' pater.^pvd'ominus'Martinus Lutherconclu'sione' 7.^pw mihi contradicens ait neque quid
fides neque quid contritio etc.^px180 Et idem R'everendus'p'ater' in quadam disputatione impressa conclu'sione'^py
13.^pz ait lib'erum'ar'bitrium' post peccatum res est de solo titulo Et .14. lib'erum'arb'itrium' post peccatum potest^qa in bonum ^qbpotentia subiectiva in malum vere active.^qb181

Quarto^qc quod clariss'imus' d'ominus'^qdd'octor' sepe scriptum reliquit in defensione sua libe'rum'arbi'trium' et vo-
luntatem pati et non agere ad opus bonum. sicut patet: b. 4. facie .2.¹⁸² et. c. 2. fa. 1.¹⁸³ et
f. 1. fac. 2.¹⁸⁴ et g. 4.¹⁸⁵ et in multis aliis locis quibus clariss'imus'd'octor' dicit voluntatem solum recipere A6^v
et non agere. tamen si lib'ero'arbi'trio' dat activitatem sibi a gratia communicatam^qe. sum contentus
quod si ab initio disputationis nostre hoc idem dedisset gratiam scilicet et libe'rum'arbi'trium' simul
et mixtim operari. has^qf nostras argumentationes omisissemus^qg.

Et^qh quod dicit. b'eatus'^qiAugust'inus' li. 3. hypo'gnosticon'^qj ferme^qk recte et acutis luminibus allegatum non
facere^ql ad propositum. forte non meminit cla'rissimus'd'octor' ut hominum labilis^qm est memoria¹⁸⁶quod^qnAug'ustinum'
induxi.¹⁸⁷ propositum meum erat ostendere gratiam et libe'rum'arbi'trium' esse unam causam tota-
lem operis meritorii. sed gratiam principalem. lib'erum' ^qoarb'itrium' minus principalem Huic meo
dicto alludit procul dubio omnium sententia symbolum illud^qpAugust'ini'qqqui^qr gratiam sessori
velut^qs principali. equo libe'rum' arb'itrium'^qt velut minus principali^qu assimilat.¹⁸⁸

^qvResponsio Carolostadii.^qv

Ad primum cum^qw dominus Doctor per conclusionem meam .14. infert quod liberum arbi'trium' nullam
activitatem habeat¹⁸⁹ subscribo sententie sue quantum ad activitatem naturalem. sed
quantum ad activitatem quam gratia confert dico quod libe'rum'arbi'trium' habet^qx activitatem〈.〉
Sed fortasse dominus doctor non vult me intelligere neque Bernhar'dum' qui dicit Quod
totum singula opere individuo peragunt^qy190 Qui ideo activitatem vel actum^qzlib'ero'arb'itrio' attribuit^ra
quod gratia dei in illo operatur. ita et ego tribuo activitatem libe'ro'arb'itrio' nam^rb liberum
arbi'trium' agit quia agitur sicut^rc cursus non est currentis.

De aliis contentus est et non contendere de vocabulis iumenti sessoris voluit〈.〉^rd

Dies Mercurii feriatus transigebatur propter festum Petri et Pauli¹⁹¹, die
Jovis post meridiem hora 2¹⁹² rursus ceptum est disputari, cum
antemeridiane hore relicte essent solemnitati octave corporis Christi.
D'ominus' doctor Carolstadius opponentis vices nactus orsus est.^re

Carolostadiusrf

Hec Karolosta'dius'^rg e scheda pronunciavit sed verba interrumpebantur ^193rhIn nomine.p'atris' et f'ilii' et s'piritus's'ancti' amen.

Non possum satis mirari egregium. d'ominum'doct'orem' arbitratu suo nostra improbare
velle. quando dicit arbitrabar clarissi'mum' doctorem arbitrari libe'rum'arbi'trium' nullam habere ^rh〈boni operis activitatem〉.^ri194

Eccius forte sibi ipsi diffisus hic. Carolostadium interpellavit ne scheda aut libri
benefitio uteretur et per ea commendans suum versatile et versipelle ingenium quasi solus
ingenio sibi mereretur laudem et victoriam. et disputandi modum. Italicum¹⁹⁵ eum esse dixit
ut libri non in publicum proferentur sed memorie tota esset res et cardo in quo ver-
teretur controversia.^rjrpCarolosta'dius' sepius humaniter intercessit cui oblatratum est ab
Ecciork in media contione. ad principes et magistratus negotium defertur〈.〉 cesserunt. atque
coierunt summi quorum iuditium magis pretulit suspitionem quam veri defensionem〈.〉 Cesserunt
maior pars in eandem sententiam ut Carolostadius librorum benefitio non uteretur〈.〉¹⁹⁶
Iverunt^rl omnes in eandem pedibus sententiam¹⁹⁷ et oratione facta publica a Cesare -
Pfluck¹⁹⁸ in talem sententiam. Gnediger herr unnd Erwirdigenn lieben herren^rm es
hat sich itzund zwischen den wirdigen hern. Doct: Ecciorn und Karo'lostadio' begeben
ein wiederspennung Nemlich das Doctor Ecciusro nicht hat wolt nachgeben
Doctori Carolo'stadio' außm¹⁹⁹ puch ader zedell seyn Argument zu lesen und sich ge-
worffen auff gebrauch und ubung ander Univer'sitäten' und gewonheit gesprochen
das nicht gebrauch sey auß buchern zu disputirn²⁰⁰Darumb hat doctor Ecckius
auß sonderlicher bitt nachgelassen dem doct'ori'Carolo'stadio' nach heint außm²⁰¹ zedel
zu pronunciren wollen sie aber auff morgen nicht solchem einspruch nachkomen
und forhyn ir Disputation wie angehaben vollenden sein wir sein woll zufriden〈.〉

Carolostadius non cessit iuditio theologorum. denique audita oratione. uno omnium
consensu. relicto loco. impetu facto auditorium effusissime eruperunt. conclamatum
est ab omnib'us' missam tum fieri disputationem. mox vesperi indicta est dies Ecckio
sequens^rp. primum. quia conventus erat celebrium virorum e longinquis adventantium
deinde ne tanta res videretur tanquam ludibrium.^rq202

^rrPrima Iulii. 1519. hora octava ante meridiana.^rr

^rsCarolostadius contra Eckium^rs

In nomine. p'atris' et f'ilii' et s'piritus's'ancti' amen.

Egregius dominus doctor quedam contraria et pugnantia in causa fidei^rt posuisse videtur
Carolo'stadius'ruIdeoque in primis rogabo d'ominum'd'octorem' quod mecum^rv. huiusmodi disserat.^rwEst autem contrarietas ista〈:〉
in exordio sue dispu'tationis' dixit libe'rum'arbi'trium' adiutum gratia habere specialem et naturalem
activi'tatem' in bono opere.²⁰³ in processu autem dispu'tationis' dixit se numquam cogitasse lib'erum'arbi'trium' habere
specialem activi'tatem' quam gratia non prestiterit²⁰⁴ Quero igitur cum habere activi'tatem' ex alio non
sit eam habere ex se. ^rxneque homini proprium sed alienum.^rx quomodo huiusmodi dictum sibi ipsi B1^r
dissidens concordari debeat^ry ne nostra disputatio per inane emicet hec .28.^rzIunii mane
contra conclusionem .11.^sa205

^sbResponsio. Eccii.^sb

Dum^sc clarissimus dominus doctor et amicus proponit me superioribus dieb'us'²⁰⁶
pugnancia et adversa posuisse^sd eo quod in^se exordio dispu'tationis' dederi libe'ro'arbi'trio' propriam na-
turalemet^sf specialem^sgactivi'tatem' respectu boni operis. et posterius affirmavi^sh me talia^si non
cogitasse Respondeo^sj et dico neque ab exordio^sk neque in processu unquam me dixisse
libe'rum'^slarbi'trium' ^sm habere activi'tatem'^sn naturalem respectu boni operis sed opponendo contra d'ominum'd'octorem'
assumpsi probaturus libe'rum'arbi'trium' habere activi'tatem' vim^so productivam et elicitivam boni operis ad-
iutum a gratia de quo me remitto ad acta Notariorum.²⁰⁷ quare addendo^spad-
iutorium gratie non naturalem sed supernaturalem dedi voluntati activi'tatem' a gratia
sibi^sq communicatam in qua sententia adhuc persevero²⁰⁸Quod^sr de
hinc d'ominus'd'octor' dilemma proponit
querendo habere activi'tatem' ab alio hoc sit habere activitatem alienam non propriam hoc
modo^ss non sit agere ex se sed^st ab alio〈.〉Respondeo^su habere activitatem communicatam ab alio
est etiam habere activi'tatem' propriam〈.〉 et licet d'ominus'd'octor' pro dicto suo nihil adduxit^sv〈,〉 attamen pro ro-
bore solutionis mee et in presenti materia adduco testimonium b'eati'Hierony'mi'sw ad de-
metriadem. virginem. Ita ait volens deus creaturam rationalem voluntarii boni munere^sx
et libe'ri'arb'itrii' potestate donare utriusque partis possi'bilitatem'^sy homini inserendo. proprium fecit eius
esse quod velit ut boni et mali capax naturaliter utrumque posset^sz. et ad alterutrum de-
flectere voluntatem. neque enim homo ^taspontaneum poterat^ta habere bonum^tb nisi eque malum
habere posset.^tc utrumque voluit opt'imus' creator nos posse²⁰⁹ hec Hiero'nymus'^td expresse testatur deum
fecisse^te utramque potestatem esse propriam hominis quare hoc a modo loquendi sanct'orum' patrum
non dissidet. attamen ex superabundanti et hoc addam^tf solvendum^tg Ita esse propriam
operationem libe'ri'arbi'trii' que activitatem includat concursum vero alterius cause non
excludat^th. Postremo^ti fateor libe'rum'arbi'trium' habere propriam et specialem activitatem ad
opus bonum sed talem quam dat deus et gratia.

^tjRespondit Carolostadius.^tj

^tkIudicet mundus.^tk

Secundo^tl quero ex domino doctore quomodo eiusdem operis boni possunt esse due cause
quarum utraque totum producit. quemadmodum Bern'hardum' per d'octorem' adductus²¹⁰ dicit singula
peragunt totum. individuo opere.²¹¹ nisi enim altera causarum tantum passive concurrat et altera
tantum^tm active vix intelligi potest. quomodo totum opus ab utroque sit totaliter.

^tnRespondit Eccius.^tn

Dum clarissi'mus'd'octor' et amicus ex me petit quomodo due cause scilicet gratia et liberum arbi'trium'
possint producere totum singule. Nam aliter intelligi non possit quin una habeat se
active alia passi've' Respondeo^to quod questio ista est facillima et cuilibet philosophiam a li-
mine salutanti obvia. de modo concursus causarum in eodem genere. fateor enim
ingenue quamlibet harum causarum producere totum Sed quod d'ominus'd'octor' postremo assump-
sit.totaliter. non recipimus. Sed Bernhar'dum'tp eodem loco dicentem quod mixtim^tq agant
et simul non vicissim²¹² Nullus enim imaginari debet ita^tr plurium causarum concursum^ts
evenire ut una causa partem^tt. alia aliam partem sicut d'ominus'd'octor' in sua defensione credidit
Respondendo propositioni mee quadragesime. ait enim. flagellum parat quo^tu vapulabit
et partim a Scotino succo^tv degenerat At^tw rem temerariam^tx nimis esse scribit Amb'rosius'ty
in epistola fina'li' in quadam parte actionum bonorum egere deo in quadam vero non²¹³. Et
propositione tricesima secunda^tz ita contra me argumentatur Si bonum opus partim est in
tua potestate. pro illa parte est aliquid²¹⁴ quare ad ista refellenda hoc dixi alienam^ua
esse et a philosophia et a veritate imaginationem^ub. qua causa partialis creditur producere partem
Et quod hoc ita sit ^ucroboro solutionem meam^uc ex omnni subordinatione causarum²¹⁵ Ignis
calefacit nihilominus sacra illa anima. Iohan'nes'ud ait omnia per deum esse facta²¹⁶ quare
hoc non difficulter sed faciliter ab homine in philosophia instituto intelligi potest²¹⁷ in proposi-
to nostro hoc de libe'ro'arbi'trio' affirmat b'eatus'Bernhar'dus'ue ut memini.^uf218

B1^v
Respon'sio' Carolo'stadii'^ug

Quod. d'ominus'd'octor' in certamine theologico se munit^uh armis gentilium^ui hoc suo more
facit²¹⁹ sed questioni mee adhuc non satisfecit. quero^uj ergo uno verbo vel opus bo-
num est totum a deo effective vel non totum effective a deo? Si primum^uk concordamus
bene. si secundum improbabo eius conclusionem.

Eckiusul

EcciusCum^umclarissi'mus'd'octor' mihi imponit quod in actu theologico me ^unarmis muniam^un
gentilium. dico etsi hoc facerem. armis non improbatis. arbitror non debere mihi vicio
dari quod illud mihi commune esset cum maximis omnium etatum^uo viris cum ecclesie
patrib'us' cum ipso etiam S'ancto'PauloAttamen^up miror quomodo hoc tempore ausit^uq mihi tale
quippiam^ur imponere. dum cautissima tutela^us theologos quos ipse scholasticos vocat
et magnum illud nature miraculum Aristotelemdevitem^ut neque in responsis duarum
questionum quidquam dedi nisi. Hieronymum.²²⁰Bernhar'dum' et sanctum. Iohannem²²¹.

Quod vero expostulat venerandus. d'ominus'd'octor'An opus meritorium sit totum effective
a deo agit acta. non enim obscure potuit intelligere deum effective producere to-
tum opus meritorium sed non totaliter. quod ex Chrysostomo de compunctione^uucor-
dis. liquet ^uvli. 1.^uv Nam possumus etiam his hereticis occasionem dare ^uwfidei causa^uw quia
apostoli et omnes sancti non ex proposito suo et labore mirabiles facti sunt sed ex gratia
dei sola. dicent enim et quid prohibet omnes^ux fieri tales^uy etc.^222uzet consequentes. et^uzconsen-
titb'eatus'Bernhar'dus' ubi supra quod non partim sed ^vamixtim et simul agunt.^va223

Carolostadius .^vb

Dimissa contrarietate quam d'ominus'd'octor' rursus nectit de totaliter et non totaliter quantum
ad. Aristo'telem' in theologico certamine pertinet dicat nobis. Hie'ronymus'vc Neque enim mihi (in-
quit) cure est quid Aristoteles sed quid Paulus doceat〈.〉 li. 1. colum'na' 9. adversus pelagia'nos'²²⁴

Secundo^vd quando egre'gius'd'ominus'd'octor' fatetur opus bonum esse totum^{ve vf}effective a deo^vf hoc in-
tendo magis probare quam improbare. Probo^vg ergo hoc dictum per preculam^vh qua Ro'mana'eccle-
sia quotannis utitur. deus a quo bona cuncta procedunt largire supplicib'us' tuis
ut cogitemus te inspirante que recta sunt etc.²²⁵ Clarus est textus quod bona cuncta
a deo procedunt et^vi ipse dominus largitur et inspirat rectum cogitatum.

Eccius Eckiusvj

Cum^vk observandus d'ominus'd'octor' obiicit mihi divum. Hiero'nymum'^vlallegato loco^vl dicentem non
est mihi cure quid. Aristo'teles' sed quid Paulus dicat²²⁶ quamvis hoc loco non susce-
perim sicut possem. Aristo'telem'defendendum^vm nec usus sum hoc actu Aristotele^vn sed
non improbatis armis gentilium me uti posse affirmavit et aurum^vo et argentum ab egiptiis
velut iniustis possessoribus accipere. quemad'modum'Origenes factum illud applicat²²⁷ unde
magis Paulus curandus est cum. Hiero'nymo' quam Aristoteles.

Deinde assumit Clariss'imus'd'octor' quod concesserim bonum opus meritorium esse totum effec-
tive a deo. et hoc ipse^vp intendit probare. rogo d'ominus'd'octor' meminerit quam agat personam
eius enim est non mea firmare sed improbare. Quare supplicatio ecclesie mihi non
adversatur sed meam firmat sententiam. Nam bonum a deo largiri asserit^vq et adiutorium
dei ponit libe'rum' non excludendo arbi'trium'〈.〉
Et adiecit quod scholastici essent omnes eiusdem
sententiae. adiecit autem post finem huius probationis hoc idem docto'res'theo'logos' quos
ipse vocat scholasticos sentire〈.〉d'octor'Carolo'stadius' ad hec.^vr

Carolostadius .^vs

Mens capreolivt est quod lib'erum'arb'itrium' causat substantiam actus. et sanctus spiritus^vu modum〈.〉²²⁸
scotusautem^vv ita distinguit^vw quantum ad ^vxprincipalitatem entitatis^{vx vy}in bono opere^vy〈/〉 voluntas est
causa principalis. quantum autem pertinet ad respectum esse meritorii〈/〉 tunc gratia est causa^vz principalis.²²⁹

Eccius. Eckiuswa

Quoniam me dicente opti'mos'theo'logos' quos col'endus'd'ominus'd'octor' scholatiscos nuncupat. Non dissentire
ab illa Christiana sententia quin totum opus bonum sit a deo effective^wb per hoc liberi ar'bitrii'
concursum et cooperationem non excludentes^wc obiecit^wd mihi clari'ssimus'd'octor' duos^we unum capreolum
mihi non admodum cognitum. alterum subtilem illum Iohan'nem' scotum in quo etiam diutius
quam voluerim sum^wf versatus. etsi illa non sit contentionis summa quid iste vel alius doctor
sentiat sed quid pro veritate christiana sentire debemus^wg excusabo tamen opti'mos' illos viros
ne malam aliquam notam incurrant^wh〈.〉capreoli locum non citavit d'ominus'd'octor' attamen id eum sensisse induB2^r
bie credo quod suus manuductor^wi tam^wjplurib'us' locis apertiss'ime' scrutatus^wk est divum volo tho-
aquimagnum^wn ecclesie lumen in 1〈.〉 2. q. 109. maxime arti: 6.²³⁰ in .q. 24. de Veritate²³¹
in eleganti li: contra gentiles li. 3.²³² cum aliis locis ubi^wo sanctus pater^wp ubique reliquit et con-
cedit liberum arbi'trium' non posse in bonum opus meritorium nisi supernaturaliter^wq a deo et
gratia motum adducens iisdem locis. Hiero'nymi' et Aug'ustini' cum auctoritatibus biblie a sanctis
patrib'us' commemoratis. Quod vero ad Scotum attinet immo ad totam^wr cohortem opti'morum'
theologorum qui sententias^ws theologicas commentati sunt debuit clariss'imus'd'octor' locum videre^wt
ordinarium ubi presentis negocii summa per eosdem ageretur quod non fit distin'ctione' 17. primi²³³ sed
27. et. 8. secundi^wu ubi reperiet tho'mam'²³⁴Egi'dium'²³⁵Alber'tum'²³⁶Durandum²³⁷et^wvGabrielem²³⁸ et alios qui con-
cordi sententia post Petrum longebar'dum' asserunt li'berum'arbi'trium' sibi relictum sine speciali et supernaturali
auxilio dei posse quidem in opus malum. sed non in opus bonum adeo quod interior in-
spiratio dei omnem bonum voluntatis motum preveniat²³⁹ Ad quod Bonaventuraww²⁴⁰ et alii
notabilissimum adducunt divi: Aug'ustini' dictum cuius ego memini in defensione mea quasi
illud sufficiat ad totam difficultatem^wx que hinc inde controverti posset.^wy dixi enim propositione
25. Quare ad omnes auctoritates per utraque parte inducendas insignis. Aug'ustini'reso-
lutio sufficit quam qui non habet facile inter sacrum^wz et saxum²⁴¹ periclitatur. Hoc enim est artis reddere
singula singulis.²⁴²Aug'ustini' dictum est istud de ecclesiasti'cis'dogmatib'us' c. 21. et repetit illud
idem libro de spiritu 〈et litera:〉^xa Inicium salutis^xb nostre deo miserante habemus. ut acquiescamus^xcsaluti-
fere inspirationi nostre potestatis est. ut adipiscamur quod adquiescendo^xd admonitioni
cupimus divini muneris est. ut non labamur in adepto salutis munere nostre pote-
statis est et divini pariter adiutorii.²⁴³ Ubi s'anctus'Bonavent'ura' et alii Aug'ustinum'xe quatuor volunt
fecisse gradus reddendo singula singulis.²⁴⁴quamvis b'eatus'Bern'hardus'xfcolum'na' 15. solum trium^xgmemi-
nerit primo initium est dei. secundo acquiescere vel consentire inspirationi est voluntatis
Tertio gratia est solius dei〈.〉²⁴⁵ et pro illo gradu debet intelligi b'eatus'Bern'hardus' cum colum'na' 1. inquit
deus auctor est salutis. li'berum'ar'bitrium' est tantum capax.²⁴⁶ nam capacitatem ibidem refert^xhBern'hardus' non
ad opus bonum sicut induxit d'ominus'd'octor' sed ad gratiam〈.〉 ad illum. 3. gra'dum'b'eati'Aug'ustini' subdit enim
nec dare^xi illam nisi deus nec capere nisi li'berum'ar'bitrium' ponderando illam scilicet salutem de qua loquitur
Bern'hardus' sic li'berum'arbi'trium' est tantum capax.²⁴⁷ Quare d'ominus'd'octor' in sua defensione ob hoc quod dictum
Aug'ustini' laudabile laudavi^xj frustra mihi iniuriatur quod sanctas lacerarem scripturas
sanctos commorderem^xk ecclesiasticos et meam admiratur impudentiam quod Aug'ustinum' adeo ad-
verse citem²⁴⁸ dum tamen nullibi meminerit huius loci Augustinixl: Ex quib'us' liquidissimum est
optimos et celestiss'imos' theologos quos scholas'ticos' vocat recte gratiam contra pelagi'anos'ad-
struxise^xm et li'bero'arbi'trio'^xn non abstulisse activitatem. peto tamen 〈com〉probari^xo a clariss'imo'd'omino'd'octore' ut probet
contra scho'lasticos' vel^xp me li'berum'arbi'trium' se habere pure passive ad opus bonum meritorium.

Carolostadius.

Vil schuster brengt er fur²⁴⁹Quantum ad scho'lasticos' quos adducit egre'gius'd'ominus'd'octor' et solus intelligit aut saltem corrumpit.
Nam scoti et capreolixq sententia aperta est quod hoc quod causat li'berum'arbi'trium' in bono opere proprie
attribuunt^xrli'bero'ar'bitrio' adeo quod in quibusdam operib'us' dicunt li'berum'arbi'trium' causare substantiam actus
que possit continuari donec deus suam gratiam infundat.²⁵⁰ hoc autem ego intendo pro-
bare^xs quod li'berum'ar'bitrium' absque gratia et absque fide nullum bonum opus facere potest neque quantum
ad substantiam boni^xt operis neque quantum ad motum vel esse meritorium et ne d'ominus'd'octor' elabatur e ma-
nib'us' meis suis circuitibus antequam declarem^xuAug'ustinum' et Bern'hardum' quorum verba adducit et sententias
Eccius. partius domine doctor.corrumpit. primum quero iterum et peto a d'omino'd'octore' quid illud sit in bono opere
quod causat^xv cum gratia. hoc enim docent scholastici. doceat et ipsorum patronus.

Eccius .^xw

Sanctos illos doctores^.Thomam. Bona'venturam' et alios non modeste mercatores ap-
pellariEccius quod ego male patrociner mercatoribus a clariss'imo'doct'ore' immodice miror:²⁵¹ attamen quod^xx mihi improperat quasi solus scholasticos
intelligam doc'torem' et eos corrumpam〈.〉 absit procul ^xyab ecciana modestia huiusmodi^xy arrogans
iactantia^xz quoniam nec omnes intelligo nec hos in quibus versor solus scio paratus
semper ab eruditioribus doceri sed ad declarationem et expositionem^ya quam tribuit
cla'rissimus'd'octor' dictis scoticis et scholasticorum cum li'berum'arb'itrium' dicunt esse causam principalem substantie
actus^yb ita quod voluntas eliciendo illum posset^yc continuare usque dum: deus infundat suam gratiam B2^v
hoc numquam memini me in aliquo sc〈h〉olast'ico'theo'logo' legisse sed gratiam a deo opt'imo'maxi'mo'
fatentur in instanti dari et creari et verissimum iudicant^yd nescit tarda molimina^ye
spi'ritus' sancti gratia. hoc bene verum est si clarissi'mus'doct'or' est ita in scholasticis^yfexerci-
tatus quod inter se controvertunt an gratia eque sicut deus ipse habeat principalita-
tem activitatis respectu boni operis vel minus^yg de quo non omnes consentiunt.^yh attamen
wilhel'mus' Occkam: in dubita'tione' addita^yi quarto^yj gratie activitatem etiam tribuit²⁵² et
meam quoque hanc fuisse sententiam ante septennium. d'ominus'd'octor' loculenter^ykex Chrysopasso
predestinationis²⁵³ potuit intelligere: si eam tam diligenter legit quam importune vi-
lipendit. sed utcumque sit de ipsius gratie activitate consentiunt scholastici lib'erum' arb'itrium'^yl
non posse in opus bonum quo ad substantiam vel relationem nisi speciali auxilio dei.

Postremo quod querit. d'ominus'd'octor' quid sit illud quod bonum opus causat^ym in substantia actus
forte d'ominus'd'octor' lapsus est lingua^yn voluit querere quid sit illud in substantia actus quod lib'erum'ar'bitrium'
causat^yo. Respondeo^yp illam questionem prius esse dilutam ^yqquam natam^yq non enim ita sunt partes
in substantia actus sicut in erefodinis^yr254 sed quemadmodum. b'eatus'Bernh'ardus'ys dicit et deum et libe'rum'
arbi'trium' individuo opere agere²⁵⁵ Quare adhuc peto probari per clariss'imum'd'ominum'd'octorem'libe'rum'arbi'trium' se
habere tantum passive ad opus bonum et sit tantum capax illius^yt. Sum enim paratus ia-
cula eius in eam partem pro virili repellere.

yvCarolo'stadius' dixit eos predicare cum lucro animarum ideo mercatores appellasseyu256

Hora quarta continuabitur Disputatio.yv

^ywCaro'lostadius' hora quarta in vigilia visitationis. Marie. 1519.²⁵⁷

In nomine Ihesu amen.^yw

Egregius^yxd'ominus'd'octor' hodie causam suam multis^yy munimentis loricavit ut redigam eius
multa^yz auxilia Primo^za quid sentiendum sit de epistola Hiero'nymi' ad Demetriadem virg'inem'²⁵⁸
dicam Quemadmodum precipuus ille^zb theologorum princeps Erasmus noster qui post
August'inum' hec verba scripsit Erudita prorsus et eloquens epistola sed quam ut
nihil aliud accedat vel stilus palam arguat non esse Hiero'nymi' divus August'inus'zc non
nihil suspicari videtur ab heretico Pelagiano conscriptam^zd. quod insint^ze in ea nonnulla
que Pelagia'norum' dogmata resipiant.^zfBedazg putat esse Iuliani heretici²⁵⁹ Ex iis^zh facile
deprehendi licet quantum auctoritatis habeat solutio egregii d'omini'd'octoris' per huiusmodi
epistola munita.^zi

Secundo quando egre'gius'd'ominus'd'octor' citavit August'inum' in li: de Ecclesi'asticis' dogmatibus c. 21.^zj
Ibi initium ergo salutis nostre etc²⁶⁰. debuit idem egre'gius'd'ominus'd'octor' paulo inferius scripta vi-
disse videlicet que scribuntur in c. 44.^zk ubi hec ponitur sententia〈:〉 si quis per nature vi-
gorem Evangelice predicationi consentire posse confirmat absque inspiratione spi'ritus'
sancti heretico fallitur spiritu〈.〉 Ergo acquiescere vel inspirationi vel predicationi mu-
nus est a deo collatum.²⁶¹ remitto etiam ad li: primum retracta'tionum' ad c. 10.^zl ubi scribitur. quod
Omnes homines possunt si velint precepta dei implere. non existiment^zm novi hereti-
ci Pelagiani secundum eos esse dictum. verum est enim omnino omnes homines hoc posse si
velint. sed preparatur voluntas a domino.²⁶²

Ex libroTertio ad inductionem b'eati'^zn Bernh'ardi'zo colum: 15.²⁶³ responsionem. d'octoris' refellendo^zp dico quod. S'anctus'
Bernhar'dus' omnes tres gradus ut. d'octor' vocat deo tribuit et non. li'bero'ar'bitrio' Verba eius li'bri'^zq
sunt hec.^zr verba sunt non mea sed apostoli qui omne quod boni esse potest i'd est' Cogitare: velle
et perficere pro bona voluntate attribuit deo. non suo arbitrio. Si ergo deus tria
Das ist mein glos〈s〉a wer sy zubrechen wil der mags thun²⁶⁴hec hoc est. Bonum cogitare: velle et^zs perficere operatur in nobis. primum profecto
sine nobis secundum nobiscum.²⁶⁵i'd est' per consensum quem inspirat spiritus sanctus ut patet in
col'umna' precedenti:²⁶⁶ex iis^zt sequitur quod egre'gius'd'ominus'd'octor' plus conatur causam suam defendere quam
bene defendere plus suam causam tueri quam fidem amplecti. Nam in causa fidei
non sunt proferenda arma hereticorum.

Acti:^zu volumus Acti. agimusQuarto^zvmirum est in auribus meis quod bonum opus totum a deo producitur sed
non totaliter et quod hoc sit absonum apud vere theologos imprimis assumo auct'oritatem'
Aug'ustini' in li: de bono perse'verantie' ca: 13. ubi ait. Nos^zw ergo volumus sed deus operatur
in nobis^zx et velle. Nos ergo operamur sed deus in nobis operatur et operari pro bona B3^r
Ego non curo predica'menta'Aristotelis verba caro'lostadii'voluntatem^{zy zz}(deus operatur opus bonum in nobis)^zz rursum^aaa hoc nobis expedit et credere
et dicere hoc est pium hoc verum ut sit humilis et submissa confessio ut detur totum deo. Nota verbum totum^aab
Cogitantes credimus cogitantes loquimur cogitantes agimus quidquid agimus.
Quod autem attinet ad veritatis^aac viam et verum dei cultum non sumus idonei cogitare
aliquid tanquam ex nobismetipsis^aad sed sufficientia nostra ex deo est²⁶⁷ hoc perpendat qui
Notaactivitatem libe'ro'ar'bitrio' in bonis operibus concedit. Non est enim in potestate nostra
Verbum totumcor nostrum et nostre cogitaciones. hoc est quod ecclesia ora in ista precula deus virtu-
tum cuius est totum quod est opt'imum' etc.^aae268 ergo bona opera tota ^aafsunt dei^aaf. Quod et Cypri'anus'^aag
Verba caro'lostadii'sentit in oratione dominica in versi'culo'〈:〉 et ne patiaris nos induci in tentationem.²⁶⁹ Et
epistola .6. 2. li.^aah ad martyres cuius verba sunt. certamini suo affuit ^aai(scilicet Christus)^aai
Scotus et ceteri faciunt figmenta ex iisdem verbispreliatores et assertores sui nominis erexit. corroboravit animavit et semper vincit
in nobis.²⁷⁰ Ecce aperte^aaj dicit quod christus in martyribus vincit et utitur auct'oritate' Mathei.
10.^aak Non vos estis qui loquimini sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis.²⁷¹q'uasi'd'iceret'
Non vos estis qui vincitis. sed christus in vobis vincit〈.〉 quod pulchre .2. paralip.
20.^aal scribitur. Hec dicit dominus nolite timere ne^aam paveatis hanc multitudinem. non est
enim vestra pugna sed dei.²⁷² Ecce pugnant iudei attamen scrip'tura' victoriam deo reputat
Unde idem. Cypri'anus'aan in eodem loco col'umna' sequenti sic ait. Qui non sic est ut servos suos
^aaospectet tantum^aao sed ipse^aap luctatur in nobis ipse congreditur. ipse in certamine agonis
Ecciusaaq dixit hic caro'lostadium' facere magna festa secundum verbum. In²⁷³nostri et coronat pariter et coronatur.²⁷⁴ recte ergo. Davidaar fassus est .1. paralip. 29.^aas
Tua sunt omnia et que de manu tua accepimus dedimus tibi.²⁷⁵q'uasi'd'iceret' nihil tibi
dare possumus quod a te non accepimus et nihil habemus quod non dedisti. Hinc s'anctus'
Hie'ronymus'aat in li'bro' adversus pela'gianos' li. 1. col: 3. ait²⁷⁶ et li. 2. col: 15. Et ut sciamus dei esse bonum
omne quod gerimus ego inquit plantabo eos ut nequaquam eradicentur et ego dabo
eis cogitationem et sensum ut intelligant me. si cogitatio et sensus dantur a deo ubi
est libe'ri'arbi'trii' tantum^aau superba iactatio〈?〉²⁷⁷ Ex his infertur quod bona opera tota sunt dei sed
quod. d'ominus'd'octor' dicit non totaliter ideo facit ut sentiat simul cum diverse sentientibus hoc est Eccle'siasticis' et
schol'asticis'〈.〉 nusquam enim apud hos legitur totum opus esse dei sicut rursus apud illos non legitur
quod bona opera non sint totaliter a deo nisi me fallat obli'vio' Congratulor ergo egre'gio'd'omino'd'octori'^aav qui
conclusionem meam .14.²⁷⁸ acriter impugnavit et hodie mecum in meam immo spi'ritus' sancti
sententiam descendit dicens quod totum opus bonum producitur a deo. hec sunt que iam
volebam dicere. ex Biblia alia sunt mihi dicenda.^aaw

Eccius .^aax

Dum clariss'imus'd'octor' Longa verborum serie et plurium auctoritatum e codicibus lectione
et Robora^aay solutionum nostrarum repercutit. et simul conclusionem infringere conatur
Dico primum^aaz quidquid^aba sit de domini Erasmi iuditio ac venera'bilis'Bede qui suspicantur
potius quam iudicent.²⁷⁹ Attamen non inconvenit librum Auctoris allegari solitum pro eodem
citare^abb Ea enim industria contra me utitur d'ominus'd'octor' in defensione sua²⁸⁰ in li: de Eccle'siasticis' ut
opinor dogmatib'us' presertim cum ea^abc sententia sanc'tis' patribus sit consentiens quemad-
modum est illa Hiero'nymi' per me inducta〈.〉 ita enim ait August'inus' libro de sententiis Prosperi^abd
quia posse habere fidem sicut posse habere charitatem natura hominum est.²⁸¹ parcat tamen
mihi clariss'imus'd'ominus'd'octor' cum bona venia loquar^abe alius est modus disputatorum soluti-
ones improbantium. Nam et solutio ipsa cum confirmatione adiuncta funditus
erat destruenda si victoriam uti sperabat obtinere voluit.^abf

Deinde quod clariss'imus'd'octor' id agit^abg quod solet hoc est obiecta non diluere. sed per alia ut
sibi videtur repugnantia infirmare ad ca: 21.^abhAugust'ini'abi de Ecclesi'asticis'dog'matibus' ubi clare
fatetur acquiescere inspirationi potestatis nostre esse²⁸² Nihil omnino^abj dicit sed me re-
mittit ad forum Iulii cap: 44.²⁸³ et. 10. retract'ationum'²⁸⁴ ubi tamen inducta afferunt solu-
tionem in dorso ut enim legit d'ominus'doct'or'〈.〉August'inus' incusat eos qui absque inspiratione
dei arbitrantur se per nature vigorem predicationi velle acquiescere quod remotius a
nobis est quam Schythe ^abkab gadibus^abk285. adiecit d'ominus'd'octor' ut etiam ^ablin hec Parerga^abl excurram^abm
August'inum'^abnnon indigere^abn interprete sed lectore Miror ergo cur^abo ipse August'inum'^abpin libro de spiritu^abp et litera^abq sit in-
terpretatus^286abrut fertur.^abr

B3^vTertio^abs deinde loco Bern'hardum' affert tamquam proposito nostro non deservientem de quo
vehementissime^abt miror cum nullus hominum sit qui spiret et Bernhar'dum' legat quin videat
eum nobis omnib'us' suffragiis et votis^abu astipulantem. inquit enim Bern'hardus' in primo nos
nihil facere ubi^abv nos habemus pure passive. nec in ultimo sed in medio hoc est
consensu quem dicit deum operari nobiscum.^287abwutique nobis est aliquid^abw tributum Augu'stini'
sententia Nec recipio glossema chariss'imi'^abxdoct'oris' quod dicit esse suum.²⁸⁸ ipsum quoque sen-
sum esse^aby inspiratum. nulla ealioquin esset differentia inter primum medium et ultimum quin^abz deus
omnia iuxta d'omini'd'octoris' sententiam totaliter efficeret et totum^acaBern'hardum' hoc loco invertere.^acb

Non mea glossaDe secundo principali si non me fallit memoria antequam observantissimus^accd'octor' intentum
suum probare niteretur citra modestiam calumniatus est me quod plus agam causam
meam quam causam fidei.²⁸⁹ Et dum eum^acd exspectarem esse^ace partem constituit se esse^acf iudicem. Per-
gamus tamen etiam^acg hoc suum propositum obruere. pollicetur ornatiss'imus'^achd'octor' probaturum
se opus bonum meritorium et totum et totaliter esse a deo〈.〉 dudum ego petieram ut ex
Ecclesia'sticis'patrib'us' ostenderet libe'rum'arbi'trium' habere se pure pass'ive' ad opus bonum^aci〈.〉 Nolo
dicere quod querat diverticula sed illud quod est summa rei non^acj progredi vult ad^ack lucem〈.〉
sed inducta dispiciamus.

Dum^aclAugust'inus' in li. de bono perseve'rantie' c. 13. induxit. affirmantem volumus sed si quid-
quid^acm volumus preparatur voluntas a domino. quia dominus operatur in^acn nobis.²⁹⁰ponderavit.^acod'ominus' doctor^acp
multum illam particulam in nobis sed nescio an tantum ponderis habeat maxime quod
auctoritas ista nihil aliud probare potest nisi quod opus bonum sit totum a deo
quod et sequentes faciunt. sed quod totaliter fiat a deo nec apex unus indicat. sciat^acq
tamen d'ominus'd'octor' operationem primam^acr meritoriam esse actionem^acs immanentem non transeuntem
^actpropterea non debet ei videri mirum^act quod deus operatur in nobis velle. nam extra
hominem^acu operatur nihil〈.〉 confert sic et de Eccle'siae' precib'us'^acv Deus virtutum cuius est totum
quod est optimum fateor²⁹¹ Omne donum^acw optim〈um〉 desursum est^acx〈.〉²⁹² Idem de Cypriano²⁹³ et
per eum ^acyinductis sentio^acynam omnia bona fateor esse a deo et dico etiam esse tota a
deo sed non totaliter. quod etiam nobis cooperantibus fiat.coadiutores enim dei sumus
1. Corin. 3.²⁹⁴ et Apostoli^aczEvange'lium' dei^ada predicabant deo cooperante Marci. 16.²⁹⁵ Quare
omnis sufficientia nostra ex deo est Et ut Apostolus ait quid habes quod non acce-
pisti?²⁹⁶ sed ut docuimus hec dei motionem^adb specialem et supernaturalem^adc pro meritis collau-
dant.libe'ri' tamen arbi'trii' voluntatem^add non tollunt Unde^ade nescio cui d'ominus' doctor Clariss'imus'ceci-
nerit cum adhortatur eos qui activitatem libe'ro'arbi'trio' tribuunt ut meliora sapiant^adf ob
inductas per Cypri'anum'^adg auctoritates〈.〉 ex .2. Paralip: 20.^adh hec dicit dominus Nolite ti-
mere hanc multitudinem^adi etc.²⁹⁷ Et quod David ait Omnia tua sunt domine etc.²⁹⁸ Quasi esset
aliquis homo vel tam hebes vel tam rudis qui ignoraret omnium rerum creatori bona omnia
debere attribui^adj Nam hoc scire^adk debet d'ominus'd'octor' optimorum theologorum quos ipse scholas'ticos'
vocat consensum nullam creaturam agere nisi deus vel generali motione aut speciali fa-
ciat eam agere. Adeo quod plus deus facit^adl agendo mediante creatura quam^adm ageret
seipso Fassus est enim. d'ominus'd'octor' et libe'rum'arbi'trium' suam habere activitatem Quare non ego
in suam sum tractus sententiam sed potius ipse in scholasticorum descendit^adn sententiam
nisi vel hodie probet mihi quod libe'rum'arbi'trium' habeat se pure passive〈.〉 nec refert quod dicit
se non legisse in scholasticis.²⁹⁹ opus bonum ^adoesse totum^ado a deo〈.〉 dignetur saltem adhuc
legere et sanctis illis patrib'us' debitum honorem non aufere^adpThomam in locis hodie al-
legatis³⁰⁰Petrum longobar'dum' antistitem illum in distinct'ione' hodie citata³⁰¹cum Thoma Ar-
gentoracensi³⁰² et aliis^adq qua de re nisi eruditiss'imus'd'ominus'd'octor' fortiora attulerit ^adrinvicta stat^adr
scholasticorum^ads sententia^adt et libe'rum'arbi'trium' a se non posse in bonum opus. attamen deo co-
operante et adiuvante^adu. aliquid ^advenim tributum^adv est ut castificet^adw seipsum sicut^adx dicit. b'eatus'
Iohan'nes'ady³⁰³ et tandem mereatur recipere secundum quod in corpore gessit quemadmodum. b'eatus'
August'inus' li. 3. Hyponos'tici' retributionem illam premii vel pene ad eum sensum^adz confert.³⁰⁴

Carolostadius.

Egregius d'ominus'd'octor' sepius mihi obiicit quod prelonga oratione utar et nescit se^aea idem facere〈.〉

Post festum visitationis mariae quod erat sabatoHic cessatum est a quarta ad sextam horam³⁰⁵disputa're' nam angustia temporis et prinB4^r
cipum dignitates intercedebant. et disputationis perpetuitas ad dominicam usque diem:
horam primam³⁰⁶. per preconem. denunciata est.^aeb

Carolostadius.

^aecIn nomine Ihesu amen.^aec

Quod egre'gius'd'ominus'd'octor' mihi librorum lectionem sepius exprobrat ^aednihili pendo^aed immo is est
unicus precatus meus quod hoc studium meum posteritati innotescat〈.〉 ceterum non
curo quod mihi prescripta disputatorum obtrudit^aee nam leges disputatorum et nomem
argutatoris³⁰⁷ mihi invisum est. in Theologia quidem disputare est sensum scrip-
turarum elicere.³⁰⁸ hoc pro primo et secundo.

Tertio Egregi'us'd'ominus' doctor. Solvit argumentum assumptum de Ecclesiasticis
^aefdogmatibus c. 44.^aef309 sed ad textum Augustini ex li. 1. retract'ationum' adductum³¹⁰ nihil di-
cit. ut autem palam fiat omnibus quando scriptura dicit nos habere potestatem
boni operis illam voluntatem a deo esse concessam〈.〉 legatur August'inus' 1. retract'ationum' ca.
.22.^aeg ubi dicit in potestate quippe hominis est mutare in melius voluntatem
sed ea potestas nulla est nisi a deo detur.³¹¹

Quarto. d'ominus'd'octor' respondendo allegavit. Bern'hardum' qui dicit consensum bonum non esse
sine nobis vel ipsum medium reputari nobis in melius.³¹² et per hoc d'ominus'd'octor' conatur inferre
voluntatem se habere ad primum tantum passive. ad Secundum autem active. ideoque secundum
esse quidem dei totum sed non totaliter. sed contra.^aehNam Bern'hardus' clare dicit Et si non
ex nobis. non iam tamen sine nobis.³¹³ et paulo inferius cavendum ergo ne cum hec in-
visibiliter intra nos ac nobiscum actitari^aei sentimus aut nostre voluntati attribua-
mus que infirma est^aej sed soli gratie.³¹⁴ Hic quero ex d'omino'd'octore' quid intelligat Bernh'ardus'
cum dicit gratia operatur^aek nobiscum et opus bonum non est ex nobis sed ex gratia.

^aelAd hec respondit Eccius.^ael

Quidquid sit de excusationib'us'clariss'imi'd'omini'd'octoris' quas refellere ^aemnon est iam^aem instituti mei〈.〉
attamen illud novum glossema per excellentiam suam allatum quod disputare in theologia sit
veritatem sacre scrip'ture' exponere³¹⁵ non accipio cum sic disputare nec ab Aug'ustino'aen sumatur li:
22. contra faustum si me non fallit memoria. heretici (.inquit.) vincere malunt quam dis-
putare³¹⁶ ubi eis congressum improperat abnegatum^aeo non veritatis theolo'gice'^aep studium〈.〉 sed
quod d'ominus'd'octor' improperat primo me nihil dixisse ad locum Augu'stini' ex li^aeq〈.〉 .1. retra'ctationum'^aer c. 10. quem tamen
simul absolvi cum c. 44. de Ecclesi'asticis' dogmatibus³¹⁷ nihil audivit eo loco ponderare^aes
Hoc^aet audeo dicere nullum ex August'ino' afferri locum in quo non simul libe'ri'arbi'tri'asse-
ratur cooperatio. quod vero caput affert .22. eiusdem libri in potestate quidem hominis esse mu-
tare voluntatem in melius sed non nisi detur a domino³¹⁸ Fateor equidem et sepe testatus
sum libe'rum' arb'itrium'^aeu et suam activitatem in bonum opus accipere a deo. Si datur habet itaque
datur et dato utitur tamen in hoc gloriari non oportet ne illud apostoli nobis obiiciatur
prima ad Corin: 4. quid habes^aev quod non accepisti³¹⁹ sed potius agnoscamus cum^aew
Hieremi'a' ^aex scio domine quia non est^aeyin^aez hominem^afa via eius nec ^afbest viri^afb ut ambulet et dirigat
gressus^afc suos.³²⁰ Omnia enim illa et deo honorem debitum tribuunt et^afd cooperationem mi-
nisterialem^afe voluntati non auferunt et^aff predicta cum li'bero'arbi'trio' concordant b'eatus'August'inus'
li: 2.^afg de peccatorum remissione c. 16.³²¹

Ad secundum cum Eruditiss'imus'd'ominus'd'octor' Existimat me non assequutum intelligentiam. b'eati'
Bernhar'di' propter subsequens quod etiam ipsum consensum non ex nobis fieri.³²²b'eatus'Bern'hardus'afh
affirmat Hanc utique. obiectionem d'ominus'd'octor' non formasset si scholasticorum traditionem
fuisset sequutus nam^afi vocula.^afj Ex³²³dicit^afk principium quoddam quasi radicale et principale
unde actio ipsa oriatur sed quia voluntas non agit bonum nisi quia acta. ob hoc iu-
stissimeb'eatus'Bern'hardus' negat bonum opus fieri ex nobis. per omnia consentiens apostolo quia non
agamus aliquid ex nobis quasi ex nobis sed ex gratia dei preveniente.³²⁴quod^afl beatus
C. 3. li. 1.Ambro'sius' de vocatione genti'um' previdit^afm aperte declarans^afn ex ipsa sententia apostolica quod^afo
iusti aguntur spiritu dei. non propterea auferri libe'rum'^afparbi'trium'³²⁵ et per hoc arbitror resolutam
Clarissi'mi'd'omini'd'octoris' dubitationem quantum intersit inter ista tria. in nobis. quod non sufficit
Ex nobis quod non attingimus. Nobiscum quod nostre potetstatis est.

B4^v
Carolosta'dius'afq ^afrad proposita non respondet.^afr

Primum quod doctor dicit diverticulum est〈.〉

Secundum dimittamus〈.〉

Tertium autem quod lib'erum'arbi'trium' cooperetur discuciendum est. quo sensu^afs sit accipiendum
Nemo enim tam rudis est qui negat volentes velle et operantes operari sed intelli-
gereeius^aft sensum hoc est scientie theologice. insuper quod. d'ominus'd'octor' respondit nobis
bona opera dari et quod datis possumus uti³²⁶ tantum accepto quantum habet veritatis.

De Bernh'ardo'afu Causa brevitatis et glossa doctoris supersedeamus. confido autem
in domino quod si probatum fuerit opus bonum totum esse utriusque hoc est dei effective
et liberi arbitrii susceptive manifestum erit opus bonum esse totum et totaliter dei
active.et^afv quod hoc verum sit assumo auctoritatem Augustini ex enchiridio. c. 32:
Ubi sic legitur porro si nullus Christianus dicere audebit non miserentis est dei
sed volentis est hominis. ne Apostoloafw apertissime contradicat restat ut propterea
recte dictum intelligatur non volentis neque currentis sed miserentis est dei. ut to-
tum deo detur qui hominis voluntatem bonam et preparat adiuvandam et adiuvat pre-
paratam. precedit enim bona voluntas hominis. multa dei dona sed non omnia. que autem non
precedit ipsa in eis est et ipsa. Nolentem prevenit ut velit. Volentem subsequitur ne
frustra velit. cur enim admonemur orare pro inimicis nostris utique nolentib'us' pie
vivere nisi ut deus operetur in illis et velle? Item cur admonemur petere ut ac-
cipiamus nisi ut ab illo fiat quod volumus a quo factum est ut velimus?³²⁷Ex^afx his
dictis infertur quod sicut velle deus in nobis efficit Ita et operari ipsum. quemadmo-
dum^afyapostolus etiam^afy indistincte dicit qui operatur et velle et operari.³²⁸

Loquitur de fide idem Caro'lostadius'Secundo^afz infert. quod libe'rum'arbi'trium' habet bonum opus totum sed susceptive sicuti ali-
quis recipit munusculum aliquod ab alio quod etiam August'inus' li. 1. retracta'tionum' c. 23. dicit^aga
utrumque ipsius est quia ipse preparat ut voluntatem et utrumque nostrum est. quia non fit nisi
volentib'us' nobis. Ac per hoc quia neque velle possumus nisi vocemur Et cum post
Item de spiritu et litera idem³²⁹vocationem voluerimus non sufficit voluntas nostra et cursus noster. nisi deus
et vires currentib'us' prebeat et perducat quo vocat.³³⁰ ex his patet quomodo opus bonum
nostrum est et quomodo dei. et quod gratia dat libe'ro'arbi'trio' vires alienas quibus operetur unde
Saul fuitCyrillusagb in Iohan'nem' li. 12. c. 56. sic dicit. Non enim poterunt ea facere que deo pla-
ceant nisi superiorem induti virtutem. Unde ad quendam^agc priscorum dicebatur quia spiritus
in te domini insiliet^agd et converteris in alium virum .1. regum .9.³³¹ hec Cyrillusqui^age alias
auctorita'tes'^agf huic proposito coaptat.^aggGrego'rius'agh quoque in Ezech'ielem' Homilia .9. sic dicit
Sed^agi sciendum est quia mala nostra solummodo nostra sunt. bona autem nostra et omni-
potentis dei sunt et nostra sunt quia ipse aspirando nos prevenit ut velimus qui
adiuvando subsequitur. ne inaniter velimus. Et concludit quod preveniente gratia omni-
potentis. dei donum fit meritum nostrum.³³² Ex quibus sequitur quomodo bonum opus et dei est
et nostrum Et ad hoc inducit auctoritatem Ezechielis. qui dicit quod spiritus domini in-
gressus est in me et statuit me supra pedes meos.³³³ qui textus clare dicit quod opera
dei sunt spiritui sancto reputanda.

Ecciusagj ^agkrespondit et dixit se maxime posse respondere.^agk

Dum excellens d'ominus'd'octor' dicit a me sibi concessisse^agl bona opera dari a deo Eo inficias
non quod bona opera dari negem sed quod assumit a me concessum de quo nihil est
dictum bene adducendo August'inum' ex .23.^agm capite 〈libri〉 primi retract'ationum'³³⁴ concessi potestatem mu-
tandi voluntatem in melius dari a deo sed aliud est dari potestatem boni operis et dari
bonum opus quod d'ominus'doct'or' pro eodem accepit.

Secundo^agn proponendo sententiam suam celeber'rimus'd'ominus'd'octor' nititur probare. Bonum opus
esse effective a deo et receptive a libe'ro'arbi'trio'³³⁵ Dico si intendit d'ominus'd'octor'libe'rum'arbi'trium' habere
se tantum receptive contradicet suo concesso ubi fassus est et libe'rum'arbi'trium' habere^ago suam activ'itatem' ^agp
Quod si activitatem libe'ri'arbi'trii' non excludit nemo ita desipit^agq qui libe'rum'arbi'trium' negat^agr se
habere receptive ad bonum opus Maxime loquendo de bona operatione interiori et
vulgatum est. quod sicut efficiens et finis sepe coincidunt ita et efficiens et materia C1^r
in qua〈.〉 sed dispiciamus^ags que adducit.

Primo^agtAugust'inus'agu in. 32. c. Enchiri'dii'in nullo nobis reluctatur.³³⁶ Nam toties iam
inculcavimus sanctos patres quum dicant totum opus bonum fieri a deo non per hoc negare
libe'rum'arbi'trium' concursum. sed dei et gratie principalitatem asserere^agv. quod ipsa verba
Augustini adducta liquido comprobant. Inquit^agw enim preparat adiuvandam et pre-
paratam adiuvat.³³⁷ Nam adiutorii nomine activitatem libe'ri'arbi'trii' exprimit ut tracta-
tu. 4. super epistola Iohan'nis'^agx iam ^agypridem allegata^agy declarat. Si dicis inquit adiutor
meus esto aliquid agis si nihil agis. quomodo ille adiuvat〈?〉³³⁸Porro^agz quod apostolum induxit^aha
deum operari in nobis velle et operari. si me non fallit memoria Apostolus habet.
Qui operatur in nobis velle et perficere pro bona voluntate.³³⁹ Utcumque sit assentior^ahb
facillime deum operari in nobis velle. sed nobiscum ut Bernhardus dicit.³⁴⁰

Quod^ahc secundo loco beatum inducit^ahdAugust'inum' ex .1. retracta'tionum' c. 23. quod bonum opus sit
tanquam munusculum datum a deo.³⁴¹ Dico oportere perpendere^ahe de qua subiecta materia
loquantur authores〈.〉 loquitur enim ibi August'inus' de fide et chari'tate' ad que^ahf ipsa voluntas
indubio habet se tantum passive. Aliud autem est loqui de bono opere. Neque subsequen-
tia negamus. voluntatem non posse in bonum opus nisi vocetur. quod omnem actionem
voluntatis^ahg bonam deus sua motione preveniat. Nec^ahh hoc negamus quin deus pre-
beat vires. sed si prebet utique voluntas haberet^ahi illas. Quare oramus deum. ut
bona opera nostra aspirando preveniat et adiuvando prosequatur.³⁴²

Ad^ahjGrego'rium' non dissimiliter dicimus qui tam sepe in libris Moralium libertatem volun-
tatisextollit.^ahk343 Nihil enim agere possumus quod deo placeat. Deo non adiuvante. qui cum
gratiam gratis det. alioquin gratia non esset. iuxta Apostolum.³⁴⁴ opus bonum ab illa
precedens optimo iure. donum dicitur dei. et meritum nostrum. iuxta illud Augustini
ad Sixtum presbi'terum'^ahl cum deus coronat merita nostra. nihil aliud coronat quam munera sua.³⁴⁵

De^ahmCyrillo^ahnet quotquot aliis qui^ahn adduci³⁴⁶ possunt nihil est ^ahoquod allatum negemus^aho
Non enim possunt homines facere que placeant^ahp deo. nisi induantur superiori virtute.
sicut dominus Ihesus Apostolos admonebat. ut sederent in civitate donec induerentur
virtute ex alto.³⁴⁷ Virtus inquam habitus est et gratia. ubi voluntatis est recipere.
nacta vero virtute. eius quoque est operari^ahq. Et de iisdem^ahr virtutibus scriptura lo-
quitur apud Ezechie'lem' ^ahset apud Saulem^ahs〈.〉

Carolostadius.

Gratias^aht ago domino doctori qui hanc concedit quod bona opera sunt dona dei et quod
deus sua dona coronat. Quod autem mihi^ahu repugnantiam obiicit ad precedentia et se-
quentia remitto. et quero quam^ahvactivitatem habeat ferula vel baculus quo peda-
gogus^ahwcedit adolescentulum^ahw〈?〉 data responsione progrediemur.

Eccius .^ahx

Querit clariss'imus' d'ominus'^ahyd'octor' quam habeat activitatem ferula vel baculus quo^ahzPedago-
gus verberat discipulum.^aia Respondeo cum suo modo omnis causa secunda^aib possit dici et^aic
Aristoteles adest dixit Carolo'stadius'³⁴⁸instrumentalis. necessarium est diversa esse genera instrumentorum. Nam^aid aliquando causa
instrumentalis^aie nativa seu genuina ^aifvi et^aif virtute. aliquando communicata utitur potestate.
tenuissimus vero instrumenti modus est cum instrumentum solummodo agit ut di-
rectum. sive hoc fiat per cuiusdam^aig impetus impressionem aut solum virtute lationis^aih.
Quo sic prelocuto respondeo^aii proposite questioni satis captiose baculum habere acti-
vitatem inquantum a manu ipsius magistri dirigitur〈.〉 Cuius improbationem audire ^aijparatus sum.^aij

Carolostadius .^aik

Quidquid sit de distinctione Egregii. d'omini'docto'ris' hoc dicit Esaiasail. quod quemad-
modum instrumenta mota nihil possunt dicere suis motoribus. ita nec homo actus
spiritu sancto potest sibi quidquam arrogare illius motionis vel actionis. modo Esaias
c. 10. sic inquit.^aimNunquid gloriabitur securis contra eum qui secat in ea^ain et exalta-
bitur serra contra eum a quo trahitur? Et baculus contra eum a quo movetur.³⁴⁹
Ergo etiam libe'rum'arbi'trium' quod comparatur illiusmodi instrumentis. non potest dicere. C1^v
bonum opus non est totaliter a deo. quoniam si hoc dicit gloriatur contra dominum.

Eccius .^aio

Clariss'imus'd'ominus'd'octor' contra responsionem per^aip me datam opponit de dicto Esaieaiq .c. 10. Numquid^air
gloriabitur securis adversus eum^ais qui secat.^ait350 sic de serra tracta. sic de baculo percu-
tiente. Ex quo loco accipiatur libe'rum'arbi'trium' non posse dicere quod aliquid agat: quoniam^aiu
aivsi voluntas negaret bonum opus esse totaliter a deo^aiv. iam gloriaretur contra dominum〈.〉
Respondeo^aiw verba ista prophete esse symbolica que iuxta traditionem beati Dionisiiaix
de mystica theo'logia' cap. 4.^aiy non omnimodam recipiunt similitudinem. sed in quadam proprie-
tate^aiz convenientiam.³⁵¹ Docet ergo nos Esaias³⁵² non debere nos gloriari in bonis operi-
bus. quod nemo nisi insipientissimus negabit. Cum apostolus nos instruat Qui
gloriatur in domino glorietur.³⁵³ Quare in hunc finem idonea est trium symbolorum securis
serre et baculi coaptatio. verum in ratione instrumenti. diversa est baculi et liberi ar'bitrii'
comparatio. ^ajaquum hoc^aja sit instrumentum inanimatum. alterum vero animatum vel ipsa anima
Quam diversitatem. si auderem adducerem^ajb ex b'eati'Tho'me' ques. 24. de veritate.³⁵⁴

Carolostadius .^ajc

Quid^ajd sentiendum sit de ista comparatione instrumentorum. remitto ad Hierony'mum'³⁵⁵et hoc
bono animo. sed^aje opponendo dico. quod hoc agere quod habet lib'erum'arb'itrum' actum a gratia. est mu-
nus dei. et opus dei. Quod^ajfAugus'tinus' aperte dicit de spiritu et litera ca: 2.³⁵⁶ preterea Ezechie-
lis. 36. scribitur.^ajgEgo faciam ut in preceptis meis ambuletis et iuditia mea custo-
diatis et operemi〈ni〉³⁵⁷Ex quo aperte sequitur quod deus facit nos facere et facit nos operari.³⁵⁸

Deinde^ajh vellem ab egre'gio'd'omino'd'octore' scire quis ecclesiasticorum uspiam scripserit. opus bonum
esse totum dei. et non totaliter. et nisi me fallat oblivio est una chimera histricosa.
quam dominus d'octor' comminiscitur ut sit inconclusibilis^aji et imperterritus.

Eccius .^ajj

Primo de Augu'stino' cap: 2. de spiritu et litera nihil est quod dubitem neque de Ezechiele
quin deus faciat nos facere quidquid fecerimus. Quanto magis facit nos facere
bona quod dudum exposui deum plus agere cum causa secunda. quam agente se
sola^ajk. quod d'ominus'd'octor'clariss'imus' si nostra ex charitate legisset. intelligere potuit. conclusi'onem'
29. defensionis. Scio^ajl enim orationes meas esse nullas nisi deus fecerit eas esse
aliquid³⁵⁹ Quod vero obiicit. Clariss'imus' doctor de histricosa Chimera ubi Ecclesi-
astici doctores ita loquuti sunt^ajm. ut bonum opus sit totum a deo. non autem tota-
liter. facit quod Arrius obiecit sancto Athanasio coram probo iudice querens
a sancto patre ubi in divinis libris reperiretur vocabulum Homousia^ajn Nam ob hoc
novatum vocabulum heretici Christianos appellabant Homousianos^ajo et Hune-
ricusVandalorum^ajp rex in Africa legem dedit omnes Homousianos^ajq diversis sup-
pliciis debere occidi.³⁶⁰vellem diceret mihi clariss'imus'd'ominus'd'octor'^ajr cum nullus sit fidelium qui hoc^ajs
nesciat. unum esse deum in essentia. et trinum in personis. ubi persone nomen in sa-
crareperiretur^ajt scriptura. ita dicere possint^aju de nomine theotokos divi Ioannis-
damascenitemporibus.^ajv361 Et in theologica eadem laboramus penuria. quoniam plura
sunt negotia quam vocabula. Quare cum constat de re. frustra disputatur^ajw de nomine
d'ominus'd'octor'Carolo'stadius' gratias egit d'omino'd'octore'ecckio quod concedit bonum opus esse donum dei. hoc idem. d'ominus'd'octor'ecciusajx semper se sensisse dixit.et disputatio de nominibus pertinacibus est relinquenda. Ideo quum rem meam
et intentionem d'ominus'd'octor' clare intellexerit. frustra conatur venari^ajy vocabula hoc volui^ajz
dicere totum^aka opus bonum esse a deo. sed quia non fit sine liberi arbi'trii' concursu et
activitate. ne concursum illum negarem. dixi non fieri totaliter a deo. quod est
compendio et absolute rem pronunciare. Quare dominus doctor sententiam non
verba improbat.^akb

Famulus universitatis publice edixit. crastina luce seu
postridie hora septima antimeridiana inchoandam dis-
putationem inter d'ominum'docto'rem'Eckium et Martinum Luttherum etc.
Que disputatio post hanc sequitur. voluimus enim has duas
eorundem coniugere non sine ratione.^akc362

C2^rDisputatio Secunda
d'omini'docto'ri'^akdEcckii et Andree
Carolostadii.

^akfCarolostadius incepit et adiecit quedam.^ake
ut sciatur que materia habita sit
precipua inter conflictum.

Die Iovis que erat .14. Iulii incepit Carolosta'dius' et quasi
prioribus coronidem imposuit hora fere
Octava post finitam dissertionem
Ecckii et Martini^akf

Carolostadiusakg

Carolosta'dius'akhPriusquam in alterum disputationis gradum descendamus. subiiciende sunt conclusi-
ones quas d'ominus'd'octor' in exordio^aki nostri certaminis prelegit. ut intelligant Iudices ho-
die electi:³⁶³ dominum. d'octorem' extranea et impertinentia posuisse. nec aliquam vulnerasse con-
clusionem. et demum iudicent conclusiones meas firmas et regulis fidei consonan-
tes sunt ergo iste.^akj

Liberum arbi'trium' ante gratiam per spiritum sanctum infusam. nihil valet nisi ad pec-
candum. etc. hec undecima.^akk364 Duodecima.

Immo voluntas nostra que non regitur a divina voluntate. tanto citius
appropinquat iniquitati. quanto acrius intendit actioni.^akl365 Et decima quarta.^akm

Dominus Iohannesakn non videns quomodo bonum opus sit totum a deo.
et dei opus³⁶⁶ etcetera〈.〉 in qua conclusione non est positum monstrum quod aluit^ako
doctor. ^akpvidelicet non Totaliter totum.^akpRestat iam disputanda tertia decima
conclusio.^akq Que est.^akr ut^aksd'ominus'd'octor' cum sua maxima suorum disputatorum potest facere
quod in se est^akt id est obicem et impedimentum ad gratiam^aku tollere etc.³⁶⁷ ego defendam
et probabo. quod facere quod in se est. est peccare malefacere. deo displicere^akv.
mentiri. se ^akwiactare etc.^akw368

Admonitos velim iudices nostros. ut ob id sciant me auctoritates sancto-
rum ex libris legisse. ut intelligant nisi secundum me^akx pronunciaverint se iudi-
caturos contra ecclesiasticos.

Eckius .^aky

Eckius arbitratur iudices etiam legisse ecclesiasticos docto'res' sed aliam ha-
bituros^akz intelligentium quam d'octor'Carolo'stadius'〈.〉 Nam ego eosdem adduxi. Restat^alaiudi-
cibus uter rectius intellexerit.^alb

Carolostadius :^alc

Intelligent^ald iudices d'ominum'Eckiumcontra se intellexisse d'ominum'Eckium.^ale

^alfDie .14. hora secunda incepit.^alf369

Eckius De obice³⁷⁰ disputare.^alg

C2^vQuia in primo disputationis congressu eo devenimus quod clariss'imus'd'ominus'd'octor'Carolo'stadius'
concessit etiam liberum arbi'trium' habere activitatem in bonum opus. licet eam non habeat
nisi motum a gratia. et^alh deo. que tamen^ali sententia concordat cum omnib'us' scholasticis theologis
Carolosta'dius' Morgen fruesicut fuit actum et ostensum^alj. Ergo^alk necessarium fuit^all excusare eosdem et meipsum. in
aliis conclusionib'us' satis iactabunde positis et primo conclus'ione' 13.^alm dominus Iohannes cum
sua maxima disp'utatione' potest facere.etiam^aln371 ista conclusio ut ponitur. vel est falsa. vel falsam
imponit sententiam scholasticis doctorib'us' quasi in^alo declaratione quid fit. facere quod
in se est adversatur^alpEzechieli et Ambrosio. contra hoc sic deduco. lib'erum'arb'itrium' sicut
faciendo quod in se est. potest peccare. mentiri etc.³⁷² ita faciendo quod in se est adiutum
a gratia potest bene agere. mereri. peccatum vitare. secundum sacram scrip'turam' et sanctos patres. ergo
si scholastici hoc dicunt clariss'imus' doctor eis falsum imponit. vel eos non bene^alqintel-
lexit. Minorem probo per sepe allegatam auctoritatem^alrAugustini Initium salutis nostre
deo inspirante habemus. ut adquiescamus salutari inspirationi. nostre potestatis est.³⁷³
Modo^als tunc aliquis facit quod in se est. quando facit illud quod est in potestate sua.
Subscribit Crysost'omus'alt super Epistola ad hebreos c.^alu 7. intueris quia prius nos a nobis
ipsis oportet mundari. et tunc deus mundat.³⁷⁴ ibi sanctus Crysosto'mus' expresse vult
oportere nos prius facere quod in nobis est. tunc deus mundet. in eadem sententia est^alv
homilia.^alw 84. super Mattheum.^alx quas ob res vehementer rogo atque obsecro ne velitis
cuncta ita deo tribuere. ut oscitandum dormiendumque vobis putetis. nec rursus.
si vigilatis laborib'us' vestris. rem effici arbitremini. Nam nec desides atque resupinos
iacere nos vult^aly deus. Ac^alz ideo nonnihil a nobis petit³⁷⁵ hoc facere quod in se est in
bono opere. Expresse testatus est idem.^amaBernh'ardus'amb de gratia et libe'ro'arbi'trio' Ubi attribuens
consensum libero arbi'trio' dicit medium illud esse meritorium.³⁷⁶ Modo tunc dicitur quis
facere^amc quod in se est quod est in sua potestate. Et consensus est in potestate ipsius li'beri'
arbi'triii' Preterea ut omnes sciant quomodo d'ominus'd'octor' impertinenter me traxerit ad materiam lib'eri'ar'bitrii'
posui in annotatione mea contra reverendum patrem Marti'num' quod voluntas sit domina suorum
actuum.³⁷⁷ hinc sumpsit ansam. et in materiam lib'eri'arb'itrii' et predestinationis impertinentissi-
me evagatus est. At^amd sine increpatione. saltem condigna. bene dictam voluntatem dominam
probo per GregoriumNysenumame de lib'ero' arb'itrio'^amf ubi ponit hominem agentem et facientem quod
alias ex superfluo consultaret. si non esset dominus actionum.^378amg Ratiocinatur^amh sic quorum
sunt admonitiones. illa sunt in potestate nostra. sed bonorum operum sunt admonitiones
quare bona opera sunt in potestate nostra. iterum liquet posse hominem facere bonum
faciendo quod in se est.³⁷⁹ Semper tamen auxilium gratie non excludendo. et ita concludit c. 2.
nos esse dominos actionum nostrarum.³⁸⁰ Sic b'eatus'Bernhardusami de lib'ero'arb'itrio' col: 11. di-
cit liberum arb'itrium' debere conari suo preesse corpori ut preest sapientia orbi. Imperet^amj singulis
sensibus tam potenter quatenus non sinat regnare peccatum.³⁸¹ Ita b'eatus'Augu'stinus'amk c. 8. l.1.
de lib'ero'arb'itrio' dicit rationem dominari motib'us' anime.³⁸² Cum ergo ego sanctorum patrum imitatus
sententiam. dixissem voluntatem esse dominam actuum^. et in defensione me explicassem
quia voluntas^aml sit domina actuum. comparando ad actus inferiores. et tamen sit famula com-
perando ad Christum^amm in ea^amn regnantem.³⁸³ adhuc tamen ut videretur aliquid mihi impingere^amo
male sentiens semper perfidiam pelagii obiicit.^amp a qua semper fui alienissimus. sed
Als^amq ad gratiammaximam disputatorum. hic Ezechieliamr³⁸⁴contradicentem facit. cum in chrysopasso cen-
turia .4. numero .3.³⁸⁵ expresse me exposuerim.lib'erum'arbi'trium' non removere obicem vel
impedimentum principaliter ad gratiam sed solum^ams dispositive. Et quod illa dispositio
sit acquiescere salutari inspirationi. si non animo carpendi legisset invenisset cen-
turia .3. numero .60.³⁸⁶ quod tamen facere in se bonum^amtsemper precedit divina motio ut ibi-
dem expresse declarat de Ezechieleamu quem facit nobis adversari. manifestarium
est eum nobis esse^amvconcordantem. aufer^amw cor lapideum et da cor carneum.³⁸⁷ quia ut semper dixi.^amx
bona voluntas preparatur a domino et prevenitur. et gratia facit voluntatem bene
agere. tamen requiritur voluntatis acquiescentia^amy seu consensus. Et hoc est facere
quod in se est. Ideo ait deus facite vobis cor novum.³⁸⁸ Quoniam ut Origenesratiocinatur^amz
li. 3. c. 1.^ana de principiis in nostre vite cursu a nobis quidem dependendus est labor C3^r
et studium. atque industria adhibenda.^anb et infra. Alioquin si nihil operis exposcit.
superflua utique videbuntur esse mandata. frustra etiam Paulus culpat quosdam ce-
cidisse a veritate. et collaudat eos qui in veritate fidei steterunt.³⁸⁹

Deinde^anc dominus Andreasconclu'sione' 15.³⁹⁰ vigilias et labores nostros carpit. ut^and in chry-
sopasso multa de predestinatione agerem.^ane et tamen eam inficias auctoritates de prede-
stinatione pertinere ad opera coronanda. verissimum est proverbium. Citius quis^anf carpet
quam intelliget.³⁹¹ quamvis non ignorem quam sit mihi curta supellex. attamen animum meus sem-
per fuit paratus. sicut hodie est a doctorib'us' emendari ac doceri. ut sic ignorantie
nebulas pellerem. Attamen quam inerudite meam taxaverit propositionem facile potestis
intelligere. cum propositione .16. arguerem dominum Andream quia ex hoc quod voluntatem
dixissem dominam actuum. ipse per capillos detorsisset in materiam predestinationis.³⁹²
tunc dixi propositione .18. neutram^ang partem hic suscipio defendendam. quod predestinationis
negotium sit propositio impertinens et extrarium^anh. Hic cum dixissem materiam predestina-
tionis (an scilicet habeat. rationem in nobis) esse impertinentem negotio et disputationi nostre.³⁹³
ipse accepit unam pulchram^ani intelligentiam. et audet mihi imponere quod^anj auctoritates
de predest'inatione' negaverim pertinere posse ad opera coronanda. par calumnia^ank est in proposi'tione'
16. ubi dixit me Bernhardum legisse.³⁹⁴ Tolle liberum arbi'trium' et non est quod salvetur³⁹⁵ legit.
quod pro quo. subdens multum calumniose. et satis demonstrat quanto iuditio Ec-
clesiasticos pervidet ^anlfacit autem omnibus studiosis se^anl suspectum^anm depravatorem Certe deum
optimum: maxi'mum' precor. ne unquam intellectum meum tanta cecitate percutiat. ut quidquam
in sanctis patribus depravem.^ann sicuti non credo hactenus^ano mihi ab aliquo monstratum.^anp
et quidquid dicat. d'ominus'd'octor'Ego legi quod^anq et lego quod.^anr ita habet^ansBern'hardus' Ita habent
emunctissimi^ant codices. quos videat. d'ominus' doctor ne ipse depravet. quum sit admodum
iuvenis in Ecclesiasti〈cis〉patribus legendis sicut testatur in proloquio suo libelli de iu-
stifi'catione' impii.³⁹⁶ Quare pro charitate fraterna potius nos deberemus^anu mutuo iuvare.
et hortari^anv ad sacerrimum theologie studium: quam istis scommatibus. aculeatis verbis.
et ridiculis invicem irritare et molestare: hec sunt dicta pro defensione Scho-
lasticorum et dictorum meorum.^anw

Carolostadius .^anx

In nomine Christi amen. Quamvis multa argumenta per^any doctorem adducta possunt
dissecari per illud quod scholastici de facere quod in se est cum Ecclesiasticis sunt incon-
cordabiles: Attamen videamus dicta doctoris per ordinem et breviter.

Ad primum.^anz Cum dicit me libero arbi'trio' attribuisse activitatem: concedo sed^aoa ut in
premissis: videlicet gratuitam. alienam. et ex deo provenientem.

Ad secundum.^aob Cum opponit mihi me falsum imposuisse scholasticis doctorib'us'
Respondeo hoc mihi^aoc false opponi Et egregium doct'orem' in conclusi'one' sua .38. secunde^aod
adnotationis clare descripsisse quid sit facere quod in se est: cuius verba sunt cum^aoe
facere quod in se est probatissimorum theologorum sententia sit: removere obicem et
impedimentum gratie: non dabo quod qui faciat quod in se sit faciat quod deo displicet etc.³⁹⁷
Ex quibus verbis clare consequitur impedimentum gratie tolli per nos: alioquin
dixisset quum facere quod ex gratia est: est tollere impedimentum gratie. Et de hac senten-
tia videlicet: quod gratia tollit mala merita: et malam voluntatem: atque impedimentum
gratie nemo Ecclesiast'icorum' dubitat: sed neque secundum Ecclesiast'icos' dicimur tunc facere quod in
nobis est quando operamur ex gratia. Nam Augusti'nus' de vera innocentia c.150. hoc est
secundum nos vivere vel facere quod male facere^aof: verba eius sunt: cum homo secundum^aog
se vivit: non secundum deum: similis est diabolo: quia nec angelo secundum angelum: sed secundum
deum vivendum fuit: ut staret in veritate:³⁹⁸ Ecce clarus textus est: quod qui vivit secundum
se: diabolo est similis: et est mendax. Quod etiam August'inus'aoh dicit ad articulos sibi
falso impositos c.7.³⁹⁹ De facere quod in se sic dicit August'inus' de vera innocentia ca.
126.^aoi Totum bonum quod habemus. ab artifice nostro habemus. sed si hoc in
nobis est quod ipsi fecimus inde damnabimur. Si autem hoc quod deus fecit.
inde coronabimur.^aoj400 Ex quo textu sequitur quod deus homini facienti quod in se est. C3^v
tribuit damnationem. facienti autem quod ex deo est. largitur coronam. Et si is^aok fuit doctoris
sensus. debuit adiecisse sue sententie quod August'inus' apponere non erubuit. et age-
rem^aol dominationi sue gratias. si ita mecum sentiret et mecum loqueretur. Idem Aug'ustinus' de vera
inno'centia' c. 322. Nemo habet de suo nisi peccatum et mendatium. si quid autem homo
habet veritatis atque iusticie. ab illo fonte^aom habet.⁴⁰¹ qui est Christus. hoc autem quod
deo largitore habemus. pendet ex dei potestate non ex nostra facultate. quod August'inus'
clare scripsit de peccatorum meritis. li. 2. c. 5.⁴⁰²Scholastici autem dicunt quod facere quod
in se est^aon precedit infusionem gratie. si autem aliquis dixit quod gratia sola tollit impe-
dimentum gratie non est redarguendum sed amplexandum. et per ista responsum sit ad. 3. et. 4.

De Chrysostomoaoo⁴⁰³ dico quod caute legendus est. immo si est eius animus quod initia
mundationis sunt ante gratiam in nobis. tunc negandus est. et adherendum nobis
est^aop beato August'ino'aoq qui fuit hereticorum examine redditus probatior. immo Egre'gius'd'ominus'd'octor'
Augustinum principem theologorum posuit.

Ad sextum^aor de consensu quem Bern'hardus'attribuit^aoslibe'ro'arbi'trio'⁴⁰⁴ dico quod idem Bern'hardus' expresse
dicit. consensum istum esse a deo. similiter et conatum. et per hoc sit responsum ad
nonum etiam.^aot quamvis dicta Bernhardi sint bona. se non ad propositum.

Septimo^aou cum egre'gius'd'ominus'd'octor' dicit me eum traxisse ad materiam liberi arbi'trii' cum ipse
posuerit voluntatem dominam suorum^aov actuum. solutio. nihil mihi de suis conclusionibus
sed si dominatio sua est gravata. rescribat quam primum poterit.

Octavo.^aow quod Grego'rius' Nysenusaox⁴⁰⁵ ponit hominem agentem^aoy et facientem. nescio si tanta
sit illius auctoritas que possit cervicem meam^aoz premere. etiam si diverse sentiret.
quippe quod mihi est incognitus.^apa hoc tamen dixi in superioribus quod liberum arbi'trium' actum
agit. hoc est recepta divina actione agit.

Decimo. ad Augustinumapb de libero arbitrio^apc406 dico quod idem Augustinus se lucu-
lenter exposuit in posterioribus libris videlicet de peccatorum^apd meritis lib: 2.^ape ubi
Nota.dicit quod liberum arbi'trium' etiam gratia^apf instauratum nullum ius habet in carnis membra nisi
quod membra non ministrat peccato. quod in homine est.^apg407 ita etiam in libro retracta'tionum'〈.〉⁴⁰⁸

Undecimo.^aph quando egregi'us'd'ominus'd'octor' dicit se in chrysopasso suo. nescio qua Centuria.
posuisse quod liberum arbi'trium' non removet obicem principaliter^api sed ipsa gratia⁴⁰⁹ peto
doceri a domino doctore quid sit principaliter removere. vel removere totum obicem.^apj
Dico quod hoc quod est ex gratia principaliter. non est nobis attribuendum^apk sed deo.
prout patet ex dictis Augusti'ni' ex lib'ro' de vera innocen'tia' allegatis.⁴¹⁰

Duodecimo.^apl cum d'ominus'd'octor' dixit divinam motionem precedere dispositionem ad gratiam.⁴¹¹
vereor si ista divina motio distinguitur contra gratiam iustificantem impium. egre'gium'd'ominum'd'octorem'
cum inventis^apm scholasticis defendere vestitum quo teguntur Pelagiani. qui ve-
niunt in vestimentis ovium et intrinsecus sunt lupi rapaces.

Tredecimo^apn quod dicit Ezechielem sibi non adversari⁴¹² mihi admodum placet si verum
est quod dicit. vellem equidem nos in veritate esse concordes. sed in conclusione sua
allegata. non dicit hoc esse ex gratia. videlicet tollere impedimentum gratie. Si
itaque hoc sentit. apponat istam glossellam. et vel destruat vel firmet suam con-
clusionem. libenter cum egre'gio'd'omino'd'octore' loquar^apo quemadmodum scrip'ture' loquuntur^app que dicunt. Et
auferam dicit deus cor lapideum de carne vestra.⁴¹³ non dicit vos auferetis sed
ego auferam Ezech: 36. nec obstat^apq quod eundem Ezechielem ex alio loco adducit. ubi
precipitur nobis ^aprfacite vobis cor novum^apr414 Nam quando scriptura hortatur monet nos
iubet atque precipit nobis. tunc demonstrat quid petere debeamus. et quid fla-
gitandum^aps sit. ut det. propterea oramus fiat voluntas tua⁴¹⁵i'd est' fac hoc in nobis quod
iure exigis. Fac nos^apt parere monitionibus^apu tuis et preceptis.

Quartodecimo.^apv quod de Origine adductum est non^apw recipio et respondeo
quemadmodum ad Chrysost'omum'⁴¹⁶ nam Origenes^apx in libro Periarchon^apy multa videtur
tribuere nostre voluntati que Augustinusnegat.^apz

Quintodecimo.^aqa quando Egre'gius'd'ominus'd'octor' dicit me labores et vigilias suas carpsisse^aqb
quod auctoritates ad opera pertinentes inficiatus^aqc sit pertinere ad predestinationem etc.⁴¹⁷C4^r
Solutio. nihil ad institutum presens quod suis circulis et lineis iam arctatum
est. iuxta vetera ^aqdnostra inita.^aqd

Ad^aqe proverbium cum dicit citius quis carpit quam intelligit.⁴¹⁸ Respondeo esse com-
munem morbum cuius forte medicina et remedio eget et egre'gius'd'ominus'd'octor' utinam non ha-
beret in practica. dicit enim me inerudite eum^aqf taxasse.^aqg adhuc sub iudice lis est.

Pro^aqh ceteris omnibus per iam dicta ^aqinon resolutis^aqi remitto lectorem ad apolo-
giam^aqjEgre'gii'd'omini' doctoris et meam.⁴¹⁹

Postremo. quod mihi obtrudit libellum meum de iustificatione impii.⁴²⁰ non magni-
facio.non^aqk enim eruditionis gratia^aql facit sed fortasse ut ita absumamus tempus nostrum.

Eccius .^aqm

Credo scholasticos probatissimos viros a sanctis patribus non dissentire. quod
opponit mihi conclu'sionem' 38.⁴²¹ non attendit quomodo disputationem sim exorsus. Nam vo-
luntas potest facere quod in se est ad malum.^aqn et illud potissimum habet ex se. et ita
loquitur August'inus'〈.〉aliud^aqo est facere quod in se ad bonum. Et de illo dixi in conclu'sione' illa^aqp
quia utrumque est in potetstate nostra. et bonum^aqq et malum. Ecclesi: 15.⁴²² tamen ma-
lum^aqrest plus^aqr in potestate. nostra^aqs cum bonum sine dei adiutorio facere non possumus.
et ergo August'inus' c. 150. de vera inno'centia'⁴²³ Non dicit simpliciter de vivere secundum nos.
sed coniunctim et non secundum deum. unde ex^aqt causa dicendi dictorum intelligentia
est accipienda. ideo cum loquuti^aqu sumus de meritis debebat^aqv conclusionem^aqwintel-
ligere de facere quod in se est ad bonum. quod nos produximus ex Augustino
Et d'ominus'd'octor' ad eundem locum nihil dixit.

De Chrysostomo habetis quid sentiat et in quo honore habeat non solum
scholasticos sed etiam Ecclesiast'icos' patres.

Chrysosto'mum' dicit ^aqxcaute legendum.^aqx424Nysenumaqy dicit.^aqz non posse^ara premere sibicer-
vicem.^arb425Attamen^arc quia forte est dure cervicis〈.〉^ardChrysostomusAugustino non
contradicit. qui idem astruit de perfectione iusti'cie' ibi hec^are utique orat.⁴²⁶ et quod Aug'ustinus'
prefert Chrysosto'mo' qui fuerit cum hereticis exercitatus⁴²⁷. oppono ei Hiero'nymum' contra
Pelagi'anos' qui nobis tribuit initium boni operis et perfectionem tribuit deo.⁴²⁸ in eo ipso
opere ubi Pelagianos fregit. quid ergo^arf ad Hiero'nymum' hereticorum malleum dicere vult.
multo expressiorem quam sit^argChrysostomus? et Bernhardus de gratia et libe'ro'arbi'trio'
eandem facit rationem quam Chrysosto'mus' de observantia preceptorum.⁴²⁹

Ad Bernhardum allegavit eum quod consensus ille sit a deo.⁴³⁰ fateor. sed partim.

De conclusio'nibus' iussit me rescribere.⁴³¹ Ego in hunc finem iam disputo. ut illius
iniuriose scriptionis esset aliquando finis. ut in defensione et literis ad illustrissi'mum'
principem et^arhuniversitatem^ari datis liquet.⁴³²

Ad^arjAugusti'num' de libe'ro'arbi'trio' eum non solvit sed dicit quod se exposuerit libro de
peccatorum meritis^ark433 cum August'inus' etiam post illum librum de peccatorum meritis fecerit
librum retracta'tionum' tamen illud dictum per me allegatum⁴³⁴ non retractavit. quare ad
illud fuerat respondendum.

Deinde petit doceri quid sit principaliter removere obicem.⁴³⁵ Dixi quod qui non
intelligit quid principale et quid accessorium. quid minus princi'pale' et directivum ne-
scio quid alias^arl scire possit. Principale in actionibus^arm quod aliud dirigit. vel ei ac-
tivitatem tribuit. aut ^arnut ulterior causa.^arn concurrit. itaque gratia principaliter et^aro cum effectu
in tertio gradu ab August'ino'tradito^arp peccatum removet. libe'rum'arbi'trium' in secundo gradu
August'ini'adquiescens^arq dispositive removet.^arr436 quod laudat me iam sentire cum Eccle'siasticis'
hoc semper videtur in chrisopasso factum sed deberem apposuisse glossam. Si ex cha-
ritate^arstheolo'gica' legisset nostram defensionem habuisset glos'sam' cum textu conclusione. 23.^artadno'tationis'
.2. Quoniam libere confiteor nunquam fieri aliquod bonum opus meritorum sine speciali assisten-
tia^aru divine gratie et misericordie.⁴³⁷ Quod^arv veretur^arw me incedere sub vestitu^arxPela'gianorum' si disposi-
tioprecedens^ary non sit gratia iustificans. nihil adduxit. ideo solum me excuso. esse me parvam
oviculam et lupos ignorare.⁴³⁸ hoc tamen arbitror esse de mente Augusti'ni' quod initium
salutis sit gratia. et gratuita motio iustificans^arz. primum^asa in tertio gradu ab Aug'ustino'
posito.^asb ubi datur gratia que est vera charitas. ut prima sit gratia preveniens secunda cooperans.⁴³⁹C4^v
De Ezechiele⁴⁴⁰ semper dixi et scholastici^asc concedunt. omnia ^asdopera bona^asd attribui deo. quid
habes quod non accepisti^ase?⁴⁴¹ tamen per hoc cooperatio libe'ri'arb'itrii' a gratia adiuti non tollitur.
De Origene. verum est in libro de prin'cipiis' posuit quedam erronea. ideo. b'eatus'Hierony'mus'asf
eosdem libros cribravit. attamen locum allegatum⁴⁴² velut catholicum reliquit intactum.
Quare clariss'ime'd'omine'd'octor' videtis mentem meam nunquam fuisse^asg aliam.^ash quam quod voluerim libe'rum'
arbi'trium' ex se posse in malum. sed non posse ex se in bonum nisi a gratia adiutum. erectum.
tractum. et impulsum. Quare quo ad dignitatem gratie contra improbos pelagia-
nos. in re nunquam dissensimus. et per hec volo mentem meam expositam. et doctores
scholasticos defensos ^asiin materia de obice.^asi

Carolostadius.

Ad primum quid sentiunt scholastici remitto lectorem ad questiones quib'us'que-
ritur de activitate libe'ri'arbi'trii' et de attritione et contrit'ione'〈.〉⁴⁴³

Ad^asj secundum et .14.⁴⁴⁴ placet mihi quod et ultimum dictum doctoris fuit. quod libe'rum'ar'bitrium'
ex se non potest in bonum nisi gratia erectum. tractum. et impulsum. pulchra^ask est et vera
sententia et laus deo. Quod dispositio precedens sit gratia^asl iustificans^asm mihi placet.
vellem tamen ut eo nomine abrogato uteremur vocabulo per quod spiritus sanctus
in scripturis nobis loquitur.

Ad tertium placet mihi similiter quod facere quod in se est. absolute non habendo
respectum^asn ad deum. sit peccare.

Ad Hiero'nymum' dico ut in priori disputatione. quod ipse utitur hac auctoritate apostoli ad
Philip: 2.^aso deus ^aspest qui^asp operatur in nobis velle et operari.⁴⁴⁵ modo velle est primum et
initium bonorum operum. adeo quod Ecclesi'astici' dicunt ^asqhoc deum^asq absque nobis operari ^asrin nobis^asr

Ad Bern'hardum' de consensu quando dicit ipsum esse partim ^assa deo etc.^ass446 dico quod corrupte alle-
gatur immo dicit esse totum consensum a^ast deo et totum in libero arbitrio.^asu

Ad. 12. quod principaliter removere obicem^asv sit activi'tatem' tribuere lib'ero'arbi'trio' non est
magnum inconveniens. si usus loquendi ^aswin scriptura esset receptus.^asw447
De aliis consulite boni.

Die veneris Decima quinta Iulii mane hora septima.⁴⁴⁸

Scopus.^asx

^asyIustum peccare in bonis operibus.^asy

Carolostadius.

In nomine^asz domini nostri Ihesu^ata christi. Secundam conclusionem egregii. d'omini'd'octoris' superbam.
impiam. blasphemam et hereticam. quandoquidem manifestis^atb scripturarum auctoritatibus
et Ecclesi'e'precib'us' repugnantem. demoliturus directo gladio aggrediar. non do-
lis non falsis auctoritatum assumptionibus. non fallaci impudentia neque dicaci
loquacitate. quemadmodum Egre'gius'd'ominus'd'octor' ^atcfacere solet.^atc Contra conclusionem eius secundam que
incipit Et si peccata venialia sint quottidiana. iustum tamen semper peccare in bono
opere etiam bene moriendo negamus etc.⁴⁴⁹Oppono^atd auctoritatem Ecclesi: 7.^ate quo
scribitur Non est homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet.⁴⁵⁰ apertus
est textus quod is qui bonum facit peccat. Conclusio doctoris adversatur huic aucto-
ritati. ergo heretica. respondeat ergo. d'ominus'd'octor'.

Eckius.

In nomine tuo dulcis Ihesu^atf amen. Contra christianissimam conclusionem meam
temerarius pater gravitatis theolo'gice' oblitus. et suo capiti^atg innitens adduxit unum
locum Ecclesi: 7. cui^ath dicit conclu'sionem' meam adversari. Respondeo tanta veritate conclu-
sionem meam esse fulcitam.^ati ut non possit non suspectus esse de falsitate^atj qui ei ad-
versetur. et textus allegatus non est contra conclusionem. nisi acceptus secundum
falsam intelligentiam. Unde^atk fateor non esse hominem qui faciat bonum quin talis
homo etiam peccet. sed non tunc peccat semper quando facit opus bonum. quod nullibi
reperiet.^atl vel in sacris literis. vel in sanctis patribus. et quod iste sit sensus scrip'ture' et istaD1^r
sit intelligentia.^atm adducto b'eatum'Hierony'mum' lib. 1. contra iovinianum^atn col: 4.⁴⁵¹ Non quod sem-
per sed aliquando: peccaverunt.^ato pro hoc facit Hier'onymus' etiam ibidem quia homo constitutus in hac
vita subiectus est viciis. Et glossa interline'aris' pro loco concordante adducit illud
quia omnes peccaverunt et egent gloria^atp dei.⁴⁵² quare sapiens voluit hominem facientem
bonum etiam^atq aliquando peccare. et quod ille sit verus sensus et catholicus scripture non
quem extraxit d'ominus'Andreas pro sua temeritate. adduco ei Augu'stinum' qui eius cervicem
premat li. 2. de peccatorum remiss'ione' ca. 20^atr. ex quo conficitur etsi quisquam in hac vi-
ta esse potuisset. qui virtute ita proficeret. ut ad tantam plenitudinem iusticie
preveniret. qua nullum omnino haberet peccatum. fuisse tamen eum antea peccatorem
unde in istam^ats novitatem vite converteretur. non esse dubitandum.⁴⁵³ Quare concors est
sacre scripture et sanctorum patrum sententia. nullum esse tam iustum qui faciat bonum.
quin aliquando peccet vel peccaverit nisi impiissime dicat et blasphemet^att sanctum
Laurentium peccasse in craticula et sanctum Andream et sanctum Petrum in cruce.
cum tamen ecclesia canat illud psalmi de S'ancto'^atu Laurentio psal: 17. igne me examina-
sti et non est inventa^atv in me iniquitas.⁴⁵⁴ Quare. d'ominus'Andreas a procacitate maledi-
centie abstineat. et sicut gravem theologum decet honesta verborum contentione
veritatem hoc pacto querat. ut invenire^atw possit.

Carolostadius.

Cum d'ominus'd'octor' fatetur non esse hominem qui faciat bonum quin talis peccet. sed
non tunc peccat^atx semper quando facit opus bonum. Oppono ei de eadem auctoritate
per dictum Ambrosii de penitentia. quod scriptura universaliter loquens debet universaliter intelligi et
non restringi per capita humana.⁴⁵⁵ modo textus allegatus Eccle: 7. universaliter dicit absque li-
mitatione non est homo iustus qui bene faciat et non peccet.⁴⁵⁶ non dicit quandoque. non
dicit postea. sed simpliciter qui bene faciat et non peccet. ergo debet intelligi universa-
liter de quolibet bene faciente. Nec obstat quod adductum est per Augu'stinum' quoniam pro intel-
ligentiaAugustini remitto iudices ad capita precedentia et sequen'tia' in lib. 2. de pec-
catorum meritis.⁴⁵⁷ Item ad caput. 6.^aty de spiritu et litera.⁴⁵⁸ Ad librum de perfectione iust'itie' ex
quib'us' facile intelligent quod egre'gius'd'ominus'd'octor' vel corrupte citat^atzAugu'stinum' vel ^auanon intelligit^aua459De
Hiero'nymo' videbo locum allegatum si recte citatus sit. hoc scio Hiero'nymum'aub in libro adver-
susPelagi'anos'^auc absolute hanc auctoritatem assumpsisse.⁴⁶⁰ et nonnullas alias coaptasse
ex quib'us' infertur quod homo quando bene facit peccat. Utitur enim auctoritate Davidis
psal:142.^aud ubi sic legimus et non intres in iudicium cum servo tuo quia non iustifica-
bitur in conspectu tuo^aue omnis vivens⁴⁶¹ sive ut habet hebraica veritas. Non fac me veni-
re in iudicium. quia dophot^auf secundum aliquos^aug hebreos verbum transitivum^auh est secundi or-
dinis vel tertii hoc est. non fac me venire in iudicium. quia non iustificabitur in
conspectu etc.^aui Ecce clarus est textus quod David qui habet testimonium sanctitatis
non vult venire in iudicium divinum. ob id quod non iustificatur in conspectu omnis
vivens. sed si glossa d'omini'docto'ris' esset vera. sequeretur quod iustus absque tremore
et timore^auj vellet ire ad iudicium dei et posset. utpote tunc. quando aliquod bonum opus
facit et non peccat. hoc autem quam sit impudens dictum. quod iusti velint se conspec-
tui divino presentari iudicandos^auk patet intellectorib'us' sacrarum literarum.⁴⁶²

Deinde quod d'ominus'd'octor' assumpsit^aul de Sancto^aumLauren'tio'And'rea' et Petro⁴⁶³ postea dicetur
quando de morte sanctorum tractabitur. hoc tamen adiicio^aun quod vox est martyrum prout
Augu'stinus' dicit psal: 115.^auo omnis homo mendax⁴⁶⁴ hanc vocem proferunt si non voce saltem
corde sancti martyres. hinc est quod Christus ad mortem iturus dixit. domine si est
possibile transeat a me calix iste. verum tamen non sicut ego volo sed sicut tu vis.^465
aupdefectum illum^aup renitentis nature^auq voluntatis in martyribus morituris pro Christo
assumpsit et ut Augu'stinus' dicit delevit. ita quod renisum^aur huiusmodi deus non impu-
tet^aus sanctis martyribus licet habeant.⁴⁶⁶ Nec obstat auctoritas psal'mi' non est inven-
ta in me iniquitas.⁴⁶⁷ quia tribulatio ignis et persecutio extinguit iniquitatem. Potest
tamen iniquitas etiam capi pro peccato criminali quod August'inus' dicit psal: 118.⁴⁶⁸ Et
si quis vellet posset ita respondere ad auctoritatem psalmographi.^aut Iustos in vere^auuD1^v
bonis operibus peccare simul et pro eodem tempore. et eodem actu quo benefaciunt.
Patet per illud Asaphauv psal: 79.^auw Domine deus exercituum. quousque irasceris super orationem
servi tui.⁴⁶⁹ Ecce servus domini. qui iustus est. dicit deum irasci super orationem suam. sed
cum oratio iusti opus tam validum et sanctum a Christo multipliciter commendatum.
subiicitur divine ire. quis audet dicere in ceteris bonis operibus vel in aliquibus
eorum non esse peccata propter que irascatur dominus? Nec obstat quod in hebreo habetur
usque quo fumabis. Oschonta.^aux quoniam tropus est. et fumus dei^auy in hebraica veritate
'signifi'cat iram. sicut ^auzseptuaginta transtulerunt.^auz470Idem^avaCassianus de velle bonum et
agere^avb malum ^avchoc citavit ad locum superiorem quendam.^avc471

Eccius .^avd

Cum. d'ominus'Andreas solutionem meam audiisset. confugit ad mendicimonium.
hoc est ad regulam universalem. sicut phi〈losophi〉 defitientes recurrunt ad primam causam
Ambrosium citans de penitentia. quia scrip'tura' sacra universaliter loquens universaliter sit intelligenda.⁴⁷² dico
verum est et me accipere verba universaliter ipsius concionatoris et loqui de omni iusto. sed quod dictum
relatum ad universalitatem suppositorum. vult transferre ad universalitatem temporis. sophista est et sacre
scrip'ture' intelligentiam et modum loquendi non assequitur.^ave remisit iudices ad librum de perfectione
iusti'tia' ad librum. 2. de meritis peccatorum.⁴⁷³ dispeream si vel in iis^avf libris aut in omnibus
operibus August'ini' unquam reperiatur. iustum in quolibet opere bono semper peccare. Quod
dicit me corrupte allegasse. August'inum' facit mihi iniuriam quoniam nec ipse nec quisquam
alius poterit in hac disput'atione' mihi ostendere ullam auctoritatem. quam non possim
manifestare^avg in ipsis originalibus et ita ad Aug'ustinum' non respondit ^avhsed remisit ad forum Iulii.^avh

Porro cum ad^aviHiero'nymum' ceperit tempus deliberandi^avj adduxit alium locum Hierony'mi'
contra Pela'gianos' inducentem⁴⁷⁴ alias auctoritates. etiam ipsius David. quamvis sancti.
tamen non audentis intrare iudicium. iuxta illud psal: 142. Non intres in iudi'cium'
cum servo tuo.⁴⁷⁵Ex^avk quibus dicit inferri iustum in omni ^avlopere bono^avl peccare. Dico
Hiero'nymum' nunquam cogitasse. nec apud eum reperiri quod iustus in omni opere bono pec-
caverit. sed inferri ex dictis eius per somnia. et quod hoc sit verum. adduco Hie'ronymum'
eodem lib: 2. contra Pela'gianos' ubi dicit. qui cautus est et timidus potest ad tempus
vitare peccata.⁴⁷⁶ apertissimum testimonium^avm quod iustus non semper peccet. qui ad tempus
^avnpotest vitare^avn peccatum. et cum magnificis verbis psal'mistam' inducit^avo non audentem intra-
re iudicium ^avpcum deo^avp477. videat novus ille^avq interpres^avr sacre scrip'ture' eundem Hierony'mum'in-
ducentemeundem^avs sanctum David l: 2. contra Iovi'nianum' ubi inquit. David electum secundum cor
domini. qui fecit omnes voluntates eius. Et qui ausus erat dicere Iudica me domine
quoniam ego in innocentia mea ingressus sum.⁴⁷⁸ Ecce hic David petiit iuditium secundum
innocen'tiam' suam. Quare si vellem sic consistere in modo respondendi^avt doctoris. scilicet
dando instantiam iam negotium esset expeditum.^avuat sensus sacre scriptu're' quem spi'ritus'sanc'tus'
efflagitat. est aperiendus et non cortici verborum literaliter more iudaico sub
Christiana pelle. sicut calumniose mihi imponit.^avv conclu: 1. inniti.^avw479Dico^avx ergo ad
sanctorum patrum sententiam hos duos psalmiste: locos non discordare. In^avy uno^avz enim
petit vocari ad iuditium secundum piam iustitiam. de qua dixit apostolus .2.^awa ad timo: 4.^awb
de reliquo reposita est mihi corona iustitie. quam reddet mihi dominus in illa die iu-
stus Iudex.⁴⁸⁰ et de illa pia iustitia convenit pater familias Math: 20.^awc Ite et vos
in vineam meam. et quod iustum fuerit dabo vobis.⁴⁸¹ Et ad Collosen. 1.^awd dignos nos fe-
cit in partem sortis sanctorum.⁴⁸² Ecce pia iusticia.^awe secundum quam iusti clamant ad dominum.
Iudica me domine. Alia est iustitia rigida.^awf secundum quam David quamvis iustus non vo-
luit vocari ad iuditium. quia secundum istam non iustificabitur in conspectu eius omnis vivens
Et sic August'inus' ait. 9. confessionum ca'pitulo' ult'imo'.^awg Et nec laudabilis vita hominum. si remota
misericordia discutias eam^awh〈.〉 quia vero non exquiris delicta vehementer fiducialiter
speramus aliquem apud^awi te locum inveniri indulgentie.⁴⁸³ quare adducta nihil faciunt
pro domino And'rea'nec ostendet mihi aliquem vel Ecclesiast'icum' vel scholasticum doctorem. qui
unquam ita intellexerit nisi sit Ecclesiasticus wittenbergensis.^awjPorro^awk de sanctis re-
mittitse^awl ad punctum quando tractaturus sit de morte et obitu sanctorum. sed^awm tamen D2^r
dicit omnes martyres clamare ad deum. Onmis homo mendax nec^awn memini quod
hoc martyres in martyrio dixerunt.⁴⁸⁴ Attamen hoc nihil confert ad propositum^.quoniam^awo vel
exponatur omnis homo men'dax'i'd est' vanitas et defectibilitas. sicut exponit^awpb'eatus'Hiero'nymus'
^awqpulcherrimam istam sententiam explicans.^awq485 vel quod magis accedit^awr beato Augustino
quod per mendacium intelligatur peccatum.⁴⁸⁶ dico omnes martyres. omnes sanctos fuisse pec-
catores. sed qua consequentia infertur. ergo semper peccarunt in opere bono? Ad psal'mum'^aws
non est inventa ^awtin me^awtiniqui'tas'⁴⁸⁷ dixit iniquitatem^awu aliquando ^awvsumi pro crimine.^awv

De Christo qui orabat^aww ad patrem. pater si possibile est^awx488Ubi renisum nature et
voluntatis assumpsit. attulit nobis hic^awy gladium quo iugulabitur ^awzassumptum et^awz hoc
est quod ego assumo falsum esse. sanctos ob horrorem naturalem mortis peccare. et
quod propter istum horrorem minuatur eis charitas. unde veniat^axa pena purgatorii et est
invincibile argumentum ex hoc loco et facto^axb Christi. quod iustus timens mortem et
habens voluntatem semico〈a〉ctam moriendi^axc propterea non peccat. charitas ei non di-
minuitur.^axd nullus fit in eo horror^axe qui sit^axf pena^axg purgatorii. ut^axh pluribus probare possem^axi
sed transeo. Postremo^axj adducit suo arbitratu et verbis satis pompaticis^axk clarum
textum Psal: 79.^axl Domine deus virtutum quousque irasceris super orationem servi tui?⁴⁸⁹
vellem quod d'ominus'An'dreas' non inniteretur prudentie sue. iuxta consilium sapientis et verba
sacre scripture acciperet secundum sensum quem spi'ritus' sanctus efflagitat et quem sancti
patres tradiderunt. Quibus nolle credere ait Boetiusaxm stulticia est.⁴⁹⁰ unde b'eatus'Hiero'nymus'axn
in eo loco expresse adversatur sensui domini Andree volens deum non irasci. si iusti-
tiam petamus. sed homo orans conscientia delicti timet deum. etiam ab oratione irasci.⁴⁹¹
quod^axo si vult habere expositionem magis literalem accipiat Cassiodorum⁴⁹² dicentem quod in
isto psal'mo' sicut prius oraverat promissionem salvatoris. excita potentiam tuam et veni.
ostende nobis faciem tuam etc.⁴⁹³ Iratum autem dicit quia tardat non^axp dixit deum irasci
super oratione iusti. quia peccaret^axq in opere bono. sed quia petita tardabat exhibere. et iras-
centium est differre danda〈.〉 Ideo deum iratum dixit^axr super oratione sua. et non ad mentem d'omini'An'dree'〈.〉

Carolostadius .^axs

Quoniam egre'gius'd'octor' Clamator per digressiones suas mihi subducit tempus ne pervenire
queam ad auctoritates magis urgentes. maledicta eius^axt ob temporis angustiam non
diluam.^axu sed eius inutiles responsiones paucis improbando attingam. et primo^axv cum
dicit me ad regulam universalem effugere^axw etc.^axx494 Oppono quod non verba Aristo'telis' vel phi'losophi' sed
Ambrosii regulam assumpsi.⁴⁹⁵ et fateor esse universalitatem personarum bene facientium. quod et
d'ominum'd'octorem' fassus est. sed nihil dicit de universalitate operum. licet textus perinde universaliter loquitur^axy de
personis quam operibus. opera transiit et de personis tantum loquitur.^axz

Secundo quando^aya dicit dispeream si ^aybsensus meus etc.^ayb496 Oppono quod ista propterea dicit.
ut per fas et nefas audi'torum' animos in suam sententiam trahat^aycaydet remitto ad locum prius allegatum.^ayd

Tertio de Hiero'nymo' cum mihi exprobrat quasi deliberatorias petierim. non esset ab-
surdum si in re tam seria et ad salutem tam necessaria^aye meditatissimus prodirem in lucem.
quandoquidem hic non ostentationem capacis memorie et acuti ingenii querimus. sed veritatem〈.〉

Quarto.^ayf cum dicit ad psal'mum' Non intres^ayg in iudicium.⁴⁹⁷Hiero'nymum' dicere. quod homo potest vita-
repeccata^ayh ad tempus. Iterum remitto^ayi iudices ad libros Hiero'nymi'contra^ayjPela'gianos' ubi repe-
rient de quibus peccatisloquatur^aykHiero'nymus' et quomodo per gratiam liberamur a peccatis. vel
vitamus delicta. quoniam ^aylgratia est et^ayl charitas^aym que ^aynoperit multitudinem peccatorum.^ayn498

Quinto^ayo dum adducit Hiero'nymum' contra Iovini'anum' et auctoritatem psal'mi' Iudica me domine^ayp quoniam^ayq
in innocen'tia' mea ingressus sum.^ayr499et^ays hanc auctoritatem velut classicum ^aytdetonat. primum^ayt
eius sententiam firmabo. sed non ^ayusecundum propositum.^ayu Et primum^ayv miror d'ominum'd'octorem' tot disputatorum
leges devorasse.^ayw et oblitum sui quod dat tamen instantias. et non solvit.^ayx

Adiicio^ayy priori auctoritati^ayz quod dicit Iob: c. 13:^aza si fuero iudicatus scio quod iustus in-
veniar.^azb500 ubi Iob^azc expresse dicit se inveniri iustum cum^azd iudicabitur. sed vellem d'ominus'd'octor'intel-
ligeret innocentiam Davidis et iustitiam Iob. et tunc recte^aze inferret auctoritatem pro
me. Iudica me^azf secundum ^azgiustitiam etc.^azg501 Nam iustitia Iob est iudicium. de quo pau-
lo ante dixit.^azh Veruntamen vias meas in conspectu eius arguam et ipse erit salvator meus. D2^v
Non enim veniet in conspectu eius omnis hypocrita⁵⁰² secundum hanc iustitiam. qua Iob
iudicat peccata sua. agnoscit. et condemnat^azi vult iudicari et iudicandus invenietur
iustus. Quod David dicit. Veritas de terra orta est et iusti'tia' de celo prospexit.⁵⁰³ Dum
oritur^azj veritas. i'd est' confessio peccatorum in homine. tunc iusticia iustificans hominem pro-
spicit de celo. Quod apostolus dicit si nos iudica'mus' non iudica'mur'^azk a domino.⁵⁰⁴ et Iohannes in
canonica si confessi fuerimus peccata nostra. iustus est deus qui relinquit nobis
peccata.⁵⁰⁵ Ergo quando homo iudicat peccata sua tunc^{azl azm}iustificans deus^azm et misericors re-
linquitdelicta.^aznita etiam David habuit innocentiam quod peccatum suum contra se semper
fuit. et quod peccata sua nota fecit deo. et secundum istam innocentiam vult iudicari
in sua iusticia. sed que est iustitia^azo? Respondeat^azp nobis psalmographus. Non relin-
quet dominus populum suum donec iustitia revertatur^azq ad iuditium.⁵⁰⁶ hoc est quamdiu^azrpo-
pulus dei suas iusticias recto iuditio supponit. non relinquitur^azs immo securus pe-
tit se iudicari a domino. Est ergo auctoritas per d'octorem' assumpta pro me. videlicet quod David
petit se iudicari secundum suam iustitiam⁵⁰⁷ propter innocentiam gressuum. secundum quod dicit psal.
.118. vias meas annunciavi tibi et liberasti me.⁵⁰⁸ ergo iusticie^aztDavidis habuerunt peccata.

Sexto^azu de auctoritate .2.^azv ad Timo. 4. reposita est mihi coro'na' iusticie.⁵⁰⁹ et de
parabola. ite et vos in vineam metam.⁵¹⁰ et de illa. dignos nos fecit.⁵¹¹ Opponendo dico
quod d'ominus'd'octor' illas auctoritates causa digressionis assumpsit. Non enim querimus quomodo
remunerantur bona opera. sed in hoc est negotii cardo quomodo in bonis operibus sint
peccata. si quis tamen velit mentem August'ini' videre legat August'inum' de gra'tia' et^azwlibe'ro'arbi'trio' c.
.16. ubi dicit quod deus sua munera^azx coronat.⁵¹²

Septimo^azy quando d'ominus'd'octor' invenit^azz novam iustitiam secundum quam dicit Davidem nolle iudica-
ri^baa causa brevitatis remitto iudices ad librum de perfec'tione'iusti'tie'⁵¹³ ubi August'inus'^bab satis
dicit de iusticia.^bac

Ad^badAug'ustinum' .9. confessionum c'apitulo' finali cum dicit. Si remota^bae misericordia discutias
delicta.⁵¹⁴ auctoritas Aug'ustini' est contra allegantem et est gladius Golie.⁵¹⁵quia^baf expresse dicit quod^bag
delicta sunt in operibus et propterea fiducialiter sperat de dei misericordia. prout
etiam Christus dicit. sanis non est opus medico.^bah sed infirmis et quod^bai non veni vo-
care^baj iustos sed peccatores^.516

Octavo.^bak dicit quod non possum ostendere hec^balEcclesiast'icum' qui unquam ita intellexit
sicut ego. nisi demonstrarem Scholasticum^bamwittenbergens'em'.⁵¹⁷ vellem ego d'omino' doctori
abunde respondere nisi parcerem universitati Ingelstadensi. quod autem sensus meus sit
approbatus. remitto ad loca allegata^ban et adiicio quod Augusti'nus' scripsit de senten-
tia Iacobi ad Hieronymum.^bao518

Nono.^bap cum dicit se non meminisse martyres dicere^baq omnis homo mendax.⁵¹⁹ dico
hoc est indicium quod non legit August'inum' diligenter. psal: 115.^bar520

Decimo.^bas quando dicit me attulisse gladium quo vult rapere^bat cervicem meam. quod reni-
sum nature et volun'tatis' ^bauposuerim esse peccatum.^bau521 satis demonstrat quod non intelligit
unde nascantur peccata in bonis operibus. Non^bav oriuntur ex gratia sed ex peccato
quod est in homine. et dicitur lex membrorum. secundum istam legem dicit^baw Christus.
spiritus promptus est caro autem infirma.⁵²² et Paulus^bax Ro. 7. Video autem aliam legem in mem-
bris meis repugnantem legi mentis mee et captivantem in lege peccati. que ^baylex peccati^bay
est in membris meis〈.〉⁵²³ propter istam legem dicit Paulusse^baz captivum duci et eo quo
non vult. et paulo superius. Scio enim quia non habitat in me. i'd est' in carne mea bonum
Nam velle adiacet mihi. perficere autem bonum non invenio. Non enim quod volo bonum
hoc^bba facio.⁵²⁴ Ecce Paulus^bbb expresse dicit quod vult bonum. vult servare mandata dei.
vult mori pro Christo ut August'inus' exponit^bbc525 sed non invenit perficere. quia renisus est
Ut August'inus' exponit.voluntatis qui refragatur bono velle. Ex quibus patet quod sancti dum bene volunt
nihilominus male faciunt. hoc est sentiunt prava^bbd desyderia in natura. que desy-
deria non auferentur^bbe donec mortale hoc vestiverit nos. postquam autem mors absorp-
ta fuerit in victoria. tunc erit bonum velle absque pravo desyderio. tunc erit et^bbf velle
et perficere. quod^bbg perficere iam non invenimus. nec aliquis sanctorum invenit. excepto
Christo et eius matre.^bbh526

D3^rUndecimo. Cum respondit auctoritati quousque irasceris etc.^bbi527obiecit^bbjHiero'nymum'
qui dicit. quod conscientia^bbk delicti timet deum.⁵²⁸ auctoritas est pro nobis quia conscientia delicti
presupponit ipsum delictum. alioquin falsa est conscientia. Videat autem d'ominus'd'octor' et Iudi-
ces electi August'inum' interpretantem hunc versiculum ^bblsuper oratione servi tui.^bbl et facilem
habebunt intelligentiam.⁵²⁹

Porro non possum non admirari astuciam d'omini'd'octoris' qui hic transiliit scopum ne-
gotii. Ego quidem causam et discrimen exegi cum oratio sit tam felix et sanctum bonum
a Christo egregie commendatum. et nihilominus deus irascatur orationi iustorum. cur
delicta negemus in similibus. operibus. sed^bbm ut d'ominus'd'octor' intelligat me sequi auctoritatem
Ecclesie adduco^bbn Ecclesie^bbo preculam ubi dicit. de nostra iusticia non confidimus.⁵³⁰
ergo illa diffidentia^bbp nascitur ex malo. ex vitio. verba sunt Ecclesie. ut qui nostre
iusticie fidutiam non habemus. et^bbq sunt alia.^bbr

Die veneris Decima quinta Iulii mane hora septima.⁵³¹

Scopus.^bbs

^bbtIustum peccare in bonis operibus.^bbt

Carolostadius.

In nomine^bbu domini nostri Ihesu^bbv christi. Secundam conclusionem egregii. d'omini'd'octoris' superbam.
impiam. blasphemam et hereticam. quandoquidem manifestis^bbw scripturarum auctoritatibus
et Ecclesi'e'precib'us' repugnantem. demoliturus directo gladio aggrediar. non do-
lis non falsis auctoritatum assumptionibus. non fallaci impudentia neque dicaci
loquacitate. quemadmodum Egre'gius'd'ominus'd'octor' ^bbxfacere solet.^bbx Contra conclusionem eius secundam que
incipit Et si peccata venialia sint quottidiana. iustum tamen semper peccare in bono
opere etiam bene moriendo negamus etc.⁵³²Oppono^bby auctoritatem Ecclesi: 7.^bbz quo
scribitur Non est homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet.⁵³³ apertus
est textus quod is qui bonum facit peccat. Conclusio doctoris adversatur huic aucto-
ritati. ergo heretica. respondeat ergo. d'ominus'd'octor'.

Eckius.

In nomine tuo dulcis Ihesu^bca amen. Contra christianissimam conclusionem meam
temerarius pater gravitatis theolo'gice' oblitus. et suo capiti^bcb innitens adduxit unum
locum Ecclesi: 7. cui^bcc dicit conclu'sionem' meam adversari. Respondeo tanta veritate conclu-
sionem meam esse fulcitam.^bcd ut non possit non suspectus esse de falsitate^bce qui ei ad-
versetur. et textus allegatus non est contra conclusionem. nisi acceptus secundum
falsam intelligentiam. Unde^bcf fateor non esse hominem qui faciat bonum quin talis
homo etiam peccet. sed non tunc peccat semper quando facit opus bonum. quod nullibi
reperiet.^bcg vel in sacris literis. vel in sanctis patribus. et quod iste sit sensus scrip'ture' et istaD1^r
sit intelligentia.^bchadducto b'eatum'Hierony'mum' lib. 1. contra iovinianum^bci col: 4.⁵³⁴ Non quod sem-
per sed aliquando: peccaverunt.^bcj pro hoc facit Hier'onymus' etiam ibidem quia homo constitutus in hac
vita subiectus est viciis. Et glossa interline'aris' pro loco concordante adducit illud
quia omnes peccaverunt et egent gloria^bck dei.⁵³⁵ quare sapiens voluit hominem facientem
bonum etiam^bcl aliquando peccare. et quod ille sit verus sensus et catholicus scripture non
quem extraxit d'ominus'Andreas pro sua temeritate. adduco ei Augu'stinum' qui eius cervicem
premat li. 2. de peccatorum remiss'ione' ca. 20^bcm. ex quo conficitur etsi quisquam in hac vi-
ta esse potuisset. qui virtute ita proficeret. ut ad tantam plenitudinem iusticie
preveniret. qua nullum omnino haberet peccatum. fuisse tamen eum antea peccatorem
unde in istam^bcn novitatem vite converteretur. non esse dubitandum.⁵³⁶ Quare concors est
sacre scripture et sanctorum patrum sententia. nullum esse tam iustum qui faciat bonum.
quin aliquando peccet vel peccaverit nisi impiissime dicat et blasphemet^bco sanctum
Laurentium peccasse in craticula et sanctum Andream et sanctum Petrum in cruce.
cum tamen ecclesia canat illud psalmi de S'ancto'^bcp Laurentio psal: 17. igne me examina-
sti et non est inventa^bcq in me iniquitas.⁵³⁷ Quare. d'ominus'Andreas a procacitate maledi-
centie abstineat. et sicut gravem theologum decet honesta verborum contentione
veritatem hoc pacto querat. ut invenire^bcr possit.

Carolostadius.

Cum d'ominus'd'octor' fatetur non esse hominem qui faciat bonum quin talis peccet. sed
non tunc peccat^bcs semper quando facit opus bonum. Oppono ei de eadem auctoritate
per dictum Ambrosii de penitentia. quod scriptura universaliter loquens debet universaliter intelligi et
non restringi per capita humana.⁵³⁸ modo textus allegatus Eccle: 7. universaliter dicit absque li-
mitatione non est homo iustus qui bene faciat et non peccet.⁵³⁹ non dicit quandoque. non
dicit postea. sed simpliciter qui bene faciat et non peccet. ergo debet intelligi universa-
liter de quolibet bene faciente. Nec obstat quod adductum est per Augu'stinum' quoniam pro intel-
ligentiaAugustini remitto iudices ad capita precedentia et sequen'tia' in lib. 2. de pec-
catorum meritis.⁵⁴⁰ Item ad caput. 6.^bct de spiritu et litera.⁵⁴¹ Ad librum de perfectione iust'itie' ex
quib'us' facile intelligent quod egre'gius'd'ominus'd'octor' vel corrupte citat^bcuAugu'stinum' vel non intelligit^bcv542De
Hiero'nymo' videbo locum allegatum si recte citatus sit. hoc scio Hiero'nymum'bcw in libro adver-
susPelagi'anos'^bcx absolute hanc auctoritatem assumpsisse.⁵⁴³ et nonnullas alias coaptasse
ex quib'us' infertur quod homo quando bene facit peccat. Utitur enim auctoritate Davidis
psal:142.^bcy ubi sic legimus et non intres in iudicium cum servo tuo quia non iustifica-
bitur in conspectu tuo^bcz omnis vivens⁵⁴⁴ sive ut habet hebraica veritas. Non fac me veni-
re in iudicium. quia dophot^bda secundum aliquos^bdb hebreos verbum transitivum^bdc est secundi or-
dinis vel tertii hoc est. non fac me venire in iudicium. quia non iustificabitur in
conspectu etc.^bdd Ecce clarus est textus quod David qui habet testimonium sanctitatis
non vult venire in iudicium divinum. ob id quod non iustificatur in conspectu omnis
vivens. sed si glossa d'omini'docto'ris' esset vera. sequeretur quod iustus absque tremore
et timore^bde vellet ire ad iudicium dei et posset. utpote tunc. quando aliquod bonum opus
facit et non peccat. hoc autem quam sit impudens dictum. quod iusti velint se conspec-
tui divino presentari iudicandos^bdf patet intellectorib'us' sacrarum literarum.⁵⁴⁵

Deinde quod d'ominus'd'octor' assumpsit^bdg de Sancto^bdhLauren'tio'And'rea' et Petro⁵⁴⁶ postea dicetur
quando de morte sanctorum tractabitur. hoc tamen adiicio^bdi quod vox est martyrum prout
Augu'stinus' dicit psal: 115.^bdj omnis homo mendax⁵⁴⁷ hanc vocem proferunt si non voce saltem
corde sancti martyres. hinc est quod Christus ad mortem iturus dixit. domine si est
possibile transeat a me calix iste. verum tamen non sicut ego volo sed sicut tu vis.^548
bdkdefectum illum^bdk renitentis nature^bdl voluntatis in martyribus morituris pro Christo
assumpsit et ut Augu'stinus' dicit delevit. ita quod renisum^bdm huiusmodi deus non impu-
tet^bdn sanctis martyribus licet habeant.⁵⁴⁹ Nec obstat auctoritas psal'mi' non est inven-
ta in me iniquitas.⁵⁵⁰ quia tribulatio ignis et persecutio extinguit iniquitatem. Potest
tamen iniquitas etiam capi pro peccato criminali quod August'inus' dicit psal: 118.⁵⁵¹ Et
si quis vellet posset ita respondere ad auctoritatem psalmographi.^bdo Iustos in vere^bdpD1^v
bonis operibus peccare simul et pro eodem tempore. et eodem actu quo benefaciunt.
Patet per illud Asaphbdq psal: 79.^bdr Domine deus exercituum. quousque irasceris super orationem
servi tui.⁵⁵² Ecce servus domini. qui iustus est. dicit deum irasci super orationem suam. sed
cum oratio iusti opus tam validum et sanctum a Christo multipliciter commendatum.
subiicitur divine ire. quis audet dicere in ceteris bonis operibus vel in aliquibus
eorum non esse peccata propter que irascatur dominus? Nec obstat quod in hebreo habetur
usque quo fumabis. Oschonta.^bds quoniam tropus est. et fumus dei^bdt in hebraica veritate
'signifi'cat iram. sicut ^bduseptuaginta transtulerunt.^bdu553Idem^bdvCassianus de velle bonum et
agere^bdw malum ^bdxhoc citavit ad locum superiorem quendam.^bdx554

Eccius .^bdy

Cum. d'ominus'Andreas solutionem meam audiisset. confugit ad mendicimonium.
hoc est ad regulam universalem. sicut phi〈losophi〉 defitientes recurrunt ad primam causam
Ambrosium citans de penitentia. quia scrip'tura' sacra universaliter loquens universaliter sit intelligenda.⁵⁵⁵ dico
verum est et me accipere verba universaliter ipsius concionatoris et loqui de omni iusto. sed quod dictum
relatum ad universalitatem suppositorum. vult transferre ad universalitatem temporis. sophista est et sacre
scrip'ture' intelligentiam et modum loquendi non assequitur.^bdz remisit iudices ad librum de perfectione
iusti'tia' ad librum. 2. de meritis peccatorum.⁵⁵⁶ dispeream si vel in iis^bea libris aut in omnibus
operibus August'ini' unquam reperiatur. iustum in quolibet opere bono semper peccare. Quod
dicit me corrupte allegasse. August'inum' facit mihi iniuriam quoniam nec ipse nec quisquam
alius poterit in hac disput'atione' mihi ostendere ullam auctoritatem. quam non possim
manifestare^beb in ipsis originalibus et ita ad Aug'ustinum' non respondit ^becsed remisit ad forum Iulii.^bec

Porro cum ad^bedHiero'nymum' ceperit tempus deliberandi^bee adduxit alium locum Hierony'mi'
contra Pela'gianos' inducentem⁵⁵⁷ alias auctoritates. etiam ipsius David. quamvis sancti.
tamen non audentis intrare iudicium. iuxta illud psal: 142. Non intres in iudi'cium'
cum servo tuo.⁵⁵⁸Ex^bef quibus dicit inferri iustum in omni ^begopere bono^beg peccare. Dico
Hiero'nymum' nunquam cogitasse. nec apud eum reperiri quod iustus in omni opere bono pec-
caverit. sed inferri ex dictis eius per somnia. et quod hoc sit verum. adduco Hie'ronymum'
eodem lib: 2. contra Pela'gianos' ubi dicit. qui cautus est et timidus potest ad tempus
vitare peccata.⁵⁵⁹ apertissimum testimonium^beh quod iustus non semper peccet. qui ad tempus
^beipotest vitare^bei peccatum. et cum magnificis verbis psal'mistam' inducit^bej non audentem intra-
re iudicium cum deo^bek560. videat novus ille^bel interpres^bem sacre scrip'ture' eundem Hierony'mum'in-
ducentemeundem^ben sanctum David l: 2. contra Iovi'nianum' ubi inquit. David electum secundum cor
domini. qui fecit omnes voluntates eius. Et qui ausus erat dicere Iudica me domine
quoniam ego in innocentia mea ingressus sum.⁵⁶¹ Ecce hic David petiit iuditium secundum
innocen'tiam' suam. Quare si vellem sic consistere in modo respondendi^beo doctoris. scilicet
dando instantiam iam negotium esset expeditum.^bepat sensus sacre scriptu're' quem spi'ritus'sanc'tus'
efflagitat. est aperiendus et non cortici verborum literaliter more iudaico sub
Christiana pelle. sicut calumniose mihi imponit.^beq conclu: 1. inniti.^ber562Dico^bes ergo ad
sanctorum patrum sententiam hos duos psalmiste: locos non discordare. In^bet uno^beu enim
petit vocari ad iuditium secundum piam iustitiam. de qua dixit apostolus .2.^bev ad timo: 4.^bew
de reliquo reposita est mihi corona iustitie. quam reddet mihi dominus in illa die iu-
stus Iudex.⁵⁶³ et de illa pia iustitia convenit pater familias Math: 20.^bex Ite et vos
in vineam meam. et quod iustum fuerit dabo vobis.⁵⁶⁴ Et ad Collosen. 1.^bey dignos nos fe-
cit in partem sortis sanctorum.⁵⁶⁵ Ecce pia iusticia.^bez secundum quam iusti clamant ad dominum.
Iudica me domine. Alia est iustitia rigida.^bfa secundum quam David quamvis iustus non vo-
luit vocari ad iuditium. quia secundum istam non iustificabitur in conspectu eius omnis vivens
Et sic August'inus' ait. 9. confessionum ca'pitulo' ult'imo'.^bfb Et nec laudabilis vita hominum. si remota
misericordia discutias eam^bfc〈.〉 quia vero non exquiris delicta vehementer fiducialiter
speramus aliquem apud^bfd te locum inveniri indulgentie.⁵⁶⁶ quare adducta nihil faciunt
pro domino And'rea'nec ostendet mihi aliquem vel Ecclesiast'icum' vel scholasticum doctorem. qui
unquam ita intellexerit nisi sit Ecclesiasticus wittenbergensis.^bfe Porro^bff de sanctis re-
mittitse^bfg ad punctum quando tractaturus sit de morte et obitu sanctorum. sed^bfh tamen D2^r
dicit omnes martyres clamare ad deum. Onmis homo mendax nec^bfi memini quod
hoc martyres in martyrio dixerunt.⁵⁶⁷ Attamen hoc nihil confert ad propositum^.quoniam^bfj vel
exponatur omnis homo men'dax'i'd est' vanitas et defectibilitas. sicut exponit^bfkb'eatus'Hiero'nymus'
^bflpulcherrimam istam sententiam explicans.^bfl568 vel quod magis accedit^bfm beato Augustino
quod per mendacium intelligatur peccatum.⁵⁶⁹ dico omnes martyres. omnes sanctos fuisse pec-
catores. sed qua consequentia infertur. ergo semper peccarunt in opere bono? Ad psal'mum'^bfn
non est inventa ^bfoin me^bfoiniqui'tas'⁵⁷⁰ dixit iniquitatem^bfp aliquando ^bfqsumi pro crimine.^bfq

De Christo qui orabat^bfr ad patrem. pater si possibile est^bfs571Ubi renisum nature et
voluntatis assumpsit. attulit nobis hic^bft gladium quo iugulabitur ^bfuassumptum et^bfu hoc
est quod ego assumo falsum esse. sanctos ob horrorem naturalem mortis peccare. et
quod propter istum horrorem minuatur eis charitas. unde veniat^bfv pena purgatorii et est
invincibile argumentum ex hoc loco et facto^bfw Christi. quod iustus timens mortem et
habens voluntatem semico〈a〉ctam moriendi^bfx propterea non peccat. charitas ei non di-
minuitur.^bfy nullus fit in eo horror^bfz qui sit^bga pena^bgb purgatorii. ut^bgc pluribus probare possem^bgd
sed transeo. Postremo^bge adducit suo arbitratu et verbis satis pompaticis^bgf clarum
textum Psal: 79.^bgg Domine deus virtutum quousque irasceris super orationem servi tui?⁵⁷²
vellem quod d'ominus'An'dreas' non inniteretur prudentie sue. iuxta consilium sapientis et verba
sacre scripture acciperet secundum sensum quem spi'ritus' sanctus efflagitat et quem sancti
patres tradiderunt. Quibus nolle credere ait Boetiusbgh stulticia est.⁵⁷³ unde b'eatus'Hiero'nymus'bgi
in eo loco expresse adversatur sensui domini Andree volens deum non irasci. si iusti-
tiam petamus. sed homo orans conscientia delicti timet deum. etiam ab oratione irasci.⁵⁷⁴
quod^bgj si vult habere expositionem magis literalem accipiat Cassiodorum⁵⁷⁵ dicentem quod in
isto psal'mo' sicut prius oraverat promissionem salvatoris. excita potentiam tuam et veni.
ostende nobis faciem tuam etc.⁵⁷⁶ Iratum autem dicit quia tardat non^bgk dixit deum irasci
super oratione iusti. quia peccaret^bgl in opere bono. sed quia petita tardabat exhibere. et iras-
centium est differre danda〈.〉 Ideo deum iratum dixit^bgm super oratione sua. et non ad mentem d'omini'An'dree'〈.〉

Carolostadius .^bgn

Quoniam egre'gius'd'octor' Clamator per digressiones suas mihi subducit tempus ne pervenire
queam ad auctoritates magis urgentes. maledicta eius^bgo ob temporis angustiam non
diluam.^bgp sed eius inutiles responsiones paucis improbando attingam. et primo^bgq cum
dicit me ad regulam universalem effugere^bgr etc.^bgs577 Oppono quod non verba Aristo'telis' vel phi'losophi' sed
Ambrosii regulam assumpsi.⁵⁷⁸ et fateor esse universalitatem personarum bene facientium. quod et
d'ominum'd'octorem' fassus est. sed nihil dicit de universalitate operum. licet textus perinde universaliter loquitur^bgt de
personis quam operibus. opera transiit et de personis tantum loquitur.^bgu

Secundo quando^bgv dicit dispeream si ^bgwsensus meus etc.^bgw579 Oppono quod ista propterea dicit.
ut per fas et nefas audi'torum' animos in suam sententiam trahat^{bgx bgy}et remitto ad locum prius allegatum.^bgy

Tertio de Hiero'nymo' cum mihi exprobrat quasi deliberatorias petierim. non esset ab-
surdum si in re tam seria et ad salutem tam necessaria^bgz meditatissimus prodirem in lucem.
quandoquidem hic non ostentationem capacis memorie et acuti ingenii querimus. sed veritatem〈.〉

Quarto.^bha cum dicit ad psal'mum' Non intres^bhb in iudicium.⁵⁸⁰Hiero'nymum' dicere. quod homo potest vita-
repeccata^bhc ad tempus. Iterum remitto^bhd iudices ad libros Hiero'nymi'contra^bhePela'gianos' ubi repe-
rient de quibus peccatisloquatur^bhfHiero'nymus' et quomodo per gratiam liberamur a peccatis. vel
vitamus delicta. quoniam ^bhggratia est et^bhg charitas^bhh que ^bhioperit multitudinem peccatorum.^bhi581

Quinto^bhj dum adducit Hiero'nymum' contra Iovini'anum' et auctoritatem psal'mi' Iudica me domine^bhk quoniam^bhl
in innocen'tia' mea ingressus sum.^bhm582et^bhn hanc auctoritatem velut classicum ^bhodetonat. primum^bho
eius sententiam firmabo. sed non ^bhpsecundum propositum.^bhp Et primum^bhq miror d'ominum'd'octorem' tot disputatorum
leges devorasse.^bhr et oblitum sui quod dat tamen instantias. et non solvit.^bhs

Adiicio^bht priori auctoritati^bhu quod dicit Iob: c. 13:^bhv si fuero iudicatus scio quod iustus in-
veniar.^bhw583 ubi Iob^bhx expresse dicit se inveniri iustum cum^bhy iudicabitur. sed vellem d'ominus'd'octor'intel-
ligeret innocentiam Davidis et iustitiam Iob. et tunc recte^bhz inferret auctoritatem pro
me. Iudica me^bia secundum ^bibiustitiam etc.^bib584 Nam iustitia Iob est iudicium. de quo pau-
lo ante dixit.^bic Veruntamen vias meas in conspectu eius arguam et ipse erit salvator meus. D2^v
Non enim veniet in conspectu eius omnis hypocrita⁵⁸⁵ secundum hanc iustitiam. qua Iob
iudicat peccata sua. agnoscit. et condemnat^bid vult iudicari et iudicandus invenietur
iustus. Quod David dicit. Veritas de terra orta est et iusti'tia' de celo prospexit.⁵⁸⁶ Dum
oritur^bie veritas. i'd est' confessio peccatorum in homine. tunc iusticia iustificans hominem pro-
spicit de celo. Quod apostolus dicit si nos iudica'mus' non iudica'mur'^bif a domino.⁵⁸⁷ et Iohannes in
canonica si confessi fuerimus peccata nostra. iustus est deus qui relinquit nobis
peccata.⁵⁸⁸ Ergo quando homo iudicat peccata sua tunc^{big bih}iustificans deus^bih et misericors re-
linquitdelicta.^biiita etiam David habuit innocentiam quod peccatum suum contra se semper
fuit. et quod peccata sua nota fecit deo. et secundum istam innocentiam vult iudicari
in sua iusticia. sed que est iustitia^bij? Respondeat^bik nobis psalmographus. Non relin-
quet dominus populum suum donec iustitia revertatur^bil ad iuditium.⁵⁸⁹ hoc est quamdiu^bimpo-
pulus dei suas iusticias recto iuditio supponit. non relinquitur^bin immo securus pe-
tit se iudicari a domino. Est ergo auctoritas per d'octorem' assumpta pro me. videlicet quod David
petit se iudicari secundum suam iustitiam⁵⁹⁰ propter innocentiam gressuum. secundum quod dicit psal.
.118. vias meas annunciavi tibi et liberasti me.⁵⁹¹ ergo iusticie^bioDavidis habuerunt peccata.

Sexto^bip de auctoritate .2.^biq ad Timo. 4. reposita est mihi coro'na' iusticie.⁵⁹² et de
parabola. ite et vos in vineam metam.⁵⁹³ et de illa. dignos nos fecit.⁵⁹⁴ Opponendo dico
quod d'ominus'd'octor' illas auctoritates causa digressionis assumpsit. Non enim querimus quomodo
remunerantur bona opera. sed in hoc est negotii cardo quomodo in bonis operibus sint
peccata. si quis tamen velit mentem August'ini' videre legat August'inum' de gra'tia' et^birlibe'ro'arbi'trio' c.
.16. ubi dicit quod deus sua munera^bis coronat.⁵⁹⁵

Septimo^bit quando d'ominus'd'octor' invenit^biu novam iustitiam secundum quam dicit Davidem nolle iudica-
ri^biv causa brevitatis remitto iudices ad librum de perfec'tione'iusti'tie'⁵⁹⁶ ubi August'inus'^biw satis
dicit de iusticia.^bix

Ad^biyAug'ustinum' .9. confessionum c'apitulo' finali cum dicit. Si remota^biz misericordia discutias
delicta.⁵⁹⁷ auctoritas Aug'ustini' est contra allegantem et est gladius Golie.⁵⁹⁸quia^bja expresse dicit quod^bjb
delicta sunt in operibus et propterea fiducialiter sperat de dei misericordia. prout
etiam Christus dicit. sanis non est opus medico.^bjc sed infirmis et quod^bjd non veni vo-
care^bje iustos sed peccatores^.599

Octavo.^bjf dicit quod non possum ostendere hec^bjgEcclesiast'icum' qui unquam ita intellexit
sicut ego. nisi demonstrarem Scholasticum^bjhwittenbergens'em'.⁶⁰⁰ vellem ego d'omino' doctori
abunde respondere nisi parcerem universitati Ingelstadensi. quod autem sensus meus sit
approbatus. remitto ad loca allegata^bji et adiicio quod Augusti'nus' scripsit de senten-
tia Iacobi ad Hieronymum.^bjj601

Nono.^bjk cum dicit se non meminisse martyres dicere^bjl omnis homo mendax.⁶⁰² dico
hoc est indicium quod non legit August'inum' diligenter. psal: 115.^bjm603

Decimo.^bjn quando dicit me attulisse gladium quo vult rapere^bjo cervicem meam. quod reni-
sum nature et volun'tatis' ^bjpposuerim esse peccatum.^bjp604 satis demonstrat quod non intelligit
unde nascantur peccata in bonis operibus. Non^bjq oriuntur ex gratia sed ex peccato
quod est in homine. et dicitur lex membrorum. secundum istam legem dicit^bjr Christus.
spiritus promptus est caro autem infirma.⁶⁰⁵ et Paulus^bjs Ro. 7. Video autem aliam legem in mem-
bris meis repugnantem legi mentis mee et captivantem in lege peccati. que ^bjtlex peccati^bjt
est in membris meis〈.〉⁶⁰⁶ propter istam legem dicit Paulusse^bju captivum duci et eo quo
non vult. et paulo superius. Scio enim quia non habitat in me. i'd est' in carne mea bonum
Nam velle adiacet mihi. perficere autem bonum non invenio. Non enim quod volo bonum
hoc^bjv facio.⁶⁰⁷ Ecce Paulus^bjw expresse dicit quod vult bonum. vult servare mandata dei.
vult mori pro Christo ut August'inus' exponit^bjx608 sed non invenit perficere. quia renisus est
Ut August'inus' exponit.voluntatis qui refragatur bono velle. Ex quibus patet quod sancti dum bene volunt
nihilominus male faciunt. hoc est sentiunt prava^bjy desyderia in natura. que desy-
deria non auferentur^bjz donec mortale hoc vestiverit nos. postquam autem mors absorp-
ta fuerit in victoria. tunc erit bonum velle absque pravo desyderio. tunc erit et^bka velle
et perficere. quod^bkb perficere iam non invenimus. nec aliquis sanctorum invenit. excepto
Christo et eius matre.^bkc609

D3^rUndecimo. Cum respondit auctoritati quousque irasceris etc.^bkd610obiecit^bkeHiero'nymum'
qui dicit. quod conscientia^bkf delicti timet deum.⁶¹¹ auctoritas est pro nobis quia conscientia delicti
presupponit ipsum delictum. alioquin falsa est conscientia. Videat autem d'ominus'd'octor' et Iudi-
ces electi August'inum' interpretantem hunc versiculum ^bkgsuper oratione servi tui.^bkg et facilem
habebunt intelligentiam.⁶¹²

Porro non possum non admirari astuciam d'omini'd'octoris' qui hic transiliit scopum ne-
gotii. Ego quidem causam et discrimen exegi cum oratio sit tam felix et sanctum bonum
a Christo egregie commendatum. et nihilominus deus irascatur orationi iustorum. cur
delicta negemus in similibus. operibus. sed^bkh ut d'ominus'd'octor' intelligat me sequi auctoritatem
Ecclesie adduco^bki Ecclesie^bkj preculam ubi dicit. de nostra iusticia non confidimus.⁶¹³
ergo illa diffidentia^bkk nascitur ex malo. ex vitio. verba sunt Ecclesie. ut qui nostre
iusticie fidutiam non habemus. et^bkl sunt alia.^bkm

Eodem die hora .2.⁶¹⁴ continuavit Caro'lostadius' seriem disputationis.^bkn

Nam secundum Augu'stinum' contra iulia'num' l. 4. c. 3. quod bonum est. bono displicere non
potest.⁶¹⁵ idcirco si opera alicuius sancti prorsus carent peccato. recte potest de eis
haberi^bko fiducia. sed quod hoc sit falsum patet per alias preces ecclesie.^bkp ubi^bkq dicit^bkr deus
qui conspiscis quia ex nulla nostra actione^bks confidimus.^bkt616 et alibi quia indesinenter pecca-
mus.⁶¹⁷ ergo sancte ecclesie membra semper peccant quando benefaciunt. alioqui falsum esset
quod dicitur indesinenter peccamus. Et hoc quod ex^bku nulla nostra actione^bkv confidimus.
Hoc^bkw est quod esaias. c. 64. dixit. Et quasi pannus menstruate universe iusticie nostre.⁶¹⁸
ubi textus clarus est^bkx quod omnes iusticie nostre. hoc est omnia opera ^bkyiusticie nostre^bky sunt sicut
pannus menstruate mulieris. ergo habent immunditiam.^bkz et notanter dicit. universam
nostram iusti'ciam'^bla et nullam iusticiam excludit.^blb619 quod pulchre exponit^blccassianusbld de velle
bonum et agere malum.⁶²⁰ hoc est quod Iob dicit. lotus si^ble fuero quasi aquis nivis. et ful-
serint^blfvelut mundissime^blf manus mee. tamen sordibus intingis me. Iob. 9.⁶²¹Aug'ustinus'
legit tamen sordib'us' intinxisti me.⁶²²q'uasi'd'iceret' quod^blg omnia opera^blh sunt intincta sordibus sed quid aliud
eo loci intelligere audemus per sordes^bli nisi delicta. propterea recte dicit idem Iob
eodem c. 9.^blj Si iustificare me voluero. os meum me condemnabit. Si innocentem
ostendero. pravum me comprobabit.⁶²³ Ecce Iob sanctus. iustus. et patiens qui sue
sanctitatis testimonium a deo habuit.^blk dicit. Si me iustificavero condemnabit me
os meum. unde dicit paulo inferius. Verebar omnia opera mea. sciens quod non^bllpar-
ceres delinquenti.⁶²⁴ Quid habet timere iustus in bonis operibus si nulla peccata in eis
sunt.〈?〉propterea^blmPaul'us' ad Gala: 5. dicit Caro concupiscit adversus spiritum. spiritus
autem adversus carnem. hec enim sibi invicem adversantur.⁶²⁵August'inus' in lib: hyponosticon^bln
dicit. Iuge bellum est et continuum inter carnem et spiritum. prout sapiens^blo dicit. Iugum^blp
grave super omnes filios ade a die exitus eorum usque ad diem reditus in matrem
omnium.⁶²⁶Clariss'imus' est textus quod semper spiritus contra carnem pugnet^blq et quandocumque spiritus
bonum operatur. tunc caro reluctatur in tantum quod inter istam luctam necesse est infir-
mari spiritum et contrahere maculam. ut habet August'inus' contra iulia'num' lib. 3. c. 6.⁶²⁷ et de
verbis Apostoli sermone. 3. a. c. d.⁶²⁸ et sermo'ne' 10.^blr629 Ergo quando iustus bona opera facere
conatur. non potest implere quod debet et quod vult. quod expresse dicit apostolus. ut non
quecunque vultis illa^bls faciatis.⁶³⁰ ergo non faciendo quod debent et quod volunt peccant.
Ego rogo dominos iudices quod secundum allegata nostra iudicent diligenter intentiones
authorum citatorum inspicere dignentur.

Eccius .^blt

Replicando clariss'imus' doctor defensavit regulam suam universalem que est^blu beati Ambro'sii'⁶³¹
sicut eam agnovi et dudum novi. sed eam bene applicatam volebat extendere ad
universalitatem operum. quam extensionem nullo sancto doctore probatam in operibus
non admitto. quoniam affirmationes circa opera sunt coartate.^blv negationes vero
sunt ampliores. alioquin precepta affirmativa obligarent pro semper quod esset
pro pigris rusticis libenter sabatha sanctificantes.^blw Excusavit se quod bonum esset se
venisse meditatum et instructum. non hoc improbavi esse^blx viri prudentis. sed bonus
athleta^{bly blz}etiam accipit^blz consilium in arena.⁶³²

D3^vDe Augustino remisit se ad iudices. sed nullum protulit verbum Augustini. quare
de hoc quoque transeo.⁶³³Hieronymum per me verissime allegatum remittit ad iudices
qui^bma ita verissime reperient.^bmb634

Demum cum duos locos secundum corticem repugnantes ex Davidadduxissem^bmc
ostensurus quod gram〈m〉aticus sensus non sufficiat ad intelligentiam scripture. tran-
seo^bmdde ioco.^bmd extendit fimbrias clariss'imus'd'octor' declarando ad longum impertinenter. qua-
lisfuit^bme iusticia. David. propter quam petierit ingredi iudicium cum domino. sed iudicando
se ipsum et sua peccata.⁶³⁵ Sicut allegavit de iusticia Iob^bmf de iusticia^bmgDavidet^bmhpec-
catum meum contra me est semper.⁶³⁶ Et ita^bmi veritas oriatur de terra.⁶³⁷dico^bmj quamvis ista decla-
ratio in se sit vera. et hoc omnes scholastici doct'ores' et predicatores a quadringentis
annis docuerunt. hominem peccatorem exercendo in se iusticiam^bmk per penitentiam quod tunc
deus remittat peccata.^bml Ideo uno ore scholastici et predicatores concluserunt. penitentiam
esse partem iusticie vindicative.⁶³⁸

Secundo dico quod ex tota^bmm sua declaratione^bmn habetur plus contrarium
conclusionis sue quia admittit David iudicando seipsum. et sic de aliis homi-
nibus^bmose iudicantibus^bmo esse iustum et ita non peccat in illo bono opere. quia alias ratione
peccati concurrentis in illo iudicio adhuc non auderet petere. ut deus ingre-
deretur iudicium.

Tertio quia arbitratur facere inducta pro eo. ^bmpcum tamen^bmp tota declaratione. ubi in
uno loco David petit iudicari secundum iusticiam.^bmq639 adhuc tamen tremens coram rigida
iusticia^bmr Dixit in conspectu tuo^bms non iustificabitur omnis vivens.⁶⁴⁰ hic universalitatem re-
gule sue extendat.^{bmt bmu}sed nolo immorari.^bmu

Deinde cum dixissem de duplici iusticia. quam ego ex^bmv sacra scriptura probavi
quia scholasticos non vult admittere. remisi^bmw ad Augu'stinum' de perfect'ione' iusticie^bmx641adduxi^bmy
Augu'stinum'apertissime^bmz in. 9. Confess'iones' ubi loquitur de^bna iusticia et misericordia.⁶⁴² et omnino
clariss'imo'd'omino'd'octore' non suffragatur^bnbAugustinusibidem.^bnc bene fatetur Augustinus Deum
non exquirere^bnd delicta nostra vehementer.⁶⁴³ sed nec litera sonat quod in bono opere iusti
peccent. quamvis^bne ingenue fateor. sepe iustum in bono opere. et meritorio aliquando peccare
venialiter. Ut in celebrante devote^bnf vel predicante. aut^bng eleemosynam dante. aut for-
titer disputante sicut^bnh facit clariss'imus'^bnid'ominus'd'octor' exoriatur quedam mentis elatio. de genere
peccati venialis.⁶⁴⁴ Et ita particulariter nunquam contradixi d'omino' doctori. Ita^bnj enim testatur
b'eatus'Grego'rius' 1. moralium opera bona nostra tenuissimi contagii inquinatione^bnk maculari⁶⁴⁵
et Guilhel'mus'Parisien'sis'^bnl magnus ille episcopus et inceptor sicut testatur chronica fratrum
eremitarum mendicantium. credit^bnm cymices et muscas egyptias immergere in un-
guentum^bnn orationis. et sacrificium contribulati cordis.^bno646

Porro. dicit clariss'imus' doctor me digressum a peccato boni operis ad hoc quomodo
bona opera debeant coronari.^bnp647 dico salva sua reverentia. non fuisse hoc propositum
meum^bnq sed cum de iusticia fecisset^bnr mentionem. ostendi^bns ex sacra script'ura' duplicem esse
iusticiam. et^bnt secundum piam iusticiam fit retributio meritorum. Quare caput. 16. de gratia et
lib'ero'arb'itrio'^bnuAugustini est impertinens.⁶⁴⁸ Preterea. quia dixi^bnv me non meminisse^bnw in legendis
martyrum quod in martyrio etiam^bnx clamaverint^bny omnis homo mendax. opponit mihi^bnzAugu'stinum'⁶⁴⁹
qui non est martyr. ^boased confessor qui^boa dicit martyres hoc^bob dicere〈.〉 dico ego^boc plus. omnem
hominem debere agnoscere propheticam^bod veritatem. quia omnis homo mendax. quod si prophe-
te credere noluerit aliquando cum suo periculo experietur. In psal: 79. dicit me fortiter
transiliisse^boe robor^bof sue inductionis. quia deus fuerit iratus super oratione.⁶⁵⁰ que ita a
Christo commendatur. ergo a fortiori super aliis operib'us' bonis. Dico quod^bog fuit speciale de oratione
illa pro salvatore mittendo. nec est verum deum in se irasci. quia ab illis passionib'us' est
immunis. sed quia habet se per modum irascentis et hoc fuit^boh speciale ratione dilationis. Deinde
cum dixissem nullum ecclesiasticum vel scholas'ticum' dedisse hunc sensum: quod in omni bono opere
iusti peccarent.^boi nisi scholasticos wittenb'ergenses'〈.〉^bojDico quod^boj indignatus. d'ominus'd'octor' minas D4^r
adiecit. que quia sunt contra publicum salvum conductum.⁶⁵¹ refero ad dominos etiam me ex-
primo〈,〉 me 〈signifi〉casse per illos scholas'ticos'wittenbergen'ses' doctorem Andream Bodenstein
de Carolostadio.^bok et patrem Martinum Lutther. Porro quod de lege membrorum
induxit et auxilium apostoli imploravit.^bol652 dico. Omnia ^bomper apostolum^bom adducta me libentis-
sime credere. et propter brevitatem omitto. quam varie istud caput⁶⁵³ sit expositum per
OrigenemHiero'nymum'August'inum'Ambro'sium'Damascenum et sanctum Paulinum.⁶⁵⁴ tamen in presentia^bon
accipio posteriorem sententiam Augustini. qui aliquando fuit in sententia Paulini. et
tunc dico concupiscentiam. illam legem membrorum.^boo quamvis fuerit peccatum ante bap-
tismum. tamen post baptismum non est peccatum. Ut b'eatus'August'inus' libro primo de nup-
tiis et concupiscentia⁶⁵⁵ et maxime secundum August'inum' lib: 6. contra. Iulianum. c. 5.⁶⁵⁶ In
summa dico concupiscentiam infirmitatem illam^bop et malam^boq valetudinem. legem membrorum legem
carnis. non esse peccatum nec mortale nec veniale. et post baptismum non origi-
nale. quod si etiam sicut glossa interlinea'ris' in loco allegato facit exponendo peccatum
pro quacumque^bor concupiscentia. hoc est sicut August'inus' exponit lib. 6. contra Iu-
lia'num' c. 5. quia fit a peccato. et est pena peccati. qui adducit. unusquisque tentatur a
concupiscentia sua. abstractus et illectus. deinde concupis'centia' cum conceperit parit
peccatum. profecto in his verbis partus a pariente discernitur. pariens enim
est concupiscentia. partus peccatum. Sed concupiscentia non parit nisi conce-
perit. nec concipit nisi illexerit. hoc est ad malum perpetrandum voluntatis^bosob-
tinueritconsensum.^bot657 et per hoc^bou volo esse responsum hiis que adduxit de lucta
que est inter carnem et spiritum. quam omnes experimur. sed proposito non convenit.^bov

Deinde^bow adduxit Iob c. 9. non audentem se iustificare.⁶⁵⁸ dico Iob loqui secundum
illam rigidam iustitiam. et sicut sapientem. quia nemo scit an amore vel odio dig-
nus^box sit. sicut Paulus qui nihil sibi erat conscius et tamen dicit quod in hoc non
erat iustificatus.⁶⁵⁹ unde bene faciunt iusti quod verentur omnia opera. Sicut Iob
et sicut b'eatus'Grego'rius'ait^boy piarum mentium est agnoscere culpam. ubi non est.⁶⁶⁰ sed ac-
cipiat hunc morsellum quod^boz Iob. 27. inquit^bpa neque enim reprehendit me^bpb cor me-
um. in omni vita mea.⁶⁶¹ quomodo hic se iustificavit? Deinde timebam^bpc ne auc-
toritatemEsaiebpdobmisisset^bpe universas iustitias nostras esse sicut cedentis^bpf vel ut
alius textus habet^bpg sicut 〈pannus〉^bph menstruate⁶⁶² possem ei dare solutionem Hiero'nymi' qui maxi-
mus biblie interpres.^bpi dicit Prophetam loqui de comparatione iustitie legis et iusti-
tie Evangelice.⁶⁶³tamen^bpj do communem. quod verum est comparando iustitiam nostram
ad iustitiam divinam est iniustitia. quia imperfecta manca et mutila. Sicut^bpkcom-
parando lumen creatum ad lumen divinum est tenebre. et quod hoc sit verum pa-
tet^bpl Luce. 18. nemo bonus nisi unus deus.⁶⁶⁴ assumit b'eatus'Augusti'nus' de perfect'ione'iust'itie'⁶⁶⁵
Concordat Chrysost'omus' et alii. Omnia enim comparata creatori nec bona sunt. cui
comparata nec sunt. Ergo quod in uno loco de bonitate. ita alio loco de iustitia
dictum accipio. Postremo et iis^bpm concludamus.^bpn cum preculas Ecclesie mihi obiicit
quod fidutiam in operibus nostris non habeamus. et in alia collecta.^bpo quia ex nulla no-
stra actione confidimus.⁶⁶⁶Dico^bpp cum lectionib'us' meis hodiernis.^bpq quod per ista verba
non aufertur spes. sed presumptio tollitur. quia omnia facientes agnoscere debe-
mus quia sumus servi inutiles. ita indesinenter ecclesia agnoscit suos filios pec-
care. quare pro his rogat. sed ex nullis collectis vel aliis scripturis probatur
iustum semper in quolibet opere bono. etiam sanctum Laurentium in craticu-
la. peccare.⁶⁶⁷ ceterum si quid impremeditatum aut lapsu lingue^bpr aut ignoran-
tia. aut humane ^bpsfragilitatis temeritate fuisset per me^bps dictum vel factum. pe-
to ab illustriss'imis' principibus prestan'tissimis' ^bptet clarissimis^bpt viris. patribus venerandis
et observandis. dominis^bpu nobilibus. scholasticis. ut in his mihi veniam^bpv dent
et eos ipsos iudices precor. ut nihil suscipiant sinistro animo a me factitatum.
paratus doceri et emendari. si alicubi^bpw verum sensum et intelligentiam scriptu-
rarum non fuissem assequutus. Soli deo gloria Amen.

D4^vCarolostadius.

Primum mihi placet protestatio egre'gii'd'omini'd'octoris' nam et ego^bpx protestor et peto. Cum autem
tempus breve sit et ad singula responsa nequeam opponere. duntaxat ea tangam que egre'gium'
d'ominum'd'octorem' amicum meum in meam sententiam traxisse videntur. Videlicet responsio data ad
Esaiam omnes iusticie nostre etc.⁶⁶⁸ Ubi egre'gius'd'ominus'd'octor' respondendo dixit quod omnes
iusticie nostre comparate ad iusticiam divinam sunt tenebre et^bpy iniusticia^bpz669 hoc mihi
placet. et consequitur ex eo quod iustus faciendo iusticiam semper facit iniusti-
ciam. Si sua iusticia fuerit collata ad divinam iusticiam〈.〉^bqalaus deo.^bqa Ceterum cum
dicit quod precib'us' ecclesie non aufertur^bqb spes a bonis operib'us' sed presumptio. facile
eius sententie accederem. si ecclesia ita diceret. qui de bonis operibus non habemus
presumptionem. sed cum dicat non habemus fidutiam.⁶⁷⁰ videtur ^bqcsublata etiam^bqc spes.

Postremo^bqd Rogo d'ominum'd'octorem' dicat mihi si Paulus fuerit baptizatus vel ne. quando epistolam
ad Ro'manos'^bqe scripsit〈.〉 si fuit baptizatus tunc male appellat^bqf concupiscentiam peccatum
Respondit Ecciusbqg sit sitpost baptismum^bqhhabi-
tat in me peccatum.⁶⁷¹ testimonium est apostolicum quod apostolus post baptismum^bqicon-
cupiscentiam in carne sua vocat^bqj peccatum: ergo nemo reprehendendus si modum
loquendi apostolicum vel fuerit assequutus vel imitatus. contra alia propter volun-
tatem dominorum mihi non licet opponere: Dixi.

Eckius.

Dimissis duob'us' quia hoc semper fuit indubitatum apud scholasticos. quod petit
ex me scire de Paulo dico brevibus tria〈.〉primo.^bqk quod OrigenesHiero'nymus' et Isido-
rus lib: 2. de summo bono volunt apostolum loqui de consuetudine peccandi. quam
habuit sub lege. illa impellebat eum ad malum.^bql672 Secundo. quod origenes reputat
probabile et sanctus Paulinus ad Severum testatur apostolum non loquutum
pro se sed in persona infirmorum.⁶⁷³ que aliquando fuit sententia b'eati'Augu'stini'li〈.〉 6^bqm contra iuli'anum' c. 11.⁶⁷⁴
Tertio dico. Esto quod per peccatum hic intelligatur^bqn concupiscentia. tamen peccatum
ibi accipitur pro pena peccati. Ut ex Augustino lib: 6. contra Iulianum. c. 5. expresse
liquet et in superiorib'us' diximus.⁶⁷⁵ peccatum aliquando accipi pro pena peccati. ut quando pro
mortuis oramus ut a peccatis solvantur sicut docte tradit Iohannes picus co-
mes mirandulanus conclusione 11 apologie.⁶⁷⁶ Ergo concupiscentia post baptismum
peccatum dicitur. sicut scriptura alicuius dicitur eius^bqo esse manus. Quare si concupi-
scentiam dicitis peccatum ad modum iam declaratum facile assentio si autem peccatum
Χριστοτοχος Θεοτοχοςpro culpa et reatu assumitis^bqp manib'us'^bqq et pedib'us' dissentio.^bqr Tamen hoc^bqs addo pro corol-
lario.^bqt Non semper licere ut modum loquendi etiam sanctorum patrum teneamus: quoniam
etsi vulgatissimum sit Mariam fuisse appellatam matrem christi tamen concilium decrevit pro
tempore^bqu ut non Christotokos. sed theotokos diceretur〈.〉⁶⁷⁷ Illa cum superiorib'us' subiicio
maioribus meis paratus emendari.