Ardens istud, ad sanctas literas, desyderium, Eruditissime Guolph-
gange, quod istic, non levi testimonio, cognovi, miris me facibus accendit
atque in tuum amorem rapuit^f, adeo, ut nihil dulcius putem, obsequiis tibi
prestandis, Nihilque rursum molestius contingi, sive ocio, sive negotio,
quo tibi quippiam, vel cupienti, vel volenti deesse cogor. Itaque huiusmodi
igniculis amoris actus tibi, viro optimo, libellum de scripturis Canoni-
cis, dedere proposui, ut interea, tu,^g per negocia, ab hac florentissima -
Academia, invitus absens³, habeas iuditium quantulumcunque id sit, de Ca-
tholicis scripturis, in quibus non pauci falluntur inprudentes, quandoqui-
dem viderim multos, multa sub aequali pondere^h sententiarum proferre,ⁱ quae
tamen mole et magnitudine longissime distant, habentque discrimina,
tum autoritatis, tum momenti, maxima, Nempe quod sunt quaedam apta contio-
ni, sed concertationi, non admodum congrua⁴, non nulla sola vetustate me-
ruerunt autoritatem, quibus nisi fallor, iure preferemus, quam et antiquitate et
autoritate invaluerunt, quorum ordinem atque dignitatem, quantum nunc si-
nunt negocia, his humeris incumbentia, recensebo. Tu omnia cum delectu
tracta, singulaque cum syncero et prudenti iudicatu propende, et opera has
quamlescumque decernes, boni consule. Postremo (quod omnium primum volui)
tibi commendationem plurime salutis impartiendae demando, ne iis qui me
multis beneficiis demeruere, quorum denique largitate, Wittenbergam
opulentior redii, ingratus videar⁵, Te per nostram amicitiam praecor dig-
neris meis verbis, meo demum pectore, diligenter et lepide salutare va-
lidum virum Henricum de Conricz istic Capitaneum⁶, virum consiliorum plenum.
Deinde prudentem admodum, et syncerum virum Wolfgangum Sturcziumj mi-
neralium istic montium magistrum⁷, atque providum Gregorium Lossen, argentei
numismatis^k dispensatorem.⁸Praeterea,^l Circumspectum et acri iuditio virum
Lucam Zupken, istic magistratum civium agentem.⁹ Caelebrem Sebastianum -
Schreyner iudicem¹⁰, Industrium quoque virum Cristophorum quinque plutorum
istic Notarium¹¹, Bartholomeum Bachum civitatis Notarium viros consyde-
ratos^m et scitos.¹² Eruditum dominum Baltasarem Mauiherum magistrum artium, hone-
standum Vincentium Mackelum. Facundum Egidium Voyt¹³, Argutum et lepidum
iuvenem Guolfgangum Gurtelerum, quorum pectora sensi, scintillas amoris
ad sacras literas gestare.¹⁴ Illis omnibus atque singulis gratiam multam meo nomine
age, atque excusa me, si singulos in suos non redegerim dignitatum locos,ⁿ
Vale, Wittenbergae. Anno 1520. die vero 18. Mensis Augusti〈.〉

A2^rTractaturi Canonicas et Catholicas scriptu-
ras, hunc ordinem servabimus. Primo maiestatem scripturae
sanctae saltem primoribus labris attingemus. Deinde forti-
tudinem et robur litterarum divinarum exprimemus utcumque.¹⁵
Postea catalogum^o et numerum atque seriem earum tractabi-
mus.¹⁶ Deinceps quo Hieronymus cum Augustino conve-
niat. Postremo quaedam ex his effluentia conferemus, osten-
suri inter oracula scripturarum discrimen.

Qualis sit scripturae maiestas.

Aug'ustinus' de civi〈tate〉 dei li. 18. c. 4 Et li 10. c. 7. et 17.Maiestatem sacrae scripturae divinam esse, Augustino de
civi'tate' dei placuit asseveranti. Deum per ora prophetarum lo-
cutum¹⁷, atque sanctam scripturam, ab Angelis ministratam, de
Deutro. 18.coelo descendisse, quae omnia divinis testimoniis possunt con-
firmari.¹⁸ Nam dominus Deutro. 18^p. ait. Ponam verba mea in
ore prophetae, loquaeturque ad eos, omnia quae praecepero illi.^19
qIllud ipsum^q exemplo Levitici .1. cap. disces ubi dominus inquit
Levi. 1.Loquaere filiis Israel, et dices ad eos.²⁰ Vides quod dominus et
sensum et verba Mosi dederat influenda populo?

Iohan. 14.Proinde Christus ait.^r Sermo quem audistis, non est meus
sed eius, qui misit me〈,〉 patris.²¹ De discipulis quoque dixit.
Matth. 14.Non vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui lo-
quitur in vobis.²² Constat itaque scripturam sanctam, divinum
esse oraculum, a deo ad homines profectum. Porro si Chri-
stus a semetipso, in patrem, sacrarum literarum sermonem
transtulit, multo magis prophetae et Apostoli, atque iis inferio-
res^s facere debebunt. Transposuit autem Christus sanctam
Iohan. 14.scripturam in patrem quod superius videre licet.^t et per hoc
testimonium, Verba, quae ego loquor, a meipso non loquor,A2^v
sed pater in me manens etc.²³ Apostoli quoque, verba dei, id
est sanctas literas,^u deo tribuerunt, quandoquidem Paulus sic
Gala. 1.dicit. Paulus Apostolus,^v non ab hominibus, neque per hominem, sed per
Ihesum Christum.²⁴ Et ad Ro'manos' Segregatus inRoma.1. Evangelium
dei, quod antea promiserat per prophetas.²⁵ Quibus con-
spicuum est, sanctam scripturam a deo fluxisse, atque tractan-
damSacrilegium velut munus coeleste. Ideo iure sacrilegium incurrunt,
qui sacram scripturam prophanant, et rem illam sanctam
perverso proposito in suas opiniones detorquent, scrip-
turisque ad suum desyderium explendum,^w utuntur, quod vi-
tium evitabunt ii, qui omne studium eo conferunt, ut sa-
cris literis inserviant et suos sensus illis componant, et intra
scripturarum septa se continent, neque vel interpretando^x
vel assumendo, scripturarum normas egrediuntur.

Quam fortis et magna sit
scripturae maiestas.

August'inus' de Gen'esi' ad literam li. 2. c. 5.Quam fortes autem sacrae literae sint, Augustini voluntate
manifestum est. Cuius verba de Genesi ad literam subscripsi
et sunt haec. Maior est huius scripturae autoritas, quam omnis
humani ingenii capacitas.²⁶ Profecto fortissimam sacrarum
literarum autoritatem dare cogor, quam cunctorum ingenia su-
perat,Aug'ustinus' de natura et gratia c. 61. et universorum ad sensum in se rapit. Nempe idem
Aug'ustinus' de natura et gratia plane dicit. Solis canonicis scrip-
turis sine ulla recusationem consensum debeo.²⁷Nunc,^y si so-
lis canonicis adsentire citra renisum^z astringimur, licebit
nobis interim ab aliis literis dissentire. Catholicis autem literis
nemo non caedet^aa, nemo non subscribet, sive fueris laicus,
sive sacerdos, sive Rex, sive Imperator, sive Episcopus/ A3^r
sive Patriarcha, sive Romanus pontifex, sacrae scripturae
caedas atque ad illius impetum mollescas,^ab oportebit. Recte
ergo fortem et robustam et solidam asseveravi, quando omnium
colla premit, ominumque authoritatem revincit, ac cunctorum
nutum emollit, cui denique omnes caedere^ac coguntur, quod EpiscopusAug'ustinus' li. 1. c. 22. de peccatorum meritis.
ille August'inus' contestatur de peccatorum meritis dicens. Cae-
damus et consentiamus autoritati scripturae sanctae quae
nescit falli nec fallere.²⁸ Hominum est labi, hallucinari, falli, fal-
lere,^ad decipi et decipere, Paulo dicente ad Colo. 2.^ae Videte
ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem fallatiam
secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi et non secundum
Christum²⁹, Divinae autem scripturae robur nullum eiusmodi de-
fectum admittit nullum conquirit commodum, tantum ad nostras
utilitates capescendas nos allicit, neminem fallit, nemini
blanditur, neque fallitur, quod idem Paulus.2.^af Cor. i. Non fuit
in illo, est, et non, sed, est, vel etiam, in illo fuit³⁰, ideo per ipsum
dicimus amen ad gloriam nostram.

