A1^v
Summa eorum, quae hac epitome iucun-
dissima simul et utilissima, piis sane hominibus, continentur.

• Iustificatio impii, et mortem, et resurrectionem com-
  plectitur. Caput primum.
• Mortificatio impii, est iustificatio. Caput secundum.
• De tribus mortis generibus. Caput tertium.
• Mortificatio peccatorum, deductus ad inferos. Ca'put' quartum.
• Correptio et dolor poenitentis ad gratiam referuntur.
  Caput quintum.
• Prima impii conversio, laeticiae nihil, doloris plurimum
  habet. Caput sextum.
• Contritionem non voluntas, sed deus efficit. Ca'put' septimum.
• Quonam pacto deus primam impii conversionem ope-
  retur. Caput octavum.
• In hanc primam hominis conversionem, iudicio et ve-
  ritate descenditur. Caput nonum,
• Psalmi/ Domine ne in furore, breviuscula interpretatio,
  quo poenitentis gemitus explicatur. Caput decimum.
• Qui seminat in lachrymis, in gaudio metet. Caput .xi.^a
• Dictorum in Epitome, Epilogus. Caput duodecimum.

UnRd-Gl: posset assumi illud quod 4 Esdre 2 ascribitur de | matre depellente filios, deinde dicente petite | misericordiam a domino ^ann|2

A2^r
Andreae Carolostadii in epitomen suam.
ad expertum famigeratumque Medicinae Doctorem, Simo-
nem Pistorium², eiusque filios Simonem³ et Christopherum^b, alterum
utriusque iuris, alterum Medicinae⁴ titulo in-
signem, patronos suos, praefatio.

⁵Dei veritas cotidie^c me perurget: Eximii Docto-
res: a neoterico hoc Theologorum genere, pror-
sus deficere. sed consulto et carptim, ab illis me
subducere plane decrevi. Quippe, qui in meris ar-
gutiis: tamquam ad Syrenaeos scopulos: consenescunt⁶, qui nihil recipiunt,
nihil probant, nisi novam stropham redoleat. quique solum illud mi-
rantur quod propius intuenti, ut Magistralis propositiuncula occurit. Il-
li enim suum Monstrum parturiere^d7: quam Quaestionem vo-
cant: Silenum inversissimum.⁸ cui nimirum caput, corpus, cau-
da, nescio an etiam pedes sint^e plurimi. Illi, si quid discre-
pare, aut saltem non per omnia suis corrudere viderint,
ceu plebaeum contemnunt, ac velut a Christiana, quia sua pi-
etate degenerans, non obscuro classico proflant, eliminant,
et condemnant^f. Porro, ego nunc secundum annum, non si-
ne sudore, sed incredibili^g voluptate, in Ecclesiasticis scrip-
toribus absumpsi, et non in uno loco Scholasticos^h (ut voc-
cant) Doctores: quos olim publice in florentissima Acade-
mia nostra Wittenbergensi, magna quidem opera, sed in-
foelici (quemadmodum nunc experior) eventu, docui et tuta-
tus sum: sacram scripturam inepte adscivisse, atque in diver-
sum, immoⁱ: si fas est veritati subscribere: in contrarium re-
pugnantemque^j sensum detorsisse, comperi. Confestim igitur. A2^v
quemadmodum ab opinatiunculis illis portentosis olim
me substraxi, ita quoque ab eorum praescriptis seu formulis
quaestionariis, in quas conspirarunt, me subducere conor. ex-
composito tamen, ne offendam. Quo fit, quod ablegatis conclusioni-
bus rem propositurus, perpetua oratione connixus, primum egre-
dior. Stilum autem potissimum abstinere curabo ab his,
quorum nutu renutuque rerum summa pendet. quorum volun-
tate, dubiorum finitiones proferuntur, pugnantia pacantur.
absit, illos irreverenter montes tangam, quorum fumo proxi-
mus semper est ignis.⁹ At quid hoc elogio vociferor, cui nec
tantum elegantiae datum est, quantum sustinendo solum lite-
rarum negotio sufficiat? Verum, non nihil crescit animus,
quod mei similes blaterabunt, hoc est illi, qui malos ter ma-
le effutiunt. qui: ut ego olim: Naenias obganniunt, barbariemque
deosculantur. Dei igitur ope confirmatus, tibi filiisque tuis
Simoni ac Christophero^k, et humanis et eruditis viris, de
impii iustificatione (quam poenitudinem/ ad inferos dedu-
ctum reductumque, non abs re quis dixerit¹⁰) Epitomen, non con-
clusionibus, sed autoritatibus^l septam, inscribere constitui.
quo omnes plane intelligant, quam tibi liberisque tuis gratifi-
cari studeam. Sed rem fortasse disputatu, tum difficilem,
tum periculosam, semper tamen utilissimam brevius hic
et coactius perstringam: alicubi fortasse copiosius explica-
turus: quo paulo cautius muniri, paulo accuratius distingui
queat. Exordior igitur: Patroni iucundissimi: contritionem
Scholasticam tanquam obelo indignam, silentio ceu condito ve-
nabulo confecturus. Primum iustificationis impii parteis du-
A3^ras subiicio, non reveritus quaestionum Magistros, quorum tam
sterilis quam ingens est disceptatio. An peccatorum remissio sit
motus, ab infusione iustificantis gratiae separatus. et, An si-
ne speciali motione, aut ea decidua suscepta, liberum arbi-
trium contritionem causare (ita enim loquuntur) valeat.
iis in diversum sentientibus. plaerisque, propter Aristotelis
rationem, modo sic intellectam, et paulo post secus accep-
tam, sic et secus sua sensa tanquam unguibus et dentibus retinentibus.
quibusdam mero calentibus, subtiliusque alta penetrantibus,
plene^m, pleno stomacho, et ieiune, ieiuno ventre tutantibus.
Quibus, ut olim in perniciem mearum partium adhaesi, ita
nunc cum Christi fiducia infestus, dei legem obiicio. Quocir-
ca, vos: patronos meos dico: magnopere rogo, haec omnia
pro acri vestro iudicio congoscatis et observetis, primum.
quo ordine alia ex aliis ducantur. Post, quo pacto ad institutum
nostrum accommodata sint, quibus in hac Epitome utimur,
testimonia. Deinde, limam, quam ab omnibus, puri et in-
tegri iudicii expeto: adhibere, et quae asperitate offendunt,
radite. caeteris vero calculum vestrum adiicite.

Iustificatio impii, et mortem et resurrectionem
complectitur. Caput primum.

Iustificationi, mortificationem, perditionem, destructi-
onem, deductum ad inferos et ediverso, vivificationem, sal-
vationem, instaurationem, ab inferis reductum, adscribi
contendimus. A capite autem exorsuri, Apostoli dictum addu-
cimus,Eph. ii. qui ait. Omnes impii, et natura irae filii¹¹, in potestate
tenebrarum¹² sumus. Verum, cum ab hac potestate, in lucis reg-
A3^v numi. Petri. iii. Christus¹³ nos transfert, quandam similitudinem cum
eius morte, cum eius resurrectione habemus.¹⁴ Nempe, vita
Christiana gestis Christi configuratur, et quicquid Christus
in cruce, morte, sepultura, resurrectione, ascensione ad
coelum egit, iustificati vita referre debetⁿ. (r) AuRd: 〈h〉aec poteris per Bern'hardi' | sermonem i: col. i: de annuncia'tione'^ann|3| declarare qui sermo | remissionem peccatorum | per mortem Christi. deinde | opera iustiticiae per resur|rectionem probat Nimirum, quemad-
modum Christus crucifixus est, ita hominem veterem cum
concupiscentiis cruci oportet affigi. et, quemadmodum Christus Ro. vi.
sepultus est, ita homo Christianus consepelitur illi per bap-
tismum in mortem.¹⁵ Summatim, sicut sumus insiticii Christo
per similitudinem mortis, ita et per resurrectionem insiticii^o
Christo efficimur. Complantati sumus per mortem, com-
plantati per resurrectionem. liquet iccirco, iustificationem
habere mortem peccatoris, habere et resurrectionem, pri-
orem vero mortem, quam vitam.

Mortificatio impii, est iustificatio.
Caput secundum.

Verum hic lector obstrepit, quod mortificationem impii, iustifica-
tionem appellaverim. Cui ego non meum inventum, sed Aposto-
licum dogma obtrudo. ait quippe Apostolus. Etenim, qui mor-
tuusRo. vi. est, iustificatus est a peccato.¹⁶ et paulo superius simul
Ro. iiii.utrunque complectens^p membrum, dixit. Mortuus est propter
delicta nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram.¹⁷ (r) AuRd: gratia dei peccata donan-|tur i retracta'tionum' 24 c | et 25^ann|4
Cui consequens est, tam iniquitatis mortificationem, quam re-
surrectionem nostram: qua in novitate vitae^q ambulamus:
ad iustificationem pertinere. Miranda Apostoli sententia.
haec enim universos Prophetas, et totam scripturam perer-
rat. Contingit autem, quod priorem iustificationem, hoc est im-
A4^rpii mortificationem/ ad inferos deductum, ceu indignantis
dei intolerabilem poenam, longe iustus ante praesentiat, quam
subsequatur vivificatio, et novae vitae largitio. Quin tri-
duo apud inferos quandoque remoratur in corpore, velut in
quodam sepulchro. Qua de re, certo quodam ordine
disputaturi, priorem tractabimus iustificationem.

De tribus mortis generibus. Caput tertium

Praemitto igitur secundum Ambrosium tria mortis genera.¹⁸ Unum ip-
siusEzech. xviii. animae, de quo scriptum est. Anima quae peccaverit, ipsa
morietur.¹⁹ Cui adiunge et hanc autoritatem^r. Os quod mentitur,
occidit animam.²⁰ Aliud est mortis genus mysticum, quandoRo. vi.
quis peccato moritur, et deo vivit. de quo Apostolus ait. Consepul-
ti sumus cum illo per baptismum in mortem.²¹ Tertium, quo
anima a corpore separatur. Mysticam illam mortem, qua von »Mysticam« Unterstr. zu AuRd-Gl: mystica dicitur quia e〈st〉| vita〈.〉 dicitur nostra confessi〈o〉 | a mortuo perit^ann|5 ecclesiatici | Aug'ustinus' de verbis do'mini' secundum | Matthae'um' sermone 8^ann|6
occumbunt peccata, qua vetus ille noster homo discruciatur²²,
disquirimus, recteque veteris vitae occasum, abolitionem ini-
quitatis nuncupamus. et contra, resurrectionem novae vitae,
renovationemque iustitae. Illam laboriosam, hanc beatam
sanctis patribus non semel asserentibus. Nec ab re, quod caro
nostra non potuit peccatum abolere, nisi crucifixa esset in
Christo Iesu, in Christo omnino, hoc est, in fide Iesu Chris-
sti.Ro. iiii. Revera credenti in eum qui iustificat impium, fides depu-
taturActu. xv. ad iusticiam.²³ Fide enim corda purificantur, fide a ser-
pentibusIoan. iii. morsi sanantur.²⁴ Porro, oportuit filium hominis ex-
altari,Math. ix. ut^s omnis qui credit in eum/ non pereat.²⁵ Fide enim
peccatores salvos Christum fecisse, evangelia testantur.²⁶ FidesEphe. ii.
non ex nobis, sed dei donum est.²⁷ fide Christus inhabitat A4^v
in corde hominis interioris.²⁸ Iustificamur igitur fide, vivi-
mus fide. Iustus enim ex fide vivit.²⁹ Ob id, qui occasum ve-
teris vitae, exortumque novae desyderat, fidelis sit oportet. et
in Christum credat, necessum est.

Mortificatio peccatorum, deductus ad infe-
ros. Caput quartum.

Caeterum, nescio quis, dum haec refero, submurmurat. quod
mortificationem peccatorum, ad inferos deductum constitui.
Sed sequentia commonstrabunt, id non praecario ex scri-
ptura acceptum. At non prorsus dedi, fidei über »infernum« interl. zum InRd: speciem in quo non est de〈i〉 | nominis m〈ag〉|nifca〈tio〉^ann|a
infernum subesse. do-
nabo autem, fidem mundare cor, expungere^t peccata, abolere
vetustatem, AuRd:〈s〉tupor alienacio sensuum ^ann|b | quod scilicet sensus constypentur von »stupidos« interl. zum lnRd: insensatos sicut membra stupida^ann|c InRd, mit Strich von der vorigen Gl. abgesetzt:〈omnis〉 quod | parvum 〈seu〉 | nullum | habent […] sed iustos velut stupidos quandoque non sentire
dei gratiam. immo, sese
»omni gratia destitutos« (r) Unterstr. mit »A«-Markier. darüber: dormicio christi^ann|7 omni gratia destitutos, deoque odi-
osos arbitrari.
AuRd:[…] psalmo 88 repleta est mal〈is〉 | 〈a〉nima mea, et vita mea | in infernum descendit^ann|d | idem psalmus Facti sumus sicut | 〈i〉nterfecti, dormientes in | 〈s〉epulchro quorum non | recordaris amplius et qui | 〈a〉 manu tua abcisi | sunt^ann|8, Quare domine | abiicis animam meam | abscondis faciem tuam a | me.^ann|e portavi furorem tuum | et conturbatus sum^ann|9 et tanquam ad infernum detrusos, iudicium dei re-
formidare, ac quasi nihil fiduciae habuerint, moerere.
InRd:Bern'hardus' de | conversi'ione'| ad cl〈eros〉| c 19.^ann|10 Qui-
dam enim accepta fide, diffidentia non carent, quam utique
inesse sibi noverat, qui dicebat. über »Credo domine« interl.: marci^ann|f Credo domine, adiuva in-
credulitatem meam³⁰, multo enim crebrior, multoque numero-
sior pars hominum est, cui paulatim, quicquid superna largi-
tas donat, accrescit.

Correptio dei et dolor poenitentis, ad gratiam
referuntur. Caput quintum.

Exordium autem propositi confirmo per verbum Christi, Be-
atiMatth vi. qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur.³¹ qui sine sermonis
velo aperte ait, luctum^u et eiulatum peccatoris, beatitudinis por-
tiunculam.^v et tam eximiam, quae consolationem nactura
sit. Cui in eum sensum, ad literam prope modum Iob acce-
B1^r ditIob. v. dicens. Beatus homo qui corripitur a domino.³² manifeste
docens, increpationem dei, correpto peccatori, ad beatitu-
dinis speciem reputari. Proinde, iustificationem dico, a vo-
catione dei oboriri. sed et vocandi ordine servato, quod iusti-
ficaturus deus, primum terret, flagellat, conterit zu »conterit« Strichverb. zu AuRd-Gl: sicut flos egreditur et | conteritur Job xiiii^ann|11 et 〈psalmus〉 | 102^ann|12 sicut flos agri sic flo〈rebit〉 | et Esa: 40^ann|13 omnis caro faen〈um〉 | et omnis gloria eius sicut | flos agri , sautiat, mor-
tificat, deducit ad inferos. Deinde, consolatur, recipit, con-
tritionem InRd: 〈apo〉calyp'si' | 〈3. ego qu〉os | 〈am〉o: ar|〈gu〉o et | 〈c〉astigo^ann|g Hebre. xii. sanat, vivificat, et ab inferis reducit, testante scrip-
tura,Hie. xxx. Deus flagellat omnem filium quem recipit.³³ et Hiere'mias'. zu »Hiere.« Strichverb. zu AuRd-Gl:Hierony'mus' hunc text〈um〉 | assumpsit ad pelagia〈nos〉 | li〈.〉 2 fa: 15^ann|14 alias habet casti〈ga〉|bo sive erudiam te 〈in〉 | iudicio ut non vid〈e〉|aris tibi innoxius^ann|h Ca-
stigabo te in iusticia, et miserebor tui.³⁴ primum castigat, dein-
deTre. iii. miseretur. Ita enim idem Hieremias inquit. Si abie-
cit te, miserebitur iuxta multitudinem misericordiarum suarum.³⁵Iob. v.
Item Iob, increpationem domini ne reprobes, von »reprobes«^ann|i interl. zum AuRd: reprobat qui in querela suae passionis elevatur Greg〈orius〉 ^ann|15 ipse enim vulne-
rat et medetur, percutit, et manus eius sanat.³⁶ Quippe, quod rec-
te afflictus consyderabit, zu »consyderabit« Asteriscus am InRd:Hiere'mias' ^ann|16 | casti-|gasti me | et eru:|ditus sum^ann|j zu »consyderabit« Obelus am AuRd:Gre'gorius' Job. li〈.〉 6 c〈.〉 17^ann|17 cu〈l〉|pam poena subsequitur ut | flagella oculos delin〈qu〉|entis aperiant^ann|k quo iaceat, quem offenderit, et qui-
bus egeat medicamentis. Confirmarem^w omnia segregatim
sacrae scripturae testimoniis, si ea vellem discerpere, quae optimo
sensu et ratione cohaerent. verum ut licebit scripturae pelagus tentabo.

Prima impii conversio, laeticiae nihil, doloris
plurimum habet. Caput sextum.

Levi. v. et vii.
Primumque illud quod in Levitico scribitur³⁷ produco, videlicet.
AuRd: prius offeret sacrificium | pro peccato deinde pro holocau|sto levi: 5^ann|18 | Aug'ustinus' in levi'ticum'q'uestione' 4^ann|19 Nec immittet in sacrificium pro peccato oleum, nec thuris
aliquid imponet.³⁸ et quod postea subiectum est. Haec hostia arida
AuRd: Bern'hardus' fol〈.〉 cxi in col'umna' 2 | per totum et col'umna' 4 H in fi〈ne〉^ann|20
est.³⁹ Quibus verbis palam est, peccati sacrificium, nec oleum, nec
thus habuisse. docemurque in prima hominis conversione
ad deum, animam iusti, oleo laeticiae⁴⁰, et thure laudis et suavi-
tatis destitutam. vor Addo Markier. Addo quoque sacrificium hoc in clibano,
in sartagine vel craticula excoctum.⁴¹ quid est in clibano, nisi B1^v
in corde ardenti? Calefactos enim legimus in OseaOseae. vii. adulte-
rantes legem, tanquam clibanum ignis ardentem.⁴² quid clibano
ignis accipies, nisi cor hominis succensum? quod si vitia suc-
cenderint, aut diabolus inflammaverit, cor non coquitur, sed Psal. xx.
exuritur^x.⁴³ De illo scribitur, Pones eos ut clibanum ignis⁴⁴, consti-
tues eos ardentes, vexabis intrinsecus conscientiam impieta-
tis suae. Si vero ille succenderit, qui dixit. Ignem veni mitte-
reLucae. xii. in terram ut ardeat,^y ad salutem iusti cor angitur, tribu-
latur, discrutiatur. bei »Sed tunc« Markier. Sed tunc conscientia inflammatur, et
eius deprecatio tam multis cogitationum tumultibus qua-
titur, ut pene a conspectu iudicis repulsa videatur. UndeIob ix
Iob dicit, cum invocantem me exaudierit, non credo quod ex-
audierit vocem meam.⁴⁵ Audis ne eum dicere, zu »non credo quod exaudierit me« (r) AuRd: Non credo quod me exau'dierit' | vide Taulerum fol〈.〉 33 col'umna' 2^ann|21 | qui dat pulchrum exemplum non credo me
exaudiri, sed repulsam pati? Sed quamobrem se exaudiri nonIob eodem ca'pitulo'.
credit? audi illum. Multiplicavit, inquit, vulnera mea, non
concedit quiescere spiritum meum, et implet me amaritudi-
nibus.⁴⁶ Iustum illum multipliciter vulneratum: cui quies nulla,
amaritudines^z vero plurimae: cui tam adsimilabis^aa, quam succen-
so clibano? qui nec oleum laeticiae⁴⁷, nec thus suavitatis referat,Psal. xxix.
cui omnia tristia sint, anxia omnia, turbata omnia, aridaPsal. xxxi.
omnia, lachrymosa omnia. »cui fletus ad vesperam demora-« Unterstr. cui fletus ad vesperam demora-
Marg.»Psal. xxix.« Strichverb. zum 22. Zeilenanfang »(demora-)bitur« bitur Psal. xci.⁴⁸, id est, ad occasum praesentiae dei. Cui dolor in con-
Marg. »Psal. xxxi.« Strichverb. zum 23. Zeilenanfang »(con-)spectu« spectu eius semper⁴⁹, cui nulla hilaritas, qui veritatem, id est,
Marg. »Psal. xci.« Strichverb. zum 24. Zeilenanfang »iusticiam« iusticiam irascentis dei annunciat per noctem, id est, per pec-
catorum flagella⁵⁰, hoc aestu gemebundus eiulat et inquit. Do-
mine, tantae sunt necessitates über »necessitates« interl.: infirmitates , tantae et tot tribulationes, totPsal. lix.
tormenta, ut merito tibi dicam. Repulisti me et destruxisti B2^r
me, commovisti terram, voluntatem terreno corpore graviter
depressam, et conturbasti eam⁵¹, et firmissimas eius bases, os-
sa, medullam, nervos tremefecisti. Conturbasti voluntatem,
quae sibi terram et cinerem est adepta. Nunc huius peccatri-
cis
von »peccatri(-cis)« Strichverb. zu AuRd-Gl: quoniam multa flagell〈a〉 | peccatoris . sed sperantem | in domino misericordia circumdabi〈t〉 | psalmo 31^ann|22 conscientiae, quam movisti et conturbasti, sana contriti-
ones, quoniam est mota⁵².

Contritionem non voluntas, sed deus efficit.
Caput septimum.

Quo motore? figmento scholastico^ab? speciali motione?
an voluntate ex naturalibus imperante concursum duarum
proximarum causarum contritionis naturalis et bonae ex gene-
re? Absit. Quo ergo turbatore? quo denique motore factaePsal. lix.
sunt contritiones? Ausculta, audies omnia a principio. DeusPsal. ciii.
repulisti nos⁵³. et in consequentibus principium repete. dic deusPsal. ciii.
commovisti terram, conturbasti eam, sana contritiones eius⁵⁴.
Cuius? voluntatis peccatricis. tu ergo sana qui conturbasti⁵⁵,
quoniam mota est. tu aspicis terram, et facis eam tremere. tu Psal.cxi.

zur Marg. »Psal. cxi.« AuRd: hebraice ita. et[…]| gloria et decor opus eius^ann|23 tangis montes et fumigant preces.⁵⁶ confessio et magnificen-
tia^ac opus eius⁵⁷, non nostrae facultatis. Turbata est terra, quia Psal. lv.
ipse conturbavit. habet lachrymas von »lachrymas« Strichverb. zu AuRd-Gl:ps'almo' 56 hebraice ^ann|24. Secrecio|ra mea numera〈sti〉 | pone lachrymam^ann|25 〈meam〉 | in conspectuo^ann|26 tuo sed 〈non〉 | in narratione tua^{ann|27 ann|28}סָפַרתָּ| numerasti censuisti ^ann|29 in dei conspectu, quiaEcclesi. ii.
deus eas in suo conspectu posuit.⁵⁸ Terra percussa est, succensa
est, accedit ad servitutem, stat in iusticia et timore, praepa-
rat animum ad tentationes.⁵⁹ Sic solet peccatorem deus inIob. ix.
turbine subvertere, testante Iob, qui ait. In turbine me con-
teret.⁶⁰ Veniens enim viis suis, in tempestate et turbine veniet.
Quid est in turbine me conteret? nisi in valido et rapaci vento
me faciet contritum. Is est quidem frequens scripturae stilus, B2^v
nam alibi scribitur. Tentat vos deus, ut sciat, si diligitisDeu. xiii.
eum⁶¹, id est, scire vos faciet, an diligatis eum. Nempe, quod ni-
hil illum lateat, cui omnia aperta sunt. Sic illud interpretan-
tur.Gala. iiii. Misit deus spiritum suum clamantem⁶², id clamare facien -
tem.i. Timo. ii Et hoc. Ipse spiritus orat et interpellat pro nobis⁶³, hoc
est, orare nos facit. Itidem et hoc. Deus vult omnes homi-
nes salvos fieri⁶⁴ i'd est' facit homines velle, facit ut homo velit om-
nesMatt. xxiiii homines fieri salvos. Item illud. Hunc diem neque filius
novit⁶⁵, id est, non facit scire illum diem. Ita conteret deus i'd est' Psal. lix.
bei Marg. »Psal. lix.« AuRd: converte nos deus | salutaris noster | psalmo 84^ann|30 | Hiero'nymus' transtulit vino| consopiente^ann|31 sed 〈signifi〉catum nominis | ^ann|32〈ד〉רָעָ est fremere vel tre-|mere^ann|33. facit contritum, quatenus dicimus illi. Potasti nos vino com-
punctionis.Prover. xii. ⁶⁶ Converte me domine über »Converte me domine« interl.: Hiere 31^ann|l et convertar.⁶⁷ Verte impium
et non erit.⁶⁸ subvertis, et evanescit. excoquis, et non manet
impius. hac gratia deficiunt peccatores a terra, et iniqui ut〈Psal.〉 ciii.
non sint.⁶⁹ Si hac iustificatione deficiunt iniqui, tolluntur im-
pii, evertuntur peccatores, non abs re quispiam eam subver-
tentemSubvertens gratia. gratiam nuncupaverit. gratia quidem generalis⁷⁰
est ad peccatorum abolitionem, ad pacem et reconciliatio-
nem.

Quonam pacto deus primam impii conversi-
onem operetur. Caput octavum.

AuRd: Luce 15 commedit | profugus filius siliquis | porcorum^ann|34 et fatigatur | ignominia Dum sic mutatur impius, volvitur in vespertino fletu, et
annunciat veritatem per noctes, flebilis et moestam comme-
morare vitam cogitur, erubescit, quoniam sustinet obpro-
briumEsa. xxxviii. adolescentiae suae. ac sicut Esaias inquit. recogitabo ti-
bi omnes annos meos in amaritudine⁷¹, ita hic annos recan-
tat amarulentos, in peccatorum recordatione^ad versatur, in lau-
de et dei gloria nondum exultat. Vexatur et impius eversus,Esa. xxviii. B3^r
et haec sola vexatio intellectum dat auditui.⁷² Haec poenarum sola
formido, et tormentorum metus, nos corriget ad salutem, et
mala nostra faciet intelligere. Deus hoc gradu: cui alias pro-
prium est misereri et parcere: peccatorem urget, stimulat,
punit, alienum opus eius, ut operetur opus suum, peregrinumEsa. eodem. i.
opus eius, ut proprium operetur.⁷³ non vult mortem, et propter
peccatum mortem facit.

In hac contritionem et conversionem hominis primam,
iudicio et veritate descenditur. Caput nonum.

Matt. xxii.
Iesus Christus dominus noster Phariseis minora praeeligentibus,
aliqua legis maiora inculcavit⁷⁴, iudicium scilicet misericordiam
et fidem.⁷⁵ De iudicio ad propositum. iudicium illud est, ad quodi. Corin.xi,
Apostolus hortatur nos, dicens, Si nos iudicaremus, non iudi-
caremuri. Ioan. i. a domino.⁷⁶ Quod et alius commendat, dicens: Si confessi
fuerimus peccata nostra, fidelis est deus, qui remittat no-
bis peccata nostra, et emundet nos ab omni iniquitate no-
stra.Esa. xlii. ⁷⁷ Et Esaias ait. Confitere tu prius peccata tua, ut iustifice-
ris.Esa. xliii.⁷⁸ Iustus enim in primordio sermonis, est accusator von »accusator« Strichverb. zu AuRd-Gl: Job 14 ^ann|35 vias meas in conspe〈ctu〉| eius arguam. et ips〈e〉| erit salvator m〈eus〉 | et psalmus 118 Deo vi〈as〉 | meas exposu〈i〉 | et tu exaudisti me^ann|36 sui.⁷⁹
prover. xviiiConfitenda sunt peccata etiam iusti, von»iusti« Strichverb. zu AuRd-Gl:Bern'hardus' ^ann|37 confessio vita pecc〈atoris〉 | et gloria iusti ^ann|n et ab impietate con-
versi. Et quid est non iudicatur, si sese iudicat, von »non iudicatur, si sese iudicat« (r) Strichverb. am InRd zu UnRd-Gl: de hoc iudicio psalmo 94^ann|38 Non derelinquet dominus popu〈lum〉 | suum et haereditatem suam non deseret, quoniam ad 〈i〉udicium r〈ever〉|tetur iudicium et sequentur illud omnes recti corde haec est il〈la〉 | iusticia de qua Iob ait c〈.〉 14^ann|39 scio si iudicatus fuero quod iustus | inveniar. quia iusticia ad iudicium revertitur ad omne〈s〉 | 〈recti corde〉[…] ^ann|40 si se existimat
peccatorem, et credit nullo modo suae infirmitati subveni-
ri,Ioan. iii. nisi Christo auxilio, nisi Christi fide. Nam qui credit in
Christum, non iudicatur. qui autem non credit, iam iudicatus
est. ⁸⁰ Si te recte iudicas, peccata fateris, credisque in Christum sal-
vatorem, non iudicaberis. Nempe qui iudicat se peccatorem, von »peccatorem« Strichverb. zu AuRd-Gl: Aug'ustinus' de verbis do'mini' secundum M〈atthaeum〉| sermone 8^ann|41 quando nos parvos f〈acimus〉 | simul deum magn〈ifi〉|cam'us' ^ann|o i. Ioan. i.
veritatem facit. Si enim dixerimus nos non habere pecca -
tum, veritas non est in nobis.⁸¹ fac veritatem, peccata tua cog-
B3^v ObRd (r) unleserlich) vor »Revela« Strichverb. zu ObRd-Gl:Hie'ronymus' psalmo 37 ita transtulit〈:〉 peregri|nare in terra et pascere fide. | volve super Dominum viam tuam et confide in | eo ^ann|42 nita deo facientem, et venies ad lucem⁸². sed cur ad lucem,
quae illuminat omnem hominem in mundum venientem? ut
manifestentur opera tua. Revela domino viam tuam, et speraPsal. xxxvi.
in eum, et ipse faciet, et deducet velut lumen iusticiam tuam,
AuRd: Aug'ustinus' de natura | et gratia c〈.〉 31 ^ann|43 et iudicium tuum sicut meridiem.⁸³ In consequentibus apparet
initium versiculi: revela domino viam tuam: sub aliis verbis repe-
titum,Revelare viam quid. revelare viam, est facere iusticiam, item et iudicium, de
quo praeiecimus,^ae alioqui qua ratione subiecisset. Et über »deducet« interl.: educet deducet
iusticiam tuam, nisi cum iuberet revelari viam, monstrasset
revelationem hanc esse iusticiam et iudicium. Eo quidem iustorum
pendet iusticia^af, quod se imperfectos, iniustos, et peccatoresPhil. iii.
confitentur Hieronymo testante.⁸⁴ quotquot perfecti estis,
illud sapite⁸⁵, hoc est, vestrae imperfectionis iudicium proferte.
Revela igitur viam tuam imperfectam et malam, nevis über »nevis« interl.: maculis ^ann|p et
verrucis über »verrucis« interl.: tuberculis deformem. Revela viam, veni ad Christum, ut^ag mani-
festetur et emendetur. Volve super dominum viam, et confidePsal xxxi.
in eo, et ipse dic. Confitebor domino deo adversum iniquitatem
verwischte AuRd-Gl:〈p〉salmo 84 Converte | 〈no〉s deus salutaris noster | 〈et〉 averte iram tuam a nobis ^ann|44 peccati mei, et ipse remittet iniquitatem cordis mei.⁸⁶ quin-
immo,Psal. vi. pro illa omnis sanctus orabit in tempore opportu-
no. Non te teneant tricae, revela viam tuam, peccatum cogno-
sce, et iniusticiam tuam: hac est tua via: noli operire, noli te-
gere.Esa. xliii. si tu manifestaveris, deus teget, qui ait: Memor esto
tu, et ego memor non ero.⁸⁷ revela viam tuam, iniusticiamPsal. lv. AuRd Hervorhebung der Marg.: »Psal. lv.« mit gepunkteter Unterstr. tuam. Deus vitam meam annunciavi tibi, et posuisti la-
chrymas meas in conspectu tuo.^{88 ah}Et iterum mihi dicis ^ah〈.〉 Revela viam tuam, narraEsa. xliii.
si quid habes, ut iustificeris.⁸⁹ Domine non iustificabitur in con-
spectuPsal. cxliii. tuo omnis vivens.⁹⁰ Dinumerasti ss von »Dinumerasti« Strichverb. zu UnRd-Gl: et psalmo 139 omnes vias | meas intellexisti ^ann|q omnes necessitates B4^r
meas,Iob, xiiii. et nihil te latuit de peccatis meis, signasti peccata mea
in folliculo, über »folliculo« interl.:〈p〉ellicula zu »folliculo« InRd:〈fol〉lis pell|[…] flatu | […]na von »folliculo« Strichverb. zu ObRd-Gl: follis pugillatorius qui pugno percutitur et annotasti, si quid invitus commisi.⁹¹ »quid invitus commisi« Unterstr. Haec suntEsa. vi.
mi domine, quae tibi narrare, et possum, et debeo. Vae^ai autem mihi
quia tacui, quia vir labiis pollutus sum ego.⁹² Porro, dum hanc
viam meam revelo, anxiusque peccata intueor, gelidos effun-
do sudores. Iubes tamen et dicis, revela ad dominum, volve su-
per dominum viam tuam, et spera in eum. crede, confide in eum, von »spera« interl. zum AuRd: quod possit et velit dimittere delinquenti peccata ^ann|r Esa. liii.^aj
et ipse faciet. Markier. vor »Sed« und AuRd-Gl: Cur ad dominum vi〈tia〉 | nostra volv〈ere〉 Sed cur ad dominum? quia ipse portavit iniquitatesPsal. ciii.
nostras.⁹³ ipse est petra, quae spinosis herinaciis est refugium ⁹⁴,i. Corin. v. ^ak
ipse factus est pro nobis peccatum, qui peccatum non cogno-
vit, ut nos essemus iusticia dei in deo⁹⁵. Sed quid ipse faciet? von »Sed quid ipse faciet?« Unterstr. zu AuRd-Gl: Quid faciet
faciet quod confidenti^al in eum, revelantique malam viam. Revela-
tio illa ^amerit iusticia^am, erit iudicium. et deducetur in lumine von »deducetur« Unterstr. zu AuRd-Gl:Aug'ustinus' psalmo 36 sermone 1 h^ann|45 cum coeperis | videre quod credidisti, ed〈ucetur〉 | in lumine iusticia tua | 〈educet〉 iudicium tu〈um〉| velut meridiem. nun〈c〉 | clarior est lux quam in meri〈die〉 | medio die. promiss〈orem〉 | ad〈huc〉 tenes. ex〈hibi〉|torem 〈exs〉pectas iu-
sticia, et in meridie iudicium.⁹⁶ Revela ideo domino, indica illi quidGal. v.
patiaris, indica quid velis, indica illi strennuum bellum, quod
tibi est adversus carnem.⁹⁷ Quin praelium et congressum illumRo. vii.
cotidianum atque continuum, quo tanta^an spiritus et carnis adver-
sitate divelleris, ut non quae velis, sed mala quae nolis, faci-
as.⁹⁸ ut te nolente, non bene concupiscat, quod in carne hae-
ret peccatum. Indica iccirco, quid in tanta anxietate velis. cla-
ma, infoelix ne ego homo? quis me liberabit de corpore
mortis huius?⁹⁹ Interim, dum ista ex animo profers, dum in
his versaris, dum tuum facis officium, infirmitates meditaris
cum tribulato corde, hanc viam revelas. Nimirum, spinis tot
configeris, ut multomagis tibi in aerumnam collapso¹⁰⁰, cu-
rae sit tuorum delictorum pavor et reformidatio, quam ut sentias
te Christo obsequentem esse. tantisper spiritus contorque-
B4^v tur, propensio ad mala obvolvitur, infirmitas ad facienda
bona obstrepit. Tu infirmitatem fateris, desyderas medicum,Daniel. iii.
ad Christum confugis, et ipse deducit^ao iusticiam tuam quasi
lumen.¹⁰¹ haec est lucida iusticia, qua deo iusticiam, tibi iniu-
sticiam et confusionem tribuis. et iudicium tuum tanquam meridi-
es¹⁰² producitur. quod iudicium? illud, quo cum nos nostraque
AuRd: Tribunal opera respicientes, omni omnium tormentorum generi adiudi-
camus. Accedit homo adversus se tribunal mentis suae, con-
stituit se ante faciem suam, ne hoc contra se postea fiat¹⁰³, cum
AuRd: psalmo .49. ^ann|s scriptum sit. Arguam te et statuam te contra faciem tuam.¹⁰⁴
Constituto cordis iudicio, accedit accusatrix cogitatio,
testis advocatur conscientia, urget carnifex timor, petitur
zu »Reus est mortis«(?) AuRd-Gl:〈e〉tiam si occiderit me in | ipsum sperabo Iob .13.^ann|46 sententia, pronunciatur, Reus est mortis. clamat iustus spiri-
tus. Iuste induxisti¹⁰⁵ omnia haec mala super me, propter pec-
cata mea. Verum non »Verum non« (r) Unterstr. ^ann|t me confundas, sed fac mecum iuxta mi-
sericordiam tuam¹⁰⁶, et confige timore tuo carnes meas.¹⁰⁷ Sibi
is mille aculeos optat, mala imprecatur, ut malis a malo »malis a malo« Unterstr.; interl. Worterklärungen zu »malis«: poenis und zu »malo«: culpa
liberetur. Hoc iudicium, Markier. vor »Hoc iudicium« (r) am AuRd:〈i〉udicium illud ire | 〈ma〉nifestum Job 27 | in principio vide ^ann|48 tam naturae molestum, tam vehe-
mens est et acerbum, ut ipsa natura interiret, si non meridie
dilectionis dei temperaretur^ap, si non lumen illud incommuta-
bile impertiretur. Nec dictum facile est, quam vera illa contri-
tio, verumque illud iudicium, iustum exagitet. Quare operae
precium me facturum putavi, si vere poenitentem suis: ut ai-
unt: coloribus, ex sententia primi psalmi de poenitentia
velut depingerem.

Psalmi, Domine ne in furore¹⁰⁸, breviuscula interpre-
tatio, qua poenitentis gemitus explicatur. Ca'put' x.

C1^r
Domine zu »Domine« (r) ObRd-Gl: Reüchlin^ann|49 domine ne in ira tua argues corripies me et ne in exestuatione tua | corripies me ne in furore tuo arguas me, neque in ira^aq corripi-
as Psal. vi^ar Marg. »ii. Timo. iii.« Unterstr. und AuRd-Gl.: Si sustinebimus 〈et〉 |conregnabimus | Hiero'nymus' contra pelag'ianos' li〈.〉 2 co〈lumna〉^ann|50| (voluntas dei cum gracia〈arum| ac〉tione sustinenda.^ann|u item 〈actibus 5^ann|51〉 | ibant apostoli gaudentes a cons〈pec〉|tu consilii quod digni habiti s〈unt〉 | pro christi nom〈ine pati〉 me. volo domine argui, emendari cupio, quoniam scio,
quod omnes qui pie vivere volunt in Christo Iesu, persecutio-
nemii. Timo. ii.^as patiuntur.¹⁰⁹ et quod ii qui pressuras^at non aegre sustinent, con-
regnabunt.Psal. xxxvii. Piam correctionem amplector. Ecce enim in fla-
gella paratus sum, et dolor meus in conspectu meo sem-
per.¹¹⁰ Non ignoro, quod a potestate Pharaonis eximendus, et
Aegyptum, hoc est, imaginem huius seculi, mundi tenebro-
sas illecebras exiturus, primum veniet in mara, zu »mara (in Sina)« (r) AuRd: מָרָה hebraeis sonat ama|ritudinem quod inter-
pretaturExo. xv. amaritudo.¹¹¹ Subinde de mara in Sina¹¹², quod ten-
tatio interpretatur. Quocirca laborem, sudorem, angustiam,
amaritudinem, tentationem, persecutionem, flagellum, tormentumPsal. cxiiii.
von »inveni« Strichverb. zu Marg. »Psal. 114« AuRd: angustiam et dolorem repp〈eri〉 | et no〈men〉 domini invoc〈a〉|vi et obsecro domine 〈lib〉|era animam meam non fugio, immo laborem et dolorem, quem quaesivi, inveni,Eccle. xxvii.
nomenque tuum invocavi.¹¹³ Non me tua subfugit sententia, quod
quemadmodum vasa figuli probat fornax, ita homines iustos
tentatio tribulationis.¹¹⁴ Tentationum aestibus dilectus tuushie. vi et xiii:¹¹⁵
in amore durescit, et tanquam testa aret probaturque. Malus autem . von »Tentationum« bis »Malus autem« Unterstr.
et impatiens strepitu correctionis in rimulas effringitur.
ego vapulare desydero. quin tribulationem et miseriam in-
vocavi.Ro. v. Multa ab »multa« Unterstr. bis AuRd-Gl: psalmo 115^ann|52 attenuatus sum 〈et〉 | salvavit me et ps | 93^ann|53 Secundum multitudinem | dolorum cordis mei letifi|caverunt me consolacione〈s〉 | tuae. psalmo 82^ann|54 persequeris | illos in tempestate tua | et in ira tua turbabis | eos. imple facies eorum ig〈no〉|minia et in ira tua t〈ur〉|babis eos, et quaerent nom〈en〉 | tuum do'mine' et cognoscant 〈quia〉 | nomen tibi dominus. tu solus altis|simus in omni terra et psalmo | 122^ann|55 Miserere nostri | deus quia multum repl〈eti〉 | sumus despectione ^ann|56 mihi utilitas, si turbatione me condis. über »condis. Quip(pe)« interl. zum AuRd: componis sapidiorem facis Quip-
pe quod sal et fumus carni, hoc confert homini^au tentatio.¹¹⁶
Tribulatio enim hominem admodum purgat, et in foelicissi-
mum^av »Tribulatio […] foelicissi-« Unterstr. nihil mergit. ¹¹⁷ Nam ubi non ego, ibi foelix ego. ¹¹⁸ ubi non
von »ubi non ego« Strichverb. zum InRd:〈e〉x pau|〈l〉o ^ann|57 ego operor, ibi gratia mecum foeliciter operatur. Non igno-
ro, quod coeleste regnum, absque tribulationibus et laboribus acqui-
ri non potest. Proinde emendationem non exhorreo, sed
laetus disquiro. Tribulatio enim patientiam operatur, pati-
darunter UnRd-Gl: Oseae: vi in tribulatione sua mane | consurgent ad me^ann|58 | 〈p〉salmo 73 In laboribus hominum non sunt et cum ipsis non | flagellabuntur ideo nutriti sunt ad | superbiam. circumdederunt iniquitatem sibi ^ann|59 C1^v entiaRo. v. probationem.¹¹⁹ Vix enim se quispiam cognoscet¹²⁰, nisi per
tribulationem sibi ipse probetur, ut condiscat, qualis erga
se, qualis erga caeteros sit. Igitur patientia tribulationis pro-
bationem, probatio vero spem mihi faciet. ¹²¹anhelo persecu-
tionem, nolo tribulatione carere, sed cum gratia cupio emen-
dari. paterna flagella non tardus opperior, virgas in meo ter-
go morituras praestolor, et caesus exosculor. Erunt enim mihi
tormenta, medicamenta^aw. corrige me domine, verumtamen in iu-
dicio, cum gratia, cum remissione, sed non^ax in furore¹²², inHie. x:^ay
voluntatis tuae ardore atque aestu. quo iusto semper iudicio,
aliquando tamen occulto investigabilique, non expurgas, sed dam »non expurgas, sed dam-« (r) Unterstr. -
nas, aeternis suppliciis adiudicas, et indignationem tuam
effundis, peccavi, te offendi, tibi soli peccavi, »tibi soli peccavi« (r) Unterstr. und AuRd: Sine querela apud homines | fui. sed apud 〈deum^ann|60〉 reus. iusticiam | meam stercora reputa|vi ^ann|61 sed emenda er-
rorem, ut iustificeris in sermonibus promissionum tuarum,Psal. l.
ut benedicat in semine tuo, qui est Christus. et vincas¹²³, cum
unter Marg. »Psal. 50« (r) AuRd: Aug'ustinus' sermone 49 ^ann|62 〈c〉[…] | de […] iudicaberis, cum mihi dicent, ubi est deus tuus?¹²⁴ ubi est mi-
sericordia sua? percute, vulnera, eneca, tantum tuus absit fu-
ror, tua condormiat ira. et argue, sed plagis paternis. über »plagis paternis« (r) interl.: vulneribus ^ann|63 vor »Valde« (r) Absatzmarkier. Valde
correptionis indigeo. fustes enim grandes commerui, ob id sa-
gittaePsal. xxxvii. infixae von »infixae« u. Marg. »Psal. 37« (r) Strichverb. zu UnRd-Gl: Sagittae infixae secundum Hiero'nymum' Verba doctrine | ut iaculum transverberant cor.^ann|64 Quibus Aug'ustinus'^ann|65 | subscribit, cum Hiero'nymo'[…] affatim […] | 〈p〉assiones peccatorum per legem sunt fructificantes mor〈tem〉 | 〈ro.〉 7 sunt mihi¹²⁵, iniecta über »iniecta« ^ann|v (r) interl.:Aug'ustinus'^ann|66 sunt poenarum cruenta tela, do-
loribus et animi et corporis conficior.¹²⁶ Et manum tuam confir-
masti super me.¹²⁷ dolorem dolori, malum malo accedere
(r) AuRd-Gl: ps 31^ann|67 quoniam | die ac nocte gravata | 〈est super〉 me manus | tua gravatim sentio, discrucior morbis, angustia depereo. Pu-
nito me^az domine mi, sed in misericordia. Miserere mei domine,Psal. vi.
quoniam infirmus sum.¹²⁸ Tibi meae infirmitatis fetorem offero, et¹²⁹
pro ea misericordiam tuam efflagito. miserere iccirco, quodPsal. vi.
infirmus sum, quod infirmitatem non abscondo, quod pec-
C2^r von »feci« zur Marg. »Psal. xxxi.« (r) Strichverb. am ObRd teilweise beschnitten catumPsal. xxxi. meum cognitum tibi feci.¹³⁰ Sed unde iusto tam aerumnosa
infirmitas? Respondeat qui infirmitatem accusat et confi-
tetur.Psal. xxxvii. Non est sanitas: ait: in carne mea, a vultu irae tuae.¹³¹ über »vultu irae tuae« (r) interl. zum AuRd: facie indignacionis^ann|w pec -
von »pec-« (r) Strichverb. zu Marg. »Psal. xxxvii.« caverunt parentes nostri, et tu iuste iratus percussisti carnem
infirmitate, languet arbitrium, deficiunt bonae actiones, non
est sanitas in carne mea, in homine meo, quem mihi feci
meum hominem, quem ego infirmavi. Profecto quam deus suam
carnem, hoc est, hominem effinxerat, meum figmentum malumPsal. xl.
et infirmum formavi. infirmitas igitur ex peccato est. Ego dixi
domine miserere mei, sana animam meam, quoniam peccavi tibi.¹³²
Vides ne ad literam, infirmitatem et morbum peccato fac (r) Unterstr. -
tum,Psal. vi. et quod ob id sanari infirmus vult, quod peccavit. Sanaque ite-
rum, non solum peccatum infirmum me perurget, sed ideo,
quod conturbata sunt ossa mea.¹³³ Interior homo, qui in spiri-
tu desidet, instar exterioris corporei habet organa, instru-
menta, ab »instar exterioris corporei« (r) interl. zum AuRd: et imperat hominis interioris membra membris | exterioris^ann|x (r) am AuRd in größerer Schrift: Interio〈r〉 ossa, et sensus, quae conscribi hoc loci non facile pos-
sunt, cum non nihil horarum illa sola peritio in literis pro-
trivisse videatur. Sunt ossa: Aug'ustinus' referente: robustissimae for-
titudines, ossa durissimaque animae fundamenta. dicit enim
fortitudinem suam turbatione penetrari, quando ossa turba-
taPsal. vi. queritur.¹³⁴ Sed non modo animae ossa, et mentis robur tur-
batum, gemitus^ba difficiles prodigunt. Quin et ipsa anima tur-
bata est valde¹³⁵, non exili trepidatione, sed grandi valde.Psal. xxxvii.
Nam ait iniquitates meae supergressae sunt caput meum.¹³⁶ illud
quod superbivit, quod se^bb attollebat, supergrediuntur, et sese Psal. xxxvii.
in unum tanquam grave onus gregatim über »gregatim« (r) interl.: per diversos greges^ann|68 colligunt, aggravatae
sunt iniquitates.¹³⁷ Omnibus von »Omnibus« (r) Strichverb. zu UnRd-Gl: Priusquam humiliarer deliqui | .118.^ann|z sed Hiero'nymus' habet antequam| audirem ignoravi ^ann|69 peccatis commune est, gravare, depri von »depri-« (r) Strichverb. zum AuRd: excepta superbia^ann|y -
C2^v mere,Psal. 15^bc concutere. multiplicantur infirmitatum iniquitates,
postea acceleratur. Convertitur^bd dolor meus in caput meum, Psal. vii.
et iniquitas mea in caput meum (r) über »caput meum«:[…][…] ^ann|70 descendit.¹³⁸ Multiplicantur cor-
disPsal. xxiiii. mei tribulationes¹³⁹, über »tribulationes« (r) interl. zum InRd und auf InRd weiter:^ann|71 ps. 24 de necessitatibus meis er〈ipe me〉^ann|72[…] imploratur dominus, inturbantur ossa,
ideoque valde conturbatur anima, quod infigitur spina, quod iniqui-
tatesPsal. xxxvii. transeunt caput¹⁴⁰, quod peccata aggravant. Nulla est tran-
quillitas,Psal. xxxvii. non pax ossibus meis, a facie peccatorum meorum.¹⁴¹
obiiciuntur cogitatui peccata, inscribuntur conscientiae de-
licta, et citra omnem excusationem leguntur, penitus (r) Unterstr. om-
ni expolior pace. vor »Nec« (r) Absatzmarkier. Nec solum turbant peccata, quae ex pro-
posito admisi, sed et remissorum peccatorum cicatrices¹⁴² vestigiave. über »vestigiave« (r) interl. zu InRd-Gl:[…] ^ann|73 Naum. i.
Mundans enim non facit innocentem¹⁴³, adhuc deest splendor in-
nocentiae,Psal. xxxvii. computruerunt ^beet putruerunt ^be livores mei a facie über »livores mei a facie« (r) interl. zu InRd-Gl:[…] ^ann|74
insipientiae meae¹⁴⁴, dum insipientiae delicta, quae infirmitate,Peccata necessi-tatis
insipientia, etiam invitus, über »invitus« (r): supra c. 9. ^ann|75 quandoque casu commisi, obvolvuntur^bf.
dum mihi occurrunt, dum mentis extumultuantur »extumultuantur« (r) Unterstr. cogi-
tatum, dum obrepunt, tabent cicatrices, über »obrepunt, habent cicatrices« (r) interl.:[…] ^ann|76 renascitur sanies, de-
ficit fortitudo. Vides iustum poenitentem propter pec-
um Marg. »Psal. xxxvii« (r) AuRd-Gl: pristini doloris vulneris | dolor recrudescit, comme-|moratione cicatricem | refricante^ann|77 catorum admissorum cognitionem prorsus turbari, infirmari,Psal. xxxvii.
inquietari, usque ad interitum prope. Ait enim, miseriis afflictus
et curvatus sum, qui elatus eram, usque in finem, hoc est, ad
mortem.¹⁴⁵ sentio mortem, nec etiam resurrectionem. infir-
matus et humiliatus sum usque nimis, rugiebam a gemitu
cordis mei¹⁴⁶, hic quae audiuntur voces? plangentium? nisi
moerentium? nisi aridi sacrificii?¹⁴⁷ Congeruntur offensae, mala
suis vindictis et flagellis asseruntur, ad dei iudicium conferuntur,
omnia in anxietate spiritus sunt, omnia in amaritudine, om-
C3^r nia omnibus pugnant. tristicia cor, sicut a tinea vestimen
tum, editur.¹⁴⁸ Attendite vor »Attendite« (r) Markier. autem: patroni¹⁴⁹: diligentius, quid iustus
poenitens offerat, quid pro oblato munere reposcat. Offer-
re video delicta, infirmitatem, saniem, putredinem über »saniem, putredinem« (r): supra c〈.〉 9 ^ann|78 uni-
versam, mala omnia, et bonorum nihil. Exigitur tamen (r) AuRd: h[…] scripture […] | […] misericordi〈a〉.
pro malis bonitas, et dei clementissima miseratio. Domine in-
firmusPsal. l. sum¹⁵⁰, ad nulla bona idoneus. Peccavi, malum coram
te feci.¹⁵¹ sed miserere mei secundum magnam misericordiam tuam,
quia magnam culpam perpetravi, et secundum multitudinem mise-
rationum tuarum dele iniquitates meas.¹⁵² mihi enim multa pecca-
torum magnitudo. dolent autem mihi^bg, vexant et inturbant fo-
liumIob. 13^bh tuum, quod^bi vento rapitur.¹⁵³ Si inquitates observaveris
Psal. cxxix.domine quis sustinebit?¹⁵⁴ quis tolerabit? Domine, de profundis cla-
moPsal. cxxix. ^bj ad te, exaudi vocem meam.¹⁵⁵ Et tu domine usquequo?^bk usquequo
Psal. vi.me peccatorum contemplatione affligis? usquequo iram tuam
profers? usquequo apponis contra me amaritudines? et visIob. 13^bl
me consumere peccatis adolescentiae meae¹⁵⁶? cur contra infir-
missimum ostendis potentiam tuam? Usquequo benignissimePsal. vi.
misericordiarum pater tabescit in me spiritus meus? Convertere vor »Convertere« (r) Markier. und AuRd: Conver〈tere〉
domine, et eripe animam meam. convertisti me a delictorum dulcedi-
ne,Psal. 147 ^bm in altam cordis amaritudinem. obflavit spiritus tuus, et über »obflavit« (r): supra c〈.〉 7^ann|aa flu-
entumPsal. 113^bn aquarum defluit¹⁵⁷, a facie tua commota est terra.¹⁵⁸ Postquam con-
vertistiHiere.^bo xxxi. me, poenitentiam egi, poenituit me malorum meorum.
postquam ostendisti mihi peccata mea, percussi foemur meum.¹⁵⁹ nec
tantum intrinsecus me dolor occupat, sed plangentis indi-
cia erumpunt, foemora manibus utrisque feriuntur. confusus
sum, et sustinui^bp opprobrium adolescentiae meae.¹⁶⁰ ita ignomi-
C3^v zu »stultitiam adolescentiae meae […] mordacem« (r) AuRd: consumere me vis | pro peccatis adulescentiae | meae job 13^ann|ab nia et stulticiam adolescentiae meae intueor, quod infestissimum mi-
hi est, eam perferre. tu autem omnia haec in me fecisti, tu conver-
tistiHie. xxxiii. conversionem hanc mordacem, bonam quidem, sed ama-
rulentam.Hie. xxxiii. Tu movisti^bq terram, tu eam conturbasti, contri-
tionemPsal. 146^br formasti. Tu facis ut faciam, über »facis ut faciam« interl.:s'upra' c〈.〉 7 ^ann|79 zu »Tu facis ut faciam« (r) AuRd:〈Isa〉ia 26 ipse operatus est in nobis | omnia opera nostra |^ann|80〈Is〉a'ia' 45 Ego suscitavi | hominem ad iusti|〈ti〉am omnes vias | eius dirigam^ann|81 | 〈E〉zechielis 36 | ego faciam ut | iudicia mea | operemini^ann|82 sana contritiones cor-
disEzech. xxxvi. mei. Tu sanas contritos corde, et alligas contritiones über »alligas contritiones« (r) interl.: colligis plagas et vu〈lne〉|ra ^ann|ac
Psal. xiii. vi.eorum.¹⁶¹ Posuisti tribulationes in dorso meo, semel dimo-
ve.Psal. Confixisti me spina, aculeo conscientiae, et dolore maxi-
mo,Psal. xxxi. conversus über »conversus«: versatus ^ann|ad sum in aerumna¹⁶². haec est conversio in aerum-
na,Psal. vi. haec est conversio in miseria magna. Convertere ergo
converte amplius, et in dulcedinem benedictionis conver-
tar.Hie.¹⁶³ Psal.iii.¹⁶⁴ quod cepisti perfice. über »quod cepisti perfice« (r) interl.: quod prima remissio non est perfecta (mit anschließender Strichverb. (r) zu Z. 20 »fac me plene ad te conversum«) ^ann|83 confirma hoc deus quod operatus
Psal. vi^bs165es in nobis. Convertere^bt ergo, »Convertere ergo« (r) Unterstr. und AuRd-Gl: libri alii habent reve'rtere'^ann|84 | Converte^ann|85שוּבָה | Jero'nymus' transtu-|lit revertere | transitivum et significatum red|de fac reverti ^ann|86 הֵשִיבָה quod est, fac ut ego conver-
tar ^bu, in sacrificium laudis, ut non solum confessionem pecca-
torum, unter der eingefügten Psalmnummer »49« (r) Kurznotiz mit Strichverb. zu »torum«:[…] ^ann|87 Psal. 49^bv sed et laudis et precum offeram. Sacrificium laudis te interl. (r) über »laudis te«: ps〈.〉 49^ann|88
honorificat¹⁶⁶, sacrificium peccati cor infestat. Illud hilaritatem,
hoc moerorem habet. illud fortitudine deo inhaeret, hoc infir-
mitate languet, et peccatis obluctatur. »et peccatis obluctatur« (r) Unterst. Convertere. quid est conver-
tere?Psal. vi ^bw Eripe animam meam, salvum me fac über »salvum me fac« (r) interl.: salvifica me ^ann|89 propter misericordiam am Zeilenende über »misericordia« (r) InRd:[…] | […] | Hie'ronymus' ^ann|90
tuam¹⁶⁷, fac me plene ad te conversum, conversione leticiae,
conversione votorum precumque. Sed fortasse non de-
eritEzech. xxxii.¹⁶⁸ huic explicationi crabro, (r) von »crabro« Strichverb. zu UnRd-Gl^ann|91Plinius li〈.〉 xi c〈.〉 21^ann|92 Ictus crab〈ronum〉 | haud temere sine febri Sed | 〈a〉utores sunt ter novenis 〈punctis〉 | interfici hominem. ^ann|ae qui eam pugnat.¹⁶⁹ Cui commu-
nem^bx scripturarum loquendi normam über »normam« (r) interl.: stilum obflectimus, ita apud
Ezechielem legimus. cum sanctificatus fuero in vobis coram
gentibus, qui paulo ante dicebat, sanctificabo nomen meum
magnum¹⁷⁰, per seipsum utique sanctum est dei nomen, sed sanctifi-
catur in eis, quibus largitur suam gratiam, ut deum sanctificent. ita C4^r
inMatth. vi. oratione Dominica dicimus, sanctificetur nomen tuum.¹⁷¹ hoc
enimSanctificare nomen domini quid sit. sanctificamus, ^bycum gratias^by deo agimus, cum benedicimus.
Aug'ustino' ¹⁷² docente et Crisosto'mo' sanctificare est glorificare, reso-
nando, sanctus, sanctus dominus deus israel.¹⁷³ ita dicimus conver-
tere, sicut dicimus sanctificare. converte nos ad te, fac ut adPsal. 43 ^bz
Marg. »Psal.« (r) AuRd: Exurge deus i〈udi〉|ca causam meam ^ann|93 te convertamur. Sic dicam. Exurge deus¹⁷⁴ i'd est' fac nos exurgere.Psal. 45 ^ca
Marg. »Psal.« (r) AuRd: 45 et psalmo 30 refu〈gium〉 | meum es tu ^ann|af item, Deus refugium nostrum¹⁷⁵, hoc est, facit nos refugere ad se.
Proinde, converteris, si me convertis ad te. tuum opus est hocPsal. vi ^cb
conversionis genus. Salvum me fac propter tuam misericordiam¹⁷⁶.
gratis, sine meo merito. bona quidem tam vehemens peccatorum
recordatio, tam acre iudicium, tam intolerabilis punitio,
vor »sed« (r) Markier. sed nisi adieceris et alteram conversionem, num zu »num« (r) AuRd-Gl: ad num responsio dat | negativa^ann|ag quis permane-
bit? num natura tam anxia aget vitam? über »aget vitam? moriuntur« (r) interl.: supra c〈.〉 1. 2. ^ann|94 moriuntur peccata et be-
ne quidem, sed dum ego tanta contra me peccata über »contra me pecata« (r) interl.: c〈.〉 2 ^ann|95 evocarim, et
adversum me constituerim, in morte, in sepulchro über »sepulchro« (r) interl.: c〈.〉 2.^ann|96 iaceo, re-
suscitari, resurgere, conversationem in coelis^cc habere velim¹⁷⁷.
QuoniamPhil. iii. non est in morte qui memor sit tui¹⁷⁸. non potest ad coele-
stiaPsal. vi. subrigi caput, quod tot facibus über »facibus« (r) interl.: fascibus ¹⁷⁹ delictorum subsidet, tot
submersumPsal. vi. est periculis, tot mortibus implicitum. Et in in-
ferno quis tibi laudem et magnificentiam confitebitur?¹⁸⁰ quis in pes-
sima conscientia, in caecitate tenebrosissima, tibi confitebitur?
ita remoratur conscientia intuitum, ita peccatorum mentem
cogitatio, ut nec tibi preces offerre sinat, ut nec tuam pater-
nam correctionem persentiscere ^cddonet. In ream iccirco^cd demersus
conscientiam quis confitebitur? Non derelinquas zu »Non derelinquas« (r) AuRd:»Non sinas Sanctum […]| videre corrupcion〈em〉«. ^ann|97 animam meam in inferno.¹⁸¹
Fortasse hic non frustra cunctor, quid sit mors, quid infernus, quid
piaculum, über »piaculum, si« (r) interl.:[…] ^ann|99 si Ecclesiasticos, qui si Apostolos aemulatus, mortem »conscientiam quis confitebitur« (r) Strichverb. zu UnRd-Gl:»Qua consequentia contextus cohaeret: quoniam non est in mo〈rte〉 | qui memor sit tui et in inferno quis tibi confitebi〈tur〉^ann|98 | et quomodo sequentia prioribus consonant dum […]| deus ut convertat ut […] eripiat , nisi quod p[…] | […] ita peccatis mordetur ita turbatur ut […] | morte […] in inferno […]«. Zeilenende »quod«, Strichverb. zum AuRd: Esaie 38 ecce in pace amarit〈udo〉 | mea. Tu autem eruist〈i animam〉 | meam ne periret proiecisti 〈post〉 | tergum tuum omnia peccata 〈mea〉 | quia non infernus 〈confi〉|tebitur tibi n〈eque〉 | mors 〈lau〉|dabit t〈e〉 ^ann|100 C4^v
peccatum zu »peccatum […] conscientiam?« (r) AuRd: Mors | Infernus dixero,^ce infernum ream conscientiam? abactam autem ab
iniquitatis desyderio, in von getilgtem »amarulentam« (r) Strichverb. zu ObRd-Gl: infixus sum | in limum profundi | psalmo 69 ^ann|101 recordationem^cf? ^ann|102zu »recordationem« (r) AuRd: acerbam: cruen|tam saevam atque | nocentem anxiam ^ann|103 über »recordationem« (r) interl.:[…] ^ann|104 von »recordationem« (r) Strichverb. zu ObRd-Gl: Recordatus es〈t〉 | dedecorans […] | […] et […] | turpitudine d〈e〉|pulsa Ipse
Paulus, von »Paulus« (r) Strichverb. zu Marg. »Ro. vii.« noster doctor, ^cg cum disseruisset, non esse in carne sua
bonum, hoc malum peccatum asseveravit über »asseveravit« (r) interl. und InRd: inter ipsa argumenta et probacionem […] | […] | […] ^ann|105 , quod videlicet age-
retRo. vii. quae ipse nollet, et bonum quod facere vellet, perficere
non sineret.¹⁸² Quippe, quod concupisciti peccata,^ch peccatum, et mala über »peccatum, et mala« (r) interl.: concupiscentia ^ann|106 desy-
deriaIacob. i ^ci exhalat eo invito (semper enim concupiscentia dum
concipit, peccatum parit ¹⁸³, quod nolit fieri iustus) et subiecit, quis
liberabit me de corpore mortis huius? ¹⁸⁴ quid est mortis huiusRo. vi.
nisi peccati, nisi vel mali quod mala facit? Cui si quis moritur,
iustificatur.¹⁸⁵ nihil enim a morte liberat, nisi gratia dei per Ie-
sumRo. vii. Christum dominum nostrum.¹⁸⁶ Cui Ambrosii discrimen tripli-
cis mortis¹⁸⁷ repetitum adiungito, et admitte vel precario,
omne peccatum esse mortificantem mortem. Ego enim du-
bia ita dono si quae sunt, ut mihi ius sit ea reposcere. Dabis
consequenter poenitentis animam valde turbatam, in^cj
morte, hoc est, in occasu mortis, vel in cruenta peccatorum cog-
nitione^ck solum subsedisse^cl, quoniam peccatis moritur ut iusti-
ficetur. Nunquid mors, cui sese immersum queritur, ipsum
est peccatum delectans? minime. Immo peccatum molestans et sti-
mulans, quod adversum se constitiuit. Ex prioribus liquet »Ex prioribus liquet« Unterstr.
iusto pacem, quietudinem a peccatorum facie, dum sagittarum
venabula intruduntur¹⁸⁸, adimi,^cm nisi Paulo dixeris peccatum
placuisse, contra quod grandem luctatum, et eum quidem (r) am AuRd:〈Ga〉la〈.〉 i ^ann|107 | ro. 7 per-
petuum Zeilenbeginn mit Strichverb. zur UnRd-Gl:[…] per illud baruch .2. anima tristis su〈per〉 | magnitudinem mali et incedit | curva et infirma et oculi deficiente〈s〉 | et anima esuriens dat tibi gloriam | 〈et iustitiam〉 ^ann|108 sustinebat. et Davidi poenitenda crimina obsecuta
placuisse causaberis, quae deflevit. sed procul error is absit.
Iccirco donabis poenitentem iustum, anxie confici. quando (r) AuRd:[…]ne (r) AuRd-Gl:Hiere'mia' in lamen|tatio'nibus' c〈.〉 3 a principio ^ann|109 D1^r
imo e pectore in mortem suspirat, quando non agminis novissi-
mum, über »(novissi-)mum« (r): minutulum sed ducem agminis, et eum qui cogit, sed et densissimum
malorum imbrem, »malorum« (r) Unterstr. und am InRd:〈Exodo〉 15 ^ann|110 zu »malorum« (r) ObRd-Gl (3 Zeilen) u. weiter am AuRd bis Z. 10: qui sunt aegiptii ita plures persequentes^ann|111 populum 〈de〉i 〈de〉 q〈uibus〉 | dicitur Exo〈.〉 15 fiant immobiles quasis [sic] lapis 〈donec per〉| transeat populus tuus quem possedisti.^ann|112 illud est | agmen hasticum 〈quo〉 | habes superbiam […] | et caetera Si mei non | fuerint dominati tunc | inmaculatus ero et | emundabor | a delicto maximo psalmo 〈18.〉^ann|113 | 〈id est〉 non ergo regnet | peccatum in corpore | vestro ut [sic] obedia〈tis〉 | desideriis eius. ro〈.〉 6.^ann|114 | patet quod est agmen peccatorum | quod est et dux concupiscen|tia ^ann|ah quibus furorem domini sine venia commeruit, pa-
vet,^cnhie. vi. et xiiii^cn luget, tunc labor, tunc dolor, tunc cruciatus, tunc cum Hie-
remia eiulat, solus sedebam: vel^co dicens: repletus amaritudine¹⁸⁹. HaecPsal. cxiiii.
est illa mors, quam propheta depingit qui ait. Circumdederunt »Circumdederunt« (r) Unterstr. zu Marg. »Psal. cxiiii«
me dolores mortis.¹⁹⁰ Alius amaritudinem, hic dolores refert.
hoc est igitur esse in morte, circumdari doloribus, non volupta-
tibus »igitur esse in morte […] non volupta-« (r) Unterstr. und AuRd-Gl: Esse in morte ^ann|115. mortificantis peccati, subeunt peccata commissa, subeunt et foe-
dae InRd:Iere'mie' | 〈in〉lamen'tationibus' | 〈c.〉 3 principio ^ann|116 peccandi cogitationes, et insipientiae meae conatus, dolores
infigunt^cp. über »infigunt« (r) interl.:[…]dunt non est in morte qui memor sit tui¹⁹¹. memoria pec-
catorumEsa.^cq .xliii.¹⁹² cognitione obruitur. memor quidem peccatorum^cr sum, sed me-
moriam tuae laudis efferre cupio. Sed quis tibi in inferno »Sed« (r) Markier. u. am AuRd: infernus con-
fitebitur?¹⁹³ narrantur^cs peccata, mordet conscientia, sautiant cogitatus. von »cogitatus« (r) Unterstr. zur AuRd-Gl: consternatur animus meus | mota est et | 〈stat[…]〉[…] mota Psal. xciiii.
Is est infernus de quo idem poenitens expressius ait, et pericula zu »pericula« (r) am AuRd: מצר mezer ^ann|117 AuRd: municiones Hiero'nymus' leg〈it〉^ann|118 | transtulit^ann|119 | מצר locus strictus unde exire | nequimus vel angu|stia^ann|120 hebr〈aeus〉 noster^ann|121 scripsit | tribulatores qui faciunt | foveam angustie^ann|ai
inferni^ct invenerunt^cu me.¹⁹⁴ mala opera, mala conscientia, peccatrix〈i.〉 Reg. ii.
voluntas. haec est illa mors, quam novo cantico Anna olim
moesta occinuit, dominus mortificat et vivificat.¹⁹⁵ hic est infernusi.Reg.ii.
ille, in quem et illa ipsa decidit quae scripsit, deducit ad infe-
ros et reducit.¹⁹⁶ simul demonstras, non propriae »propriae voluntatis […] opus esse« (r) Unterstr., bzw. Zeile 20 Ende interl.: supra c〈.〉 i ^ann|122 voluntatis illum
ad inferos deductum, sed dei opus esse. itidem mortificationem
illam deo adscripsit, cuius beneficio eam persensit. ita dominus fa-
cit pauperem et ditat, humiliat et sublimat¹⁹⁷. über »sublimat« (r) interl.: supra c〈.〉 vij^ann|123 sed prius prioraPsal. xxxi.
efficit. Tu es refugium meum a tribulatione von »tribulatione« (r) Strichverb. zu AuRd-Gl:Hiero'onymus' ab hoste: at | existimo legi posse | a tribulatione | מִצַר[…]ione tribu|lacione [(s):] et pariter sic | psalmo 59 ubi Hie|ro'nymus' pro מִצַר tran|stulit de tribulatione^ann|124 über »tribulationem« (r) verblasste unleserliche Notiz seu pressura, quae
circumdedit me¹⁹⁸, tribulationem^cv et dolorem inveni. adhuc non gu-
stoPsal.¹⁹⁹ nec video quam suavis es domine²⁰⁰, sed invenio pressuram, dolorem,
tuam tribulationem inveni quam ignorabam, de qua tu das auxi-
D1^v lium,Psal. lix. sicut^cw scriptum est, da nobis auxilium de tribulatione,
Matth. vi.quia vana salus hominis ²⁰¹, foecundum luctum et beatum reperi, quem
tu consolaberis.²⁰² »consolaberis« Strichverb. zu Marg. »Psal. cxiiii.« O domine libera animam meam²⁰³, quia ego miseria
aerumnosus, cruciatu anxius sum. ego immundus, tu mun-
dus.Psal. cxiiii. ego miser, tu dives, tu magnus, ego pusillus. ego egenus,
tu dominus. ego nudus, tu gloriae rex. ego tenebrosus, tu inacces-
sibilePsal. vi. lumen. ego infirmus, tu medicus. Ego turbatis ossibus
turbataque animula²⁰⁴, tu consolator. laboravi in gemitu meo²⁰⁵,
miserere »miserere« Strichverb. zu Marg. »Psal. vi.« mei domine, quoniam tribulor, zu »quoniam tribulor« (r) AuRd: in iniquitate^ann|aj conturbatus über »conturbatus« interl.: caligavit^ann|125 est in ira über »ira« interl.: furore^ann|126 oculusPsal. 30^cx
zu Marg. »Psal. 30.« (r) AuRd-Gl:David | infirmata est in 〈 pauper〉|tate virtus mea et | ossa mea | conturbata sunt^ann|127 | oculus meus infirmatus | est ab afflictione | Hie'ronymus' ps〈.〉 88^ann|128 meus, zu »oculus meus« (r) InRd-Gl: vide p〈salmum〉 | 88 o〈culus〉 | meus^ann|129 anima mea et venter meus. deficit in dolore vita mea, über »deficit in dolore vita mea«^ann|130(r) interl. zum InRd: consumptae sunt in maerore vite | meae ^ann|131 Psal. xxxiiii.
infirmatus est in egestate vigor meus.²⁰⁶ Vide humilitatem über »humilitatem«^ann|132 (r) interl.: depressionem sive | […]^ann|ak zu »humilitatem« (r) InRd-Gl:עָנְיִי | aff〈licti〉|on〈em〉^ann|133 | Hie'ronymus'〈psalmo〉 118^ann|134[…] | […]^ann|135
meam et laborem meum, über »remitte«: porta Hiero'nymus' ^ann|136 et remitte omnia peccata mea²⁰⁷, alioqui in tan-
to praelio emoriar oportet. iam ipsa vita deperit, veniam
imploro, gratiam expostulo, lavabo vor »lavabo«(s) Markier., danach (r) Markier. per singulas noctesPsal. vi.
InRd: psalmo 〈21〉^ann|137 | נוּת〈ע〉 | Hiero'nymus' | mod[…]| LXX […]〈depre〉|catio〈nem〉 | me〈lius〉 | hum〈ili〉|tatem | affli〈cti〉|onem lectum meum²⁰⁸, hoc est, delectationes seculi, corporis voluptates
lavabo, non modo in gemitu laboravi, sed futurum est, ut
diluam malorum »diluam malorum« (r) Unterstr. dazu am AuRd: Semper ploranda | sunt peccata. pecatum | contra me est semper^ann|138 agmen, per singulas noctes, per singulas ten-
tationes, per persecutiones, per tribulationes singulas, perPsal. cxxxiii.
dolores singulos. In noctibus »noctibus« danach Markier. (r); über »in noctibus estollam manus« interl.: qui statis in domo domini in noctibus extollam manus meas in sanctam, über »in sanctam.« (r): ad sanctam^ann|am
et benedicam Marg. »Psal. cxxxiii.« Strichverb. zu »benedicam« in Zeile 20 dominum²⁰⁹, dum in noctibus, hoc est, in peccatis sum,
levo manus in sancta. Si levavero manus, hoc est, opera in
noctibus, in tenebris mihi infestis, Amalech »Amalech« Unterstr. und AuRd: exodo 17^ann|an vincetur^cy, id est
peccatum quod obluctatur. Attamen iudicium dei paveo, quod iniquitatum
aggeres obstruuntur, moribundus decido. sed manus inter fla-
gella attollo, et ita lavo stratum, ut non solum in superficie
madeat, sed introrsum perfluentibus lachrymis penitusPsal. vi.
redundet, miserere ideoque mei. Turbatus est, non ab D2^r
mea ira, sed ab tua ira turbatus est oculus meus²¹⁰ interior, totum
principale et dilectissimum cordis mei contremiscit, ita flagrum
conscientiae extimulat, ita lumnia nubibus tegit, ut nec intende-
rePsal. vi. deo queam. Inveteravi inter omnes inimicos meos²¹¹, inter omnia
Psal. xxxi.peccata et vitia mea absumor. Tu es refugium meum a tribulatione^cz,
quae circumdedit me²¹², erue me a circumdantibus me peccatis et delic-
tis. Longum esset caetera examussim^da perscribere. his coloribus
poenitens iustus depingitur, ita ad inferos deducitur, ita contritio-
nem habet, ita luget, ita tristatur, ita maxima malorum
peccata cogitat et volutat.

(r) InRd.:[…] ad reconcilia|tionem ipsemet^ann|142 | retract'ationibus' | 〈c.〉 25 et 24^ann|143

Qui seminat in lachrymis, in gaudio me-
tet.²¹³ Caput undecimum.

Post primam poenitentiae partem zu »primam poenitentiam partem« AuRd: primam partes^ann|139Ambr〈osius〉 | de peni'tentia' li〈.〉 2 c〈.〉 iij | vocat conversionem^ann|140 utcumque tractatam, secundam per-
sequar, (r) AuRd: optime congruunt q〈uae〉 | Aug'ustinus' psalmo 84 per〈trac〉|tat per versi'culum' veri〈tas〉 | de terra orta est | et iusticia de ce〈lo〉 | prospexit^ann|141 sed paucissimis, ne Epitomes leges frangam magis quam
licentius transgrediar. Haec: ut praemisimus²¹⁴: in laeticia, in gau-
dio, in exultatione, in confessione magnificentiae, beneficentiae,
glorificationis, versatur. misericordiam per diem annunciat,
et matutinum laeticiae nutrimentum habet. Huic iustificationisLev. vii.
portiunculae, est sacrificium laudis, sacrificium voti, sacrificium
salutare, cui oleum exultationis ac firmitatis infunditur. itidem
suavitatis thus²¹⁵ imponitur. Hoc sacrificium tametsi in duas par-
teis^db dissecetur. Utramque tamen Cyrillus, über »Cyrillus« interl.: li〈.〉 5. in Levi'ticum'^ann|144 vestigia veritatis secutus, AuRd: Sacrificium salutare […]^ann|145 | salutis affert qui in | omnibus actibus […] | prius repropitiatio quaerenda est dein〈de〉 | offerendum sacrificium | laudis^ann|146 Psal. xlix.
InRd: Saluta|re dicit | Aug'ustinus' in | leviti'cum' | q〈.〉 35^ann|147 | quod est | sanitatis seu salutis salutare nuncupat.²¹⁶ Cui radicitus non dissidet quod scribitur, im-
mola deo sacrificium laudis, et redde altissimo vota tua²¹⁷,
hoc est, sacrificium pingue, ut laudetur deus ab homine, quem
creavit, sed et quem a tribulationibus liberavit, quem redemit, quem
securum de remissione peccatorum fecit. Immola laudem, preces D2^v
Psal. 49 vel 50^dcredde. Et dic illi. Te misericordiarum patrem et dominum in die tribula-
tionis, in peccatorum flagris invocavi, et eruisti, et honorificabo te^dd218,
ita tamen, ut opus tuum non meum exerceam. Nam et magnifi -
centia über »Nam et magnifi(centia)« interl.: gloria et decor^ann|148 mit Strichverb. zu »(magnifi)centia« AuRd: psalmo cx^ann|149 opus tuum est^de, iussisti docuistique ut ^df a tribulationibus ex-
emptus,Psal. xlix. Marg. »Psal. xlix.« Strichverb. zu 6. Z.:»in die tribulationis« te honorificaret, secundum quod est scriptum. Invoca me
in die tribulationis, et eruam te, et honorificabis.²¹⁹ quae po-
test tribulatio acerbior contingere illa, quae propter ma-
las iniquitates ingeritur? quae culpatior? quae infestior? iu-
bes tamen ut in die tribulationis, mortificantis iustificati-
onis, AuRd: Ioan〈.〉 3^ann|150 quae in deo et lumine fit, ad te curramus, suspiremus.Hie. xxxiii.²²⁰
Ergo da quod iubes.²²¹ Tu revelas nobis veritatis preces, nos
ignoramus quod petendum sit. nihil adhuc »nihil adhuc« Unterstr. und AuRd: visitasti terram et | fecisti eam concupiscere | ps〈.〉 64 ^ann|ao in tuo nomine peti-
vimus^dg, nec possumus, quia ipse spiritus interpellat »interpellat pro no-« Unterstr. und InRd: ro: 8^ann|151 pro no-
bis, ille clamare nos facit Abba pater.²²² fac quod facere nos
iubes, nos spiritu tuo age, ne nostro acti, in tanta anxietate,
in tenebrarum voraginem revolvamur^dh. fac nos invocare, quod
nisi AuRd-Gl: In quacumque die feceris |memoriam mei | [darunter Abgrenzungsstrich zur folgenden Notiz] In quocumque loco faciam | vos meminisse | nominis mei veni | ad vos Ex: 20^ann|152 feceris, non exaudies. fac clamorem invocationis, et
invocantem erue, et magnificentiam concede, qua te mag-
nificare queam^di, quod exigis largire ei, a quo iure poscis. »quod exigis largire ei, a quo iure poscis« Unterstr. Quippe,
nisi dono dederis quod a debitore exigis, quis habebit? »quod a debitor exigis, quis habebit?« Unterstr.
quis dabit? et quid habere possum, quod non acceperim?²²³Ro. v.
Iccirco^dj qui iussisti, ut te invocarem, »qui iussisti, ut te invocarem« (r) Unterstr. et clamorem foelicem
largitus es, ut eriperet, eruisti ut magnificarem. Tui^dk sancti
nominis magnificationem deflecte, infunde charitatem
cordi meo²²⁴, da ut te magnificem, qui me dilexisti priorem
ut diligerem²²⁵, »qui me dilexisti priorem ut diligerem« (r) Unterstr. u. AuRd: 1 Joan〈.〉 4^ann|153 me qui in tua veritate nihil sum, pauperem et
(r) AuRd:Bern'hardus'^ann|154 mendicum, quem in tua misericordia, et tua charitate refar-
D3^r tis^dl. effice clamare invocando. Nam collata ope in me tua,
et commodum »commodum« (r) Unterstr. a periculis liberatus, te magnifico. Sacrificium enim
laudis te honorificat, Iccirco^dm vor »Iccirco« (r) Satzanfang Markier. u. zu Zeile 2f. »Iccirco […] salutare tuum« am AuRd erst (r), dann (s): (r) Asaph | psalmo 49 sacrificium | laudis honorifica〈bat〉 | me et illic iter quo | ostendam illi | salutare meum | dei Hiero'nymus'(s) ita Qui imolat | confessionem glo|rificat me. e〈t〉 | qui ordinat viam | ostendam ei sa〈lu〉|tare dei^ann|155 laudis confessionem immo-
lo^dn in hoc sacrificio laudis est via, qua ostendis salutare tuum,Gal. ii.
hoc est, Christum id est salvatorem et liberatorem, ostendis te deum
propitium, monstras Christi praesentem gratiam, ut dicere queam,Psal. 33^do
vivo iam, non ego, sed vivit in me Christus.²²⁶ ego mortuus sum
et alius resurrexi, resurrexit in me Christus, is me unice vivi-
ficat.Ro. xi^dp vacabo über »vacabo« interl.: gustabo et videbo quam suavis est dominus²²⁷, in domino gloria mea, Marg. »Psal.« Strichverb. zum 9. Zeilenende u. AuRd: 33
fortitudo mea, spes mea, et totum quicquid mihi est, in illo et
ex illo et per ipsum mihi est, ipsi honor et gloria²²⁸, ipse susce-
ptorPsal. 31^dq et adiutor meus²²⁹ in tribulatione iusta, ipse multa pec-
catoris flagella über »flagella« (r) interl.: dolores^ann|156 iniecit, sed in eo sperantem »sperantem« Unterstr., u. am InRd:〈s〉pes misericordia über »misericordia« (r) interl.: gratia cir-
cumdedit.Psal. xxxi. firmabo ideo super illum oculos meos²³⁰, omnem sollici-
tudinem^drdsi. Petri. v.^ds Psal. xxiiii. ad dominum mittam, quia illi de hominibus cura est, oculi AuRd-Gl: hic Stola | induitur qui si〈li〉|quis vescebatur | lu: 15^ann|157 »de hominibus cura est« Unterstr. verbunden mit Marg. »1. Petri 5.«
mei semper ad dominum, quia ipse a laqueo pedes meos evellet^dt.²³¹Iob. 14^du
ipse mites in iudicio^dv dirigit²³², ipse mundat de immundo conceptumOseae, 13^dw
semine.²³³ Ex me ipso »Ex me ipso […] auxi〈l〉ium« (r) Unterstr. perditio mea est, et omne auxilium^dx mihiPsal. cxiiii.
ab illo promanat.²³⁴ ob id humiliatus über »humiliatus« (r) interl.: attenuatus^ann|ap sum²³⁵ et salvum me fecit²³⁶, von »salvum me fecit« (r) Unterstr. zu Marg. »Psal. cxiii.«
eripuit animam meam de morte, et oculos meos a lachrymis.²³⁷ (r) InRd-Gl:[…] | […]sta|[…]|[…]|[…]|[…]dedi | […]|[…]|[…]|[…]^ann|158 1. Reg. 2^dy
Convertere ^dz über »Convertere« (r) interl.: Invertere^ann|aq anima mea in requiem tuam, in laudis zu »laudis« AuRd: Dirupisti vi〈n〉|cula mea | tibi sacrifi|cabo hostiam | laudis psalmo 1〈15〉^ann|159 et redemptionis con-
versionem, »con(versionem)« Unterstr. (r) u. AuRd: eodem psalmo^ann|160 quia dominus benefecit von »benefecit« (r) Strichverb. zu UnRd-Gl (r): hillazta ^ann|161חִלּצְתָּ LXX benefecit si latinitas Graeco^ann|162 consonat | Hie'ronymus' transtulit reddet |^ann|163גָמַלHie'ronymus' reddet sed puto esse preteritum red|didit sed reuchlin Komet vergelt noster^ann|164 transtulit | illud […]quamlibet consonat [ab hier (s):] חִלַּצְתָּ hillazta protexisti noster^ann|165 haist beschirm tibi²³⁸. ille te ab inferis reduxit, qui
deduxerat, et qui te mortificarat et abiecerat, ille te modo et vi-
vificat et erigit.²³⁹ Benedic igitur o anima mea dominum, et omnia interiora
mea²⁴⁰ i'd est' universa quae a facie furoris et irae illius conturbata ve-
hementer fuistis, sanctum nomen eius benedicite, et ei exultate, quoniam
sicut nobis iratus fuit, ita et iam miseretur.²⁴¹ Benedic zu »Benedic« AuRd: 1 petri. 1 benedictus | qui regenerav〈it〉 | nos in spem vitae | aeternae per resur|rectionem Jesu Christi in heraedi|ditatem^ann|166 servatam | in caelis^ann|167 anima mea dominum, D3^v
AuRd: psalmo 102 ^ann|168 et noli oblivisci retributiones eius, qui propiciatur omnibus iniquitatibus
tuis, qui sanat omnes languores tuos.²⁴² letamini in domino et exulta-
tePsal. xxxi. iusti, iustificati gratia propiciationis securitatisque, et glo-
riamini omnes recti corde²⁴³, omnes qui peccata vestra et in-
firmitates confitemini, iusticiam deo tribuentes, gloriami-
ni^ea in domino, rectos decet collaudatio. Recti confitebunturPsal. xxxiii.
nomini sancto dei, benedicam dominum in omni tempo-
re, am Zeilenende »tempo(re)« mit Strichverb. zum InRd: Schol〈astici〉 | dicunt | pro se〈mper〉^ann|ar semper laus eius in ore meo, in domino laudabitur ani-
ma mea, audiant mansueti et letentur. magnificate domi-
num mecum²⁴⁴, quoniam deum diligo, et proximum sicut me
ipsum in deo amo.²⁴⁵ Nolo ergo solus amare, solus amplec-
ti, sed hoc pro virili mea ago, ut vos mecum in dei amo-
rem rapiam, magnificate ideo dominum mecum, et exalte-
mus nomen eius in unum, über »in unum« interl.: pariter^ann|as qui ex omnibus tribulationibus
meis eripuit me, beatus qui sperat in eo.²⁴⁶

Dictorum in Epitome, Epilogus. Caput
duodecimum.

Audistis paulo ante moerentem, lugentem, tribulatum,
humiliatum, in lutum deiectum, pauperem, vulneratum,
in morte positum, ad inferos deductum. Modo iustum,
gaudentem, consolatum, exemptum, ex luto ereptum, sub-
limatum, divitem, sanatum, vivificatum, ab inferis reduc-
tum,Psal. xxxiii. magnificantem deum, cantantemque, clamaverunt iu-
sti, »ab inferis […] clamaverunt iu-« Unterstr. et dominus exaudivit eos, et ex omnibus^eb tribulationi-
bus AuRd: eodem psalmo^ann|169 eorum liberavit eos. Item, iuxta est dominus iis qui über »iis qui tri-« interl. zum AuRd: contritis corde^ann|170 tri-
bulato^ec sunt corde, et humiles über »humiles« interl.: confractos^ann|171 spiritu salvos faciet.²⁴⁷ Illum »Illum« mit Strichverb. zum InRd: deu〈m〉 | in p〈oena〉 | recor〈dantem〉
iusticiam dei in miseria cognoscentem, Hunc, »Hunc« mit Strichverb. zu UnRd: absolutum | liberatum misericor-
D4^r diam dei in laeticia attollentem. Illum, plorantem mala,
et infirmitates et iniquitates confitentem. Hunc autem, dei
benignitate gaudentem, magnitudines virtutesque dei con-
memorantem. Illum, suam confusionem medico advol-
ventem, infirmitatesque advehentem. Hunc, deum super
omnia praeconiis efferentem. Haec profecto universam scri-
pturam docere video. immo tota biblia, iusticiam et magni-
tudinem et dei miserationem. Ac ex adverso nostram mise-
riam, iniusticiam, infirmitates, ad mala propensiones, ad
bona autem nostram impotentiam speculor conclamare.
Mallem: egregi patroni²⁴⁸: iusti liberationem, et peccatorum
remissionem per Psalmorum aliquem velut depingere. sed
cum invito tantum sermo excreverit, ut propositi terminos
excesserit, coactus vela complico, alibi fortasse copiosius
de poenitentia scripturus.²⁴⁹ Haec interim pro humanitate ve-
stra suscipite, et quicquid a veritatis fruge sterilescit, expun-
gite, ut ea quae vero consonant, liberius queant grandescere,
in Christo Iesu domino nostro. Data Wittenbergae. An-
no a ^ednatali Christiano^ed supra sesquimillesimum. xix.

Sacrosanctae Ro'manae' Eclesiae omnia subiicimus.

Excusa est haec Epitome Lipsiae apud Melchiorem Lot-
therum Anno domini. M.D.xix. ^ee