Testimoniis divinis, fortis scriptu-
rarum maiestas ostenditur.

Siquidem^ag nullo modo dissolui scriptura poterit, quem
Iohan. 10.admodum, Iohan.^ah X. scribitur. Neque solvi scriptura potest.³¹
Transibit, quod omnia defendit, coelum, preteribit, et omnium mater, terra,
Matth. 24.verba autem dei, nequaquam deficient, sicut scriptum est. Coelum
et terra transibunt, verba autem mea, dicit dominus〈,〉 non transibunt³²,
Videmus scripturae firmitati atque fortitudini, coelum terram,
atque deinde, fortissimas bestias in eis agentes cessuras,
videmus itidem in oedem capite 24.^ai humanam gene-
rationem,Matth. 24. sacrarum promissionum eventum expectare^aj
quia dicit. Non praeteribit generatio haec, donec omnia fiant.³³A3^v
Ergo ad imperium verbi divini, alioqui caduca, stant et
manent, atque rursus, alias immortalia citius defungentur
vita, quam scripturae veritas extenuetur, verum si omnium, aliarum,
literarum armaria vanescunt, quando cum divinis conferuntur,
quo nam modo, ipse mortalium litere permanebunt?
Caedamus igitur nostra sponte priusque cum periculo pereamus,
nos peribimus homines, ac omnes omnium hominum literae, de scrip-
tura vero divina, neque apiculus neque punctulus perdetur,^akMatth.^al 5.
quia scriptum ^amMatth. 5.^am legimus. Iota unum aut unus
apex non praeteribit a lege, donec omnia fiant.³⁴

Secundum sacras literas de literis
omnium libere iudicamus.

Accedit^an his quod ex sacris literis de omnium et singulorum sen-
tentiis iudicamus, ideo pronunctiamus ipsam omnium reginam
et dominam, et iudicem, omnia iudicantem, a nullo autem iudicari.
Ipsa spiritalis est, reliquae vero carnem resipiunt, quae li-
cet verissima sint, tamen propter temporum nostrorum, in-
foelicissimosAug'ustinus' ad Cresco'nium' li. 2 c. 31. fraterculos Augustini authoritate, communi-
enda ducimus, qui ad Cresconium ait. Neque sine causa
canon Ecclesiasticus est constitutus, ad quem certi pro-
phetarum et Apostolorum libri pertinent, quod omnino iudi-
care non audemus, et secundum quos de caeteris fidelium et
infidelium libere iudicamus.³⁵

Inferiores episcopis et doctoribus
possunt de canonibus Pontificium iudicare.

Quis ambigit, omnibus, ab Augustino, liberam dari facul-
tatem iudicandi de doctrinis tam fidelium quam infidelium?

A4^rPatiantur igitur pontifitiae decretales et statutaria iura
Christianorum inferiorum iuditium, si illud ex literis canoni-
cis erutum fuerit, nulli etenim os video obstructum, sed ab
Augusti'no' libertatem iudicandi omnibus lectoribus attributam.

Advertite huc (vos terrarum iudices) et oculos et aures
atque Augusti'no' una comprobate, daturi nobis, Christiano
fas fore, atque concessum, de vestris constitutionibus diiu-
dicare. Si octingentis annis et pluribus placuit Augu-
stinus, non displiceat quod hodie ex eo statuere sumus
conati, scilicet ex sacra^ao scriptura omnes omnium leges iudicari
posse, ipsam vero a nulla lege disceptari. Divina lex
una et sola extra omnem erroris suspitionem posita, caete-
ras universas^ap in suam ditionem trahit, aut omnino per-
dit si renitantur.

De humanis traditionibus.

Hiere. 23.Quorsum alias pertinebit quod dominus per Hieremiam dixit
Quid paleis ad triticum? Nunquid verba mea sunt sicut
ignis et quasi malleus conterens petram?³⁶Quid hic pon-
tificibus, quid nonnullis doctoribus dicam, qui farinas
suas sacris literis immiscuerunt, qui repurgatum triticum,
qui casta et emuncta domini eloquia suis doctrinis, suis tra-
ditionibus foedaverunt. Num aliud quoddam audebo di-
cere, quam hoc? Quid paleis ad triticum? Non timetis ig-
nem, paleas conflagrantem? quippe si dei verbum huma-
nas traditiones non concremat,^aq cur dominus dicebat Numquid
verba mea sunt sicut ignis?³⁷ Nunquam autem absque sui perdi-
tione^ar paleae iungentur igni, attamen illi absque damno suas
traditiunculas, voracissimis scripturae divinae flammis, A4^v
apposuerunt, quae si fortem et ignientem scripturarum vim
non timuerunt, timuissent saltem gladium ancipitem,^as et
plusque bis acutum, igitur recte maiestatem scripturae for-
tem pronunctiavi,^at quae caeteras^au hominum disciplinas, quantum
ad colendum^av deum et consequendam aeternam vitam at-
tinet,Ignorantes dei iustitiam et suam volentes constituere legi dei non subiiciuntur. comminuit. Non enim tantum adversantes doctrinas
collidit, verumetiam blandientes, et quae in speciem sacrae
scripturae, suffragium et auxilium adferre atque supplere viden-
tur,Esa. 29, quod defuisse credebas. ¶ Textus est, aureis literis
scribendus ad firmandum istiusmodi sensum, Esaiae prae-
sentissimus, cuius verba istaec sunt. ¶ Appropinquat po-
pulus iste, ore suo, et labiis suis glorificat me, cor autem
eius longe est a me. Et timuerunt me mandato et doctri-
nis hominum (hoc gladio traditiones^aw hominum procidite)
Ideo peribit sapientia a sapientibus, et intellectus pruden-
tum1. Cor. 1.abscondetur.^ax38 ¶ Hoc testimonium Paulus ascivit. di-
cens. Perdam sapientiam sapientum, et prudentiam prudentum
reprobabo.³⁹ Huius textus claritudo suapte luce, lecto-
rum oculos irrepit et fortitudinem sacrarum literarum docet.
Quis enim adeo stupidus est, qui sacras litteras omnium
fortissimas infitiabitur?^ay dum eas in sua arena, caeteras, uni-
versasque doctrinas sentiet supprimere, imo iugulare?

Absque velo et Esai'as' et Paulus aiunt. Sapientiam sapientum
perdam et prudentiam prudentum reprobabo, qua via igitur
Pontifices sacris literis suam prudentiam attulerunt? qua
lege et Theologiste^az sapientiam suam illis implicuerunt. Au-
debunt ipsi, vel sapientiam vel prudentiam praetendere, au-
debo et ipse Paulinam vocem opponere, qui testatur deum
prudentias, nedum stolidorum, sed prudentum respuere, in-
B1^rsuper et sapientias sapientum demoliri, ergo pulveres
suos in fortissimum ventum et turbinem iactant, propediem
disparituros.⁴⁰

Responsio^ba theologistarum.

Sed inquitis. Nos bona mente, consilio sancto, propo-
sito pio nitimur, atque nostris doctrinis, homines segniores, ve-
lut quibusdam igniculis accendimus, et in dei servitutem erigi-
mus.

Bone deus, bona datis verba, atque tandem persuadebitis,
non omnes praeceptiones (ad vitam perpetuam indipiscendam)
necessarias, in divina lege conscriptas, atque consequenter,
non esse sufficientem legem divinam. Verumtamen scio, quod
vs hoc, temere de sacris litteris, iudicatis sentiendum quod
minime de vestris decretis et constitutionibus et legibus dici
pateremini, quamdiu ergo patiemur et nos, vestris, nos,
inventis, vestris inquam incendiis impediri et cremari.

Nunc autem largiamur vos, totas vires in unum colligere,
ut prescribatis, quot^bb modis, quanto et quo, tempore, time-
re deum debeamus, saltem a vobis. Esaias nos ammove-
bit, quod dominus per eum, loquitur, ¶ Timuerunt me mandato
Esaiae. 29.et doctrinis hominum.⁴¹ ¶ Illud ipsum propositum statuendarum
legum, quibus deus, hominum mandatis et doctrinis exco-
litur, dominus reiecit. Nam ista verba singuli spectamus. ¶ Ti-
muerunt me mandato et doctrinis hominum. Cum autem liqui-
do dinoscimus eiusmodi cultum, deo displicere, et nau-
seam (ut ita dicam) ingerere, cur vestris praeceptis stude-
bimus? Et cur vosipsi non abstinetis ab eis, opera et oleum
demum perdituri⁴²? tantisper sacram dei legem negligimus, B1^v
quamdiu vestris legibus operas navamus, aut vel postremo
salivam quandam imbibimus malam⁴³, quae omnes divinae le-
gis sententias, dum hauriuntur, inficit et in suam naturam
demutat. Ex eodem flore apis et aranea sumunt escam, sed
haec in venenum, illa in mel, vertit, quod carpit.⁴⁴ Ita eamdem
dei legem, vacuus animus adhuc simplex, solaque fide per-
fusus. Er mens doctrinarum humanarum plena, plena de-
nique sapientiae et prudentiae, legit et discit. Verum haec om-
nes scripturae sententias, in alienum humorem commutat,
ille simplex vero scripturas, cum suo germano et nativo
succo, sumit et retinet atque corde discit deum colere.^bc Alius
autem plenus sapientiae, et plenus traditionum hominum, ore
et labiis deum colit, corde longius amotus. Propterea
dominus deus sapientiam perdit, et reprobat prudentiam:^bd45 que suis
constitutis deum nos docet timere et amare, et suspi-
cere.

Iccirco recte conclusum arbitror, scripturam sanctam
Venit tempus quo sanam doctrinam non sustinent.esse fortissimam omnium, quoniam traditiones hominum sapientum,
etiam eorum qui leges colendi et timendi Dei constituunt,
perdit, respuit, repellit et disperdit, atque illis ipsis hominum
doctrinis oculos eruit, caerebrum extundit, et denique^be tanquam
mortuum et putridum cadaver, extra scripturarum civita-
tem et menia protinus evehit, ne per imprudentiam
contactum, tangentem prophanet. Haec vis, hi aculei,
hoc robur, hic valor literarum, haec illarum veritas et incon-
cussa maiestas, ut solis eis Christianus vacet et invigilet,
humanis literis quamlibet sanctis et dulcibus antiquitatis.^bf

Propterea iuste permotum Augustinum opinor, dicentemAug'ustinus' Epistola 19.B2^r
Ego solis illis scriptoribus (qui iam Canonici appelantur)
hunc timorem et honorem didici referre, ut nullum eorum scri-
bendo, errasse, audeam credere. Alios autem ita lego, ut quan-
talibet sanctitate, quantave doctrina polleant, non ideo
verum putem, quod scripserunt, quia ita senserunt, sed quia
per alios authores Canonicos, vel probabiles rationes,
quod a veritate non abhorret, persuadere potuerunt.⁴⁶Haec
sententia Cucullos tangit, haec latas fimbrias contrahit,
hac macescunt ventres obesi. Num singuli fratres pro
suis autoribus digladiantur? Franciscani, Alexandrum de -
Hales⁴⁷ ob doctrinam, Scotum ob ingenii subtilitatem⁴⁸,
Bonaventuram ob sanctimoniam⁴⁹, ad coelum^bh tollunt. He-
reticus^bi illorum opinione fuerat, dignusque flammis, qui
eiusmodi vel eruditis, vel sanctis patribus obstiterit, qui
repugnarit, qui reclamarit.^bj50

Haec sunt sancta Monachorum vestigia quae linguis delam-
bunt, quae reverentur, quae adorant, ad quorum sensum coe-
lestes sententias inclinant et contorquent, homines perfecto
Sanctimonia non tollit erroris suspitionem.haud paulum flebiles, qui Christum eatenus amant et emulan-
tur quatenus cum suis doctoribus sapit. Bene tibi (o Au-
gustine) tempestive defuncto, quoniam si superstes esses, haereticus
declareris. Cur? quod dixisti. Quantalibet sanctitate, quis ni-
teat, non ideo credas, verum eum scripsisse, quia sic sit
opinatus nisi Canonica vel (ea cessante) probabili ra-
tione, illud ipsum confultiat. Ubi ergo Thomae Aquinatis
Bonaventuraeque sanctimonia, dabit erroris excusationem?
quandoquidem vitae sanctitudo secundum te Augustine, nequaquam
errorem levat. Qua prudentia defendetur Scotus? qua
Brito herveus⁵¹, et illorum persimiles? Si unis Catholicis B2^v
scripturis tribuis puram et inconcussam veritatem, aliis
vero scriptoribus, quantulacumque vel sanctitate vel erudi-
tione splendeant, neutique credes, nisi armatura dei, et fi-
dei scuto fultos conspexeris.

Vere sancti, superstitionem fra-
terculorum respuunt.

Miram quoque honoris contemptionem in Augustino
invenio, qui eum honorem abiicit, cum gloria, quam plures mul-
to sudore, curaque grandi, nostrae tempestatis, fratres ambiunt
et certatim^bk disquirunt. Nam nostri fraterculi, tantum ho-
noris impendi sibi volunt, ut suis scriptis quodam ferme
modo, lectores, quasi plantas terrae coalescere cupiant.
Augustinus autem, ita sibi adherere vult auditores, ut ma-
lit eos, Catholicas tantum scripturas, velut oracula summa,
suspicere, itaque a se repellit, et ad divina testimonia, tamquam
servulos ad dominum, mittit, cuius verba et sensum subdidi:
¶ Noli meis literis, quasi canonicis scripturis, deservire,Aug'ustinus' de Trinitate^bl li. 3. col. 2.
sed in illis, quae non credebas, cum inveneris, incunctanter
crede, in istis autem quod certum non habeas^bm, nisi certum intellexe-
ris, noli firmiter credere.⁵² Desyderant scholastici quod suis
preceptoribus velut catholicis obediamus. Nempe propte-
rea eos, qui illis refragantur, hereticos statim appellant.^bn
Augustinus vero, quem illi tanquam principem Theologorum^bo
statuunt eiusmodi servitutem respuit. Deinceps pro-
tinus addit August'inus' quantam suis codicibus fidem, quam
tam contra canonicis adhibeamus, quoniam non vult, sua, quasi
certa, recipi, nisi quis ex catholicis scripturis certior fa-
ctus Augustiniana firma cognoverit, deinde suis a scriptis B3^r
nos per verba imperii dehortatur, dicens. Noli meis literis
perinde atque canonicis adherere. Item, Noli certum tenere,
quod in meis offendis libris, nisi certum intellexeris.⁵³

Propter quod alibi dicit. Ideo namque retractionum librum
feci, ut discant lectores, neque mea, per omnia, mihi pla-
cuisse.⁵⁴Aug'ustinus' satis hisce verbulis monet, ne se superstitiose
legamus, ne omnia eius scripta, tanquam leges revereamur^bp, sed
ut omnia cum iuditio perpendamus, solis autem canonicis
testimoniis, plenam veritatem, plenum robor, plenam fir-
mitatem tribuit, atque superstitiosis auditoribus irascitur, si
quando universa, cuiuspiam autoris, approbant. At superci-
liosi cuculli non timent muccosis suis autoribus summam
authoritatem tribuere, astringunt enim cunctos, ad mirabilem
sanctorum suorum fratrum custodiam, pronunctiantes heraeticum,
qui eis sciens reluctatur, volunt omnia firma reputari,
quamquam inter ipsos nec dum conveniat. Exprimant igitur
Augustini religionem et mores, quem eruditione singula-
riter se retulisse clamant. Absque mora credimus, omnia quae
legimus, esse vera in catholicis scripturis. In Augustino
in Hieronimo, in Ambrosiobq in Gregorio, in Cyrillo, in
Chrysostomo et in caeteris^br scriptoribus, multa comperi-
mus, quae dubitamus, pluta videmus obeliscis expungen-
da, non pauca itidem boni consulenda. Si hic, de colum-
nis Ecclesiae, delectus noster, ab Augustino, laudatur, quan-
tum laudaremur ab autore optimo, si homines frivolos, et vix
bono lectore dignos, cum obelis notaremus. Itaque dicant
fratres, licere nobis, per sanguinem et lacertos literarum san-
ctarum, scholasticos doctores confringere^bs, si a veritate alie-
ni sunt. Atque nisi insaniant, iure laudabunt, si per sanam B3^v
doctrinam, eorum figmenta redarguerimus. Voluant igitur
animo Augustini documen. Noli literis meis tanquam Catho-
licis inservire. Noli in eis firmum tenere, quod certum esse
dubitas, et foeliciter deo caedant.⁵⁵

De conciliis generalibus et specia-
libus, quibus scriptura superior est.

Coniectura iam colligo, dicturos aliquot fratres, autori-
tatem Episcoporum esse maiorem et superiorem scriptura san-
cta, et id tali argumento. Fatemur, dicent, neque sanctimo-
nia, neque doctrina sanctos patres ab erroris suspitione
liberari, sed de autoritate nn idem rati. Pontifices
enim interpraetandae scripturae autoritatem habent.

Hic mihi primum ad Augustinum respondeant in permultis
tractatibus, dicentem. Nulla sacrarum literarum interpraetatio,
sanctas regulas exire debet⁵⁶, quod etiam iurisperiti con-
testantur, dicentes. quod interpraetatio non est, extra ma-
teriamExpositio scripturae per scripturam probatur. interpraetatam〈.〉 Obligantur ergo Episcopi et docto-
res, expositionem, per sacras literas facere, intraque septa et
parietes scripturae manere.⁵⁷ Cur enim scriptum est. Qui ape-
ritApoca. 3 et nemo claudit, qui claudit, et nemo aperit?⁵⁸ nisi sit,
qui solus aperiat, qui solus claudat. Agnus scilicet, ille im-
maculatus,Esaiae. 22. qui sub literarum cortice, nobis nascitur, vagit,
flet, spirat, patitur, cruci affigitur, moritur, resurgit, ad
Apoca. 5.coelos ascendit, sedet ad patris dexteram. Ille inquam Leo
de tribu Iuda, radix Yessebt, agnus purissimus, solus dignus
fuit in coelo et terra^bu solvere septem libri signacula.⁵⁹

Nunc Christus omnibus in commune, sub literis vivit, spirat, loqui-
tur, et exponit, proinde, ad omnes Christianos pertinebit, B4^r
scripturarum interpretatio, et viriliter agemus omnes, quia
dominus nobiscum inscripturis. Iccirco non frustra neque inani-
ter dictum est, qui aperit et nemo claudit⁶⁰, sola namque inter-
pretatio firma, solida et inconvulsa est, quae ex illius leonis
fortissimi, in scriptura, tanquam lacu, habitantis, rugitu redun-
dat. Omnis autem alia, alicunde adsumpta, refelli et excludi
potest. Nam, dum non adest, sacras literas, interpretaturo, radix
de tribu Iuda, clausam scripturam, obsignatum fontem, siti-
bundusEsaiae. 29. inspicit, etiam si de Angelorum vel hominum (maxima
autoritate prestabilium) agmine fuerit, nihilque efficiet. Quip-
pe si literas calluerit, dicet, Legere non possum, quia sig-
natus est, si illiteratus, dicet, Literas nescio.⁶¹ Ubi ergo scrip-
turam clausam teneo, nunquam foeliciter eam reserabo,
nisi verbum illud divinum, ex alio loco desumpsero, re-
cte propterea asseveravi Expositionem scripturae san-
ctis literis intrinsecam esse debere, non extrinsecus allatam,
Interpretatio sacrarum literarum ad omnes pertinet.et velut alienam commissuram consarcinatam.

Addidi quoque ad omnes interpraetationem scripturae
pertinere, id sic intellectum volo, quod omnes quibus do-
minus deus illud muneris interpraetandae scripturae lar-
gitur, possunt scripturam interpraetari, sive sit laicus, siveNon obstat c. 2. de haere'ticis' li. 6.⁶²
clerus, sive prophanus, sive sacer, hoc ipsum authorita-
te1. Cor. 14. communire ex numerato possum, siquidem Apostolus ait.
Volo autem omnes linguis loqui, magis autem, ut prophe-
tetis.⁶³ Quid sit prophetare, contextus Paulini sermo-
nis indicat. Nempe interpraetari et exponere est, hu-
iusmodiProphetare autem sacrarum scripturarum interpraetationem
vellet omnes nosse homines, perperam et iniquiter ergo tantum B4^v
officium et arboris fusae ramos ad paucos contrahimus,
hoc obiter. Regrediar defensurus scripturae authoritatem^bv
esse maiorem omni sanctitate, omni scientia, omni denique
autoritate hominum, non solum inferiorum, sed omnium
superiorum Episcoporum et beatorum pontificum. Porro
quamquam hoc satis perspectum^bw sit ex assumptis nunc, postremo
tamen quia permulti citius ad Augustini doctrinam, quam
sacras literas stupescunt, illius firmamentum depromam
verba eius Augustini sic sonant.⁶⁴

Sacra scriptura omnibus episco-
pis omnibus Conciliis anteponitur.

De Baptismo^bx contra Donatis'tas' lib〈.〉 2. c. 3.Quis nescit santam scripturam Canonicam, tam vete-
ris quam novi testamenti certis suis terminis contineri, eamque
omnibus posterioribus Episcoporum literis ita praeponi, ut
de illa omnino dubitari et disceptari non possit, utrum ve-
rum vel utrum rectum sit, quicquid in ea scriptum esse
constiterit. Episcoporum autem literas, quae post confirmatum ca-
nonem, vel scripturae^by sunt vel scribuntur, et per sermonem
forte sapientiorem cuiuslibet in ea re peritioris, et per aliorum
episcoporum graviorem autoritatem, doctorumque pruden-
tiam, et per concilia licere reprehendi, siquid in eis forte a
veritate deviatum est. ¶ Et ipsa concilia, quae per singulas
regiones vel provintias fiunt plenariorum conciliorum au-
toritati, quae fiunt, ex universo orbe Christiano, sine ul-
lis cedere. ¶ Ipsaque plenaria, saepe priora
posterioribus emendari, cum aliquo experimento rerum
aperitur, quod clausum erat, et cognoscitur quod latebat.
¶ Sine ullo tipo inflata cervice arrogatiae, sine ulla con-
C1^rtentione^bz lividae invidiae, cum sancta humiltate, cum pace
catholica, cum charitate Christiana.⁶⁵

Ex propositis Augustini verbis, dumtaxat adnotationes
aliquot decerpsi, atque eas, tanquam sermonem interpunctum,
et orationis filum interdum ruptum, sub intuitum, distinctim
posui,^ca ut per moras et intervalla, lector pergens, cogita-
tione stet, ac nonnunquam respirando, accuratius singula con-
syderare valeat.

Primum dicit August'inus' Neminem nescire, sanctam scrip-
turam canonicam, omnibus posteriorum Episcoporum literis, ita
praeponi, ut de illa omnino dubitari aut disceptari non
possit. De omnibus Episcopis, Episcoporumque omnium literis tantum
iuditium promsit August'inus' ergo universo et generali Con-
cilio, scripturam sanctam anteponemus.

Secundo August'inus' inquit, Episcoporum literas, quae post
confirmatum canonem, scripturae^cb sunt, vel scribentur, possunt
tripliciter confutari. Primo per sermonem forte sapien-
tiorem cuiuslibet in ea re peritioris.

Fuit quoddam spurcum, sordidum et propudiosum ani-
mal Romae.^cc66 Nimirum homo erraticus, sane talis, in quo
sorduit sanctae Theologiae^cd nomen, cuius non paucos novi
consectatores, ille dicebat, condemnandus est Gerson, qui
scripsit. ¶ Dicto doctoris autoritate canonica munito,
plusque declarationi Papae credendum est.⁶⁷ ¶ Et alibi sic. In
sacris literis excellenter erudito, atque authoritatem catholicam
proferenti, plus est credendum quam generali Concilio.⁶⁸

¶ Hanc Gersonis opinionem, velut plane hereticam, in-
genti latratu adsilivit. Primo mihi caenosum animal, ad
Augustinum, tam eius, quam similium iuditio, ab omni haeresi C1^v
assertum, respondeat, in citato loco dicentem. Literas Epis-
coporum (intelligo vel omnium, quia omnium meminit)
per sermonen sapientiorem, cuiuslibet in ea re peritio-
ris posse repraehendi, si quid in eis, forte, a veritate de-
viatum est.⁶⁹ Hoc prior Augustinus et posterior Gerson,
Quilibet in theologia peritus, potest de literis pontificum iudicare.scripsit, neque orationem August'inus' ad paucos, vel Episcopos, vel
doctores, vel fraterculos complicuit, sed de uno quolibet
loquitur, licere ei per sermonem sapientiorem, idest per Ca-
nonicam scripturam, errata Episcoporum omnium, idest Generalis^ce
Concilii, refellere, dum dicit, Cuiuslibet in ea re peritioris,
cui quidem sententiae, ea, quae, tertio libro de Baptismo^cf con-
traAug'ustinus' li. 3. de Bap'tismo' contra Dona'tistas' c. 4. et 10. Donatistas aedita videmus, accedunt, quamquam primore
contuitu, repugnare videantur.⁷⁰ Adsentiatur ergo spurci-
ssimum illud animal, fieri posse, quamquam rarentur, ut unus
peritus rectius, sanctius, melius et verius toto Concilio
sentiat, possitque in faciem assurgere, quando omnes re-
praehensibiles conspicatur, quamquam sit incomparabiliter
inferior Concilio vel Romano pontifice, sicut Paulus
Esaiae. 15.Petrum confutavit⁷¹, neque sine causa scribitur Esaiae. Non
sunt cogitationes meae, sicut cogitationes vestrae, sed sicut
coelum^cg a terra exaltatum est, ita cogitationes meae a cogita-
tionibusMatth. 11. vestris.⁷² Neque otiose Christum dixisse arbitror.
Revelavit ea parvulis, et abscondit a sapientibus.⁷³

Neque supervacue Augustinum dixisse reor, fieri ex causa,
ut doctissimi nunnunquam cadant, et hallucinentur, et ideoAug'ustinus' li. 2. contra Do'natistas' ca. 5.
doctioribus, plerumque minus aliquid revelari.⁷⁴ Largiantur
ideo inviti, unicuius fas esse, totum Concilium, per sa-
nam doctrinam revincere. Itaque noli bestia Crocodolina^ch
Gersonem quasi haereticum condemnare, quia non ex C2^r
hominum, sed ex dei verbo, et potestate pendemus. Adde
quod Innocentius ait, nullam probationem adversus scrip-
turam admitti debere, sed omnia citra dubitationem tenen-
da fore in c. cum venerabilis de excep'tionibus'.⁷⁵

Tertio Augustinus addit Episcoporum literas, per
aliorum praesulum^ci autoritatem redargui posse.

Quarto per Concilia confutantur pontificum literae,
quod dum dicit. Duplicia Concilia subostendit, sunt
Duplicia concilia.enim quaedam Concilia plenaria, quae nunc generalia vel
universalia nuncupantur, quae sunt totius Ecclesiae toto
orbo diffusae. ¶ Alia sunt Concilia, quae per singulas
regiones vel provintias fiunt, et illa dicuntur particularia.

Aug'ustinus' li. 2. c. 3. et 9. de Ba'ptismo' contra Don'atistas' Et li. 3. ca. 4. et 10.De Conciliis particularibus diffinit Augustinus, quod
Concilia provintialia caedunt plenariis, et per generalia
emendantur.⁷⁶

De plenariis hoc decrevit, quod priora Concilia poste-
rioribus corriguntur, cuius haec sunt verba. ¶ Ipsaque
plenaria saepe priora posterioribus emendantur, ut su-
pra in textu vidistis Et alibi. Nam et Concilia posterioraEodem li. 2. ca. 9. contra Donatist'as'
prioribus, apud posteros praeponuntur.⁷⁷

Nunc autem, si verum Augustinus scripsit, quod certe
communis Ecclesia confitetur, oportet concedamus, Con-
cilium plenarium aberrare posse, et quod non omnia spiritus san-
ctus fuerit elocutus, et quod consulto patiatur deus, interdumAug'ustinus' contra Do'natistas' li. 2. c, 5
deviare plenarium concilium^cj, alias priora posterioribus con-
ciliis non sanarentur. Sequitur ex August'ino' similiter, quod Con-
cilium est supra singulos Episcopos, et principes, supraque
Romanum Pontificem, et imperatorem alias falsum C2^v
scripsisset Aug'ustinus'.⁷⁸ ¶ Et universum semper, iure optimo,Hierony'mus' in epistola ad Evagrium^ck
partibus praeponitur⁷⁹, et malitiose asseverasset Hierony-
mus. quod maior est autoritas orbis, quam urbis.⁸⁰ Equidem quo-
rundam fatuitatem demiror, decernentium. Papam esse su-
pra Concilium, et errare non posse, tanquam papam.⁸¹Quando,
illi ipsi, soleant pontifices, tanquam papas propter haeresim
et loco et dignitate movere. Si quasi papae Romani pon-
tifices interdum non aberrant, cur papatu per multos, hi-
storica fide scimus depulsos?⁸² igitur, date, papam errare
posse, fallere fallique. Quoniam papatus ex homine, neque an-
gelum neque immortalem deum efficit, neque supra hominum con-
ditionem sublevat. Deinceps concedite, Concilium et au-
toritate et ratione, Romano^cl pontifice haud paulo superiusAug'ustinus' li. 3. contra Dona'tistas' 4
atque maius esse.⁸³ Non facile inquit Aug'ustinus' pro uno vel pro
paucis, adversus innumerabiles eiusdem religionis, et uni-
tatis viros, et magno ingenio, et uberi doctrina preditos,
nisi pertractatis viribus et perspectis rebus, ferenda sen-
tentia est.⁸⁴ Quia universum partibus, semper, iure opti-
mo praeponitur.

Consequitur ergo, quod Pontifitiae^cm decretales, dispositio-
ni totius consilii subiiciuntur, et quod magis pro con-
cilio, quam Papa presumendum est. Item, quod quilibet, in Theo-
logia peritus, etiamsi multis nominibus est inferior, potest,Aug'ustinus' de Ci'vitate' li. 18. c. 40.
secundum dei legem de literis papae iudicare, atque illi si modesti-
am contemnat, in faciem sicut PaulusPetro resistere, non
enim dubitat Augustinus esse falsissimum quicquid scrip-
ture resistit.⁸⁵

Pro firmitate catholicarum scriptura-
rum, et fragilitate Pontifitiarum^cn decretalium sive episto-
C3^rlarum, sive literarum. Id quod Augustinus in Epistola ad
Vincentium Donatistam scripsit, subscribimus.

Noli ergo frater, contra divina, tam multa, tam clara,Aug'ustinus' Epistola 48. F.
tam indubitata testimonia, colligere 〈velle〉 calumnias, ex^co Episco-
porum scriptis, sive nostrorum, sive Hilarii, sive antequam pars
Donati separaretur, ipsius unitatis, sicut Cypriani et Agrip-
pini. Primo, quia hoc genus literarum ab autoritate cano-
nis distinguendum est. Non enim sic leguntur, tanquam ita ex
eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat,
sicubi forte aliter sapuerint, quam veritas postulat. In eo
quippe numero sumus, ut non dedignamur etiam nobis
dictum ab Apostolo accipere. Et si quid aliter sapitis, id quoque^cp
Philip. 3deus vobis revelavit. Verumtamen in id quod pervenimus^cq,
in eo ambulemus, in illa via, scilicet,^cr quae est Christus. De qua
via ita psalmus loquitur. Deus misereatur nostri et bene-
dicat nobis, illuminet vultum suum super nos, Ut cognoscamus
in terra viam tuam, in omnibus gentibus salutare tuum. Deinde
si sancti Cypriani Episcopi et gloriosi martyris, te dele-
ctat autoritas, quamquidem sicut dixi, a canonica autoritate
Notadistinguimus, cur te, in eo, non delectat, quod unitatem or-
bis terrae atque omnium gentium, et diligendo tenuit, et dispu-
tando defendit.⁸⁶

Noli ergo Pontifex (quia ex fratribus electus es, et librum
legis in manu habere debes Deu. xvii.^cs87) contra divinas literas
dicere, pontificiorum canonum statuta ab omnibus servari
debent. ¶ Noli Episcope synodales (ut dicitur) constitutio-
nes, adversus dei verbum aedere. ¶ Nolite vos caeteri,
quotquot estis, excolere culicem, et deglutire camelum.⁸⁸C3^v
¶ Nolite humana figmenta suspicere, et legem divinam
ludente vix oculi speculari. ¶ Nolite legibus hominum
sacras literas coaptare, adnitimini magis vestras traditiun-
culas ad verbum dei, velut lydium^ct lapidem⁸⁹, iugiter et ac-
curate confricare, ut e relicta venula, dinoscatis, quantum
veritatis, hortationes vestrae, contineant. ¶ Nolite vos
omnium miserrimi, et deflendi Lovanienses Theologi
(condemnationis magistralis cacatores⁹⁰) contra clara, con-
tra indubitata testimonia, vel nudis linguis blasphemare,
vel ex copulatis Aristoteleis latrare, credite, etiamsi non
intelligitis, id, quod quasi^cu lumen solis, in sacra scriptura
videtis, caedite ei, cui coelum^cv, terra, et omnia iure caedunt
optimo.

De consuetudine divino ver-
bo,^cw similiter locum datura.

Porro dum haec mediator, praesagit mihi mens, latra-
turos, quospiam, esse adhuc in Ecclesia, cui scriptura san-
cta, locum dabit. Etenim, nisi me fallant pertinatium dispu-
tatorum mores, dicent. Consuetudo Ecclesiarum, comu-
nisque hominum consensus, nulla literarum vi convelli de-
bet, quibus ipse per subscriptas Augustini sententias re-
sponsum volo.

Aug'ustinus' Epistola 86. N.Augustiniana, de quibus nunc meminimus, et quae
in Epistola ad Casulanum in ordine. 86. scripserat, haec
sunt. ¶ In his rebus, de quibus nihil certi statuit scrip-
tura divina, mos populi dei, vel instituta maiorum, pro
lege, tenenda sunt. De quibus, si disputare voluerimus,
et ex aliorum consuetudine, alios improbare, orietur C4^r
interminata luctatio, cum utique cavendum est, ne tem-
pestate contentionis, serenitas obnubiletur charitatis^cx91,
Eadem Epistola G. H.Quoniam non invenimus, ut iam supra commemora-
vi, in Evangelicis et Apostolicis literis, quae ad novi testa-
menti revelationem^cy proprie pertinerent, certis diebus
Ieiunia.aliquibus, evidenter praeceptum, observanda esse ieiu-
nia, et ideo res quoque ista, sicut aliae plurimae quas
enarrare difficile est, invenit in Ecclesia varietatis^cz locum,
indicabo tibi, quid mihi de hoc requirenti, responderit,Ambrosius
venerandus Ambrosius(^daa quo baptisatus sum) Medio-
lanensis Episcopus. Nam cum in eadem civitate, mater
mea mecum esset, et nobis adhuc cathecuminis, parum ista
curantibus, illa sollicitudinem gereret. Utrum secundum
morem nostrae civitatis sibi esset sabbato ieiunandum,
an Ecclesiae Mediolanensis more, prandendum, ut hac
eam cunctatione liberarem, interrogavi hoc supra dictum
hominem dei. At ille. Quid possum inquit, hinc do-
cere amplius, quam ipse facio? Ubi ego putaveram, nihil
eum ista responsione praecepisse, nisi ut sabbatho pran-
deremus. Hoc quippe ipsum facere sciebam. Sed ille secu-
tus adiecit, quando^db hic sum, non ieiuno sabbatho^dc, et ad
quamcunque Ecclesiam veneritis, inquit, eius morem ser-
vate, si pati scandalum non vultis, aut facere. Hoc respon-
sum retuli ad matrem, eique suffecit, nec dubitavit esse obe-
diendum, hoc etiam nos secuti sumus. Sed quoniam con-
tingit, maxime in Affrica, ut una ecclesia, vel unius regio-
nis ecclesiae, alios habent sabbatho prandentes, alios ie-
iunantes,Nota. mos eorum mihi sequendus videtur, quibus^dd eorum
populorum congregatio regenda, commissa est.⁹²

C4^vInveteratam consuetudime videmus pro lege custo-
diendam, ut quemadmodum suffragio conditoris legum,
priores Leges posterioribus abrogantur, ita similiter, con-
trariis factis, societas hominum priorem consuetudinem anti-
quare potest. Sic posset Ecclesia ieiunium quadragesime
tollere. Item ieiunium sextae feriae et sequentis diei, contra-
ria consuetudine obliterare. Caeterum alias non licet homi-
ni adversus consuetudinem victitare, nisi tum quempiam
(ab observandis hominum placitis) opera a deo praecepta
abducant. Non vult dominus hominem ieiunio perire, propte-
rea Christus Davidis factum recepit, qui nimia esuntione1. Reg· 21.
fractus, panes propositionis, quos non licebat^de ei edere,
comedit.^df i. Reg. 21.^dg93 Excusat quoque discipulos, qui sabbato
Matth. 12.spicas, ad levandam famem, evellerunt.⁹⁴ Nesciebant Zoili iu-
daei⁹⁵ scripturam dicentem. Misericordiam volo, non sacrifitium^dh.⁹⁶
Oseae. 6.Porro si lex dei, spiritum non recusat, quem spiritalem sensum
respuet consuetudo?⁹⁷ ita ipse reor nihil esse necessum,
mores huiusmodi custodire, cum aliorsum nos, vel neces-
sitas, vel divinum praeceptum vehit aut rapit. Iccirco cum de-
lectu, consuetudines Ecclesiarum^di observabimus, ita ut ma-
limus cum famelico fratre, cum gloria et nomine dei man-
ducare, quam consuetudinariam voluntatem observare, in fratris
perniciem.⁹⁸

Verum si ipse angor inedia proximi rationem, iure habe-
bo propter illius, non meam, conscientiam ego scio me
contra legem dei non peccare, imbecillis autem conscientia
laeditur^dj. Quo fit quod obligor abstinere a carnibus, quod
Paulus .i. ad Corin. 8.^dk testatur, cum ait. Atqui esca, nos, non
1. Corin. 8.commendat deo, neque si comedamus^dl, aliquid nobis su-
D1^rperest, neque si non comedamus^dm, aliquid nobis deest. Sed
videte, ne quomodo facultas ista vestra, offendiculo sit, iis, qui
infirmi sunt. Etenim si quis conspexerit te, qui habes scien-
tiam, in epulo simulachrorum accumbentem, nonne conscien-
tia eius, qui infirmus est aedificabitur, ad edendum ea quae
sunt simulachris immolata? Et peribit frater qui infirmus
est, in tua scientia, propter quem Christus, fuit mortuus.
Sic autem peccantes in fratres, et vulnerantes illorum conscien-
tiam infirmam, in Christum peccatis. Qua propter si esca
offendit fratrem meum, non comedam carnem in aeternum,
ne fratri meo sim offendiculo.⁹⁹

Ex Pauli sententia duo perpensenda estimo. Prius, ne
quis facultate carnium edendarum abutatur, posterius po-
testatem illam extenuat et elevat, si fratrem esca pertur-
bat, si impedit fratrem, in aeternum carnes non esitat Paulus.
Ergo cum primis conscientia imbecillis, formanda videtur ex
eis documentis, quae ad Colo. 2.^dn spectamus¹⁰⁰, et tum citra pe-
riculum facultate utemur concessa, adde quod .i. Timoth.
iiii.^do legimus quamquam remotius videatur allatum.¹⁰¹

De consuetudine hucusque diximus, quae divinis literis
non reluctatur, Ubi autem sacrae scripturae decretum et defini-
tionem cernimus ibi nullam consuetudinem pavemus nec
ullius consuetudinis sanctimonia, a divinis literis retar-
dabimur, neque maiorum, neque parium, neque inferiorum mores
timebimus, quod Augustini documento affirmamus,
qui quorundam obiectiones in ea parte probavit, qua nosAug'ustinus' contra Do'natistas' li. 3. c. 6. .8. et 9.
consuetudini veritatem antecellere profitemur. Augusti-
nus de Baptismo^dp contra Donatistas haec recitat.¹⁰²

D1^vConsuetudo contra literas
sacras nil valet omnino, immo magis
corruptio dicenda.

Aug'ustinus' c. 6.In Evangelio dominus. Ego sum, inquit, veritas, non dixit,
Ego sum consuetudo. Itaque veritate manifestata, caedat
consuetudo veritati. Quis igitur dubitatIohan. 14. veritati ma-
nifestatae^dq debere consuetudinem caedere?¹⁰³ Et infra. Ne-
moIohan. c. 8.¹⁰⁴ consuetudinem rationi et veritati praeponat, quia
consuetudinem ratio et veritas semper excludit.¹⁰⁵ Et iterumIoh. ca. 9.¹⁰⁶
infra. Cum Christus veritas sit, magis veritatem, quam con-
suetudinem sequi debemus.¹⁰⁷ Idem libro sexto. QuiAug'ustinus' li. 6. c· 35.
contempta veritate, praesumit consuetudinem sequi, aut
circa fratres invidus est, et malignus, quibus veritas re-
velatur, aut circa deum ingratus est, cuius inspiratione Ec-
clesia eius instruitur. Haec Castus. Cui respondet. Aug'ustinus'
Iste, si convinceret eos (qui diversa sentiebant, et hoc te-
nebant, quod etiam totus orbis, postea Christiano conci-
lio confirmatus obtinuit) ita consuetudinem sequi, ut con-
temnerent veritatem haec verba formidare deberent. Cum
vero illa consuetudo, et a veritate propagata, et veritate
roborata reperiatur, nihil in hac sententia pertimescimus.¹⁰⁸Aug'ustinus' l. 4. c. 5.
Et libro quarto ait. Frustra quidam qui ratione vincuntur,
consuetudinem nobis obiiciunt quasi consuetudo maior
sit veritate, aut non sit in spiritalibus sequendum, quod
fuerit a spiritu sancto revelatum, hoc plane verum est, quia
ratio et veritas consuetudini praeponenda est. Sed cum
consuetudini veritas suffragatur, nihil oportet firmius,Aug'ustinus' li. 7. c. 20.
teneri.¹⁰⁹ Et libro septimo. Zosimi sententiam probat
Augusti'nus'. Revelatione (inquit Zosimus) facta veritatis D2^r
caedat error veritati. At ille. Veritate liquidius revelata,
caessit error^dr veritati.¹¹⁰ His itaque, satis constat, quomodo
omnes omnium Ecclesiarum consuetudines sacra scriptura
demolitur.¹¹¹

Tanta est scripturae sanctae
fortitudo ut ei iure optimo. Orationes Ecclesiae
caedere^ds debent, eius iuditium suscepturae.

Repurgantur quoque vitiosae orationes Ecclesiae^dt, sa-
crarum literarum iuditio atque certitudine, aetenus, qua lice-
bit, errores invenientibus preces aliquot Ecclesiae haereticas
pronuntiare, atque velut^du pestes eliminare. Nulla etenim Eccle-
siae praecula^dv, etiamsi est vetustissima, et per multa Mo-
nachorum labia profecta, digna fuerit usu, quae sacris lite-
ris discrepat, quod dico, sensum Augustini consectatus.
qui de Baptismo contra Donatistas quod dixi asseverate
contendit. Cuius haec sunt verba.

Multorum praeces emendantur quotidie si doctioribusAug'ustinus' li. 6. c. 25.
fuerint recitatae, et multa in eis reperiuntur, contra catho-
licam fidem. Multi quippe irruunt in praeces, non solum
Orationes depraecandae.ab imperitis loquacibus, sed etiam ab haereticis compo-
sitas, et per ignorantiae simplicitatem, non eas valentes
discernere, utuntur^dw eis, arbitrantes quod bonae sint.¹¹²

Habes nunc amice Lector. Bonam partem de
scripturarum Maiestate. de Humanis traditionibus. de
L'ibris' Pontifitiis. de Consuetudinibus, de Praecibus
Ecclesiarum, iuditium, quantulumcunque id sit, non ta-
men prorsus inutile, neque meo de cerebro natum.

Videsque quanta sit literarum sanctarum autoritas, velis no-
lis, fateberis, autoritatem tantam, cuius nutum omnes caeterae D2^v
artes et disciplinae (quantum ad vitae pertinet formationem)
reverentur et suspitiunt et pavent et adorant. Ergo iure
illi, hominum leges. pontificiae sanctiones, consuetudines
populi, quasi dominae caedunt et famulantur. Tu itidem cum
primis Theologiae magnam operam navare per animae sa-
lutem debebis, ut te possis extra periculum ferre, et libero
emunctoque iuditio de humanis traditionibus^dx, de consti-
tutionibus Apostolicis, atque moribus hominum, recte iu-
dicare. Nunc quod in principio spoponderam^dy tertium ag-
gredior, atque praecipue tibi figuram Canonicarum scriptu-
rarum eo ordine quo August'inus' digessit, sub oculos^dz condo.

Catalogus canonicarum li-
terarum quemadmodum eum disposuit^eaAu-
gustinus sequitur.

Aug'ustinus' li. 2. de Doctrina Christiana. ca. 8.Totus Canon scripturarum in quo istam consyderatio-
nem^eb versandam dicimus, his libris continetur. Quinque Moy-
seos idest Genesi, Exodo, Levitico, Numeri, Deutrono-
mio, et uno libro Iosue Nave, uno Iudicum, uno libello
qui appellatur Ruth qui magis ad regnorum principia vi-
detur pertinere. Deinde quatuor Regnorum, duo Parali-
pomenon, non consequentibus, sed quasi a latere adiun-
ctis simulque pergentibus. Haec est historia, quae sibimet
annexa tempora continet, atque ordinem rerum. ¶ Sunt aliae
tanquam ex diverso ordine quae neque huic ordini, neque inter
se connectuntur, sicut est Iob et Thobias, Hester et Iu-
dith. Machabeorum^ec libri duo et Esdrea〈e〉 duo, qui magis sub-
sequi videntur, ordinatam illam historiam, usque ad regno-
rum vel paralipomenon^ed, terminatam. ¶ Deinde prophetae, D3^r
in quibus David, unus liber Psalmorum. Et Salomonis tres
Proverbiorum, Cantica Canticorum, et Ecclesiastes. Nam
illi duo libri, unus qui sapientia et alius qui Ecclesiasticus,
inscribitur, de quadam similitudine Salomonis esse di-
cuntur. Nam Iesus filius Sirach, eos scripsisse constan-
tissime perhibetur. Qui tamen quoniam in auctoritatem recipi
meruerunt inter propheticos numerandi sunt. ¶ Reliqui
sunt eorum libri, qui proprie prophetae appellati sunt, duode-
cim prophetarum libri singuli, qui connexi sibimet, quoniam
nunquam seiuncti sunt pro uno habentur. Quorum prophe-
tarum nomima sunt haec. Oseae, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, Mi-
cheas, Naum, Abacuck, Sophonias, Aggeus, Zacharias〈,〉
Malachias. Deinde quatuor^ee prophetae sunt, maiorum vo-
luminum. Esaias, Hieremias, Daniel, Ezechiel. His qua-
draginta quatuor libris, veteris testamenti terminatur au-
toritas. ¶ Novi autem, quatuor libris Evangelii, secundum Mat-
thaeum, secundum Marcum, secundum Lucam, secundum Ioannem. ¶ Qua-
tuordecim epistolis Pauli, Ad Romanos, ad Chorinth'ios'^ef
duabus, ad Galathas, ad Ephesios^eg, ad Philippenses^eh, ad
Thessalonicenses^ei duabus, ad Colossenses. ad Timotheum dua-
bus, ad Titum, ad Philemonem, ad Hebraeos. ¶ Petri duabus
¶ Tribus Iohannisej, una Iudae, et una Iacobi, Actibus
Apostolorum libro uno, et Apocalypsis Ioannis libro uno.¹¹³

Hunc tibi Guolphgangeek¹¹⁴, mei amantissimo, Canonem
(ut cum Augustino loquar) velut expoliendum truncum, aut
saltem quasi tabulam, cui summa manus nondum imposita
fuit, trado, nempe quod sunt ei quaedam deradenda, quaedam
mutanda, quaedam addenda. Ideo ab initio Canonem illum D3^v
persequar, ubi cuiusdam consyderationis, in eo custo-
diendae meminit. Disquiramus igitur, quae sit ista consy-
deratio? Equidem proxima eius ca. 8. animadvertens, no-
tavi, quorundam graduum^el distinctiones, factas in ca. 7.^em ad
quos consyderationem illam retulit. Dixit autem, quod lectori sa-
crarum literarum necessaria sit pietas, ne divinae scripturae con-
tradicat, sive eam intelligat, sive nesciat, sive ab ea mor-
deatur, sive suo morbo scriptura medeatur^en, sive incline-
tur eius lenitate, sive inflammetur concitatione, neque ullo
modo, cuiquam fore ius cogitandi, se melius vel sapere, vel
scribere potuisse, quam scriptura vel sensit vel scripsit^.115 Qui-
nimo eatenus animum sanctis literis esse affigendum, quate-
nus omnino credas verum et bonum esse, quod scriptum cernis,
etiamsi sensum minime consequeris. Hac pietate, flagrans
mens autoritati sanctarum literarum, protinus caedit et credit,
quod singuli Christiani, sive publici, sive privati fuerint, fa-
cient, nisi magis velint cum sui contumelia, tam loco quam
dignitate depelli, quam scripturae sanctae caedere atque credere.

DeincepsII modos aliquot, indagatori scripturae, prae-
scribit quorum primus fuerit, ut unus quilibet, primum uni-
versas scripturas (quas in Canonem^eo redegit) presetim le-
ctione notas habeat, quamquam intellectum, nec dum sit assecutus,
quod si observaris, mens tua sacris perfusa literis, intra
hostium tela versabitur incolumis^ep, quoniam eam iam fide so-
lidatam, veritatisque fonte delibutam et praeoccupatam, diffi-
cile alienabit, a veritate, quicquid legeris vel audieris.

IIIDeinde August'inus' docet referre inter Canonicas scrip-
turas, sunt enim quaedam quibusdam anteponendae. Nem-
peque consensus et receptio^eq, non nihil discriminis inter D4^r
Canonicas literas efficiunt. Propterea scripturae Canoni-
cae, quae ab omnibus Catholicis ecclesiis recipiuntur prefe-
rendae sunt illis, quae non ab omnibus probantur, aut quos
quaedam ecclesiae non acceperunt, haec August'inus'.¹¹⁶

IIIIPostea distinguit inter autoritatem recipientium, ut iudi-
tium sapientioris, maius quiddam sit, plusquam faciat, quam hominis in-
ertis et stolidi, quoniam semper suspectum veteribus fuit, quod
vulgus probavit. Proinde sic Aug'ustinus' ait. Quae non accipi-
untur ab omnibus, hoc honoris discerniculo decorantur,
quod illae scripturae, quas plures et graviores accipiunt,
praeferantur illis, quos pautiores minorisque autoritatis
Ecclesiae tenent.¹¹⁷

VSed quod senciendum, si scripturam quampiam plures accepe-
runt, aliam vero graviores, sed tamen pautiores receperunt? Re-
spondet eam non reperiri, tamen diffinit, repertam eiusdem autori-
tatis habendam, itaque multitudinem hebetiorum, vi et luci pau-
corum ingeniorum componit, quod ego non quaeo compro-
bare, quoniam Aug'ustinus' de Bap'tismo' contra Donatist'as' lib. 3. contendit di-
fficileAug'ustinus' l. 3. c. 4 fieri, ut unus, plurimis, rectius sentiat¹¹⁸, tamen non
esse factu impossibile.

Ultimo notandum, quod fides, qua iustus vivit, ex cano-
nicisAug'ustinus' de Ci'vitate'^er dei li. 〈1〉9. c. 18. scripturis (quas enumeratas vides) concipitur, hauritur, et
eruitur, Aug'ustino' teste.¹¹⁹ Nullam igitur fidem, qua iusto vita infun-
ditur, admittam, nisi eam in canonicis literis spirare cognoram,
quam autem fides differens est, quae in promissis haeret, et quae nudis
factis credit, in secundo ca'pitulo' epistolae divi Iacobi dicam.¹²⁰ Nunc vero
silentio praeterire non audeo, quod nihil credam per iustificantem fi-
dem nisi id, quod scriptura sacra continet et ostendit, quamquam
mihi Cucullus infelix^es quidam canis, ignaviter oblatrat.¹²¹

D4^vAug'ustinus' ut supraCanonicae scripturae dicuntur, quia in ipsis fides est
concepta, August'inus' de civi'tate' dei.¹²² Apud hebraeos quidam conser-
vabaturAug'ustinus' de Ci'vitate' dei li. 15. c. 23. Canon, in quo Canonici libri habebantur, quibus
indubitatam fidem debemus^.August'inus' de civi'tate' dei. li. 15.^et ca.
xxiii. G.¹²³

Auctoritas sacrarum literarum a patribus ad nos, certissima
et notissima successione pervenit. Idem ubi supra.¹²⁴

Augustinus solet persaepe Canonicas scriptura regu-
las vocare quia Canon, regula dicitur¹²⁵, Canonica scriptu-
ra regularis, quae talis dicitur, quia regula fidei et veritatis
est omnem enim veritatem literis Canonicis metimur.Ideo
recte statuimus. quod Ecclesiarum statuta et pontificiam legem
secundum Canonicas literas vel dedolare vel eliminare vel ex-
polire vel prorsus abrogare debemus.

Sunt qui eas catholicasCatholicae appellare maluerunt, idest uni-
versales, ab omnibus universaliter receptas pro qua opi-
natiuncula, lectorem ad differentiam canonicarum, diver-
se acceptarum mitto. Neque universitatem apud alios, quam
dei cultores quaero. Scitis autem quod Iudaei Evangelicas et
Apostolicas literas recusant scietis itidem quaedam a grae-
cis accepta, quae non perinde latini recipiunt de his infra.
Ergo Catholicas, idest universales proprie concedam,
quae omnium consensu probantur. Illae vero, quae non ab om-
nibus dei cultoribus custodiuntur non sunt signate ca-
tholicae neque tamen sequitur, non sunt catholicae, ergo
sunt haeretice, quemadmodum histricosum Theologorum
vulgus argutatur.

Nunc de apocryphis.

Apocryphae^eu dicuntur, quarum origo oculta est, vel priori-
E1^rbus, non claruit, eiusmodi literae solent fabulas contine
re, super iis ipsis, sic Aug'ustinus' de Ci'vitate' dei pronuntiat^ev. QuamquamAug'ustinus' de civi'tate'〈dei〉 li. 15. c. 23.^ew
in eis aliqua veritas invenitur, tamen propter multa falsa
nulla est eis Canonica autoritas¹²⁶, tales etiam suspitione
perfidiae non vacant, neque certum est, an autores^ex ii sint qui-
bus aliquando supponuntur. ¶ Apocryphus est liber
Enoch (cuius Iudas recordatur in epistola)¹²⁷ vera et falsa ha-
bens, ut idem Aug'ustinus' in loco nunc citato scribit.¹²⁸ ¶ Neque
titulus autoris, volumina ab apocryphorum suspecto vitio
defendit, non enim consequitur, eius libri fertur autor ille
De hoc infra.vel iste, igitur liber istiusmodi est Canonicus, quoniam ut vi-
deo sentire Augustinum, multa sub manibus prophetarum
et Apostolorum feruntur, quae omnia a Canonica veritate
abhorrent.¹²⁹ Quamobrem, neque nomen autoris firmum li-
brum, neque incertus autor Apocryphum libellum facit, sedIdem Hieron'ymus'
oportet, quod illum, Canon habeat, hunc vero respuat. Haec
meo iuditio videtur August'inus' opinari, si modo passim et
accurate legatur. Iccirco canonicum codicem dicemus, quem
inter receptos libros, connumeratum spectamus, fecit autem
non modo nominis silentium Apocryphos libros,^ey sedAug'ustinus' de Ci'vitate'〈dei〉 li. 18. c. 38.
etiam antiquitas iuxta sententiam Augustini, de Civi'tate' dei.
dicentis. Nimia fecit antiquitas, ut scripta Enoch et apud
Iudaeos et apud nos, in autoritate non essent, verumtamen^ez
est, quod eius esse non creduntur.¹³⁰ In confesso iam scimus Au-
gustinum, Canonicos libros vocare, quos canon recepit.
Apocryphos, quos abiecit. Equidem quantum ad no-
minisαποκρυϑ'οσ' rationem pertinere reor, αποκρυϑοσ, vel αποκρυϑιοσ
dicitur valde latens et occultus, cuius origo ignoratur.
Dicitur autem liber occultus^fa, cuius authorem ignoramus et E1^v
quem hominum consensus e librorum familia submovit^.
Nam libri capiunt autoritatem, vel ab ipsis autoribus, vel
ab usu, haec videbimus non semel Hierony'mus' dicturum.
Proinde non est Apocriphus^fb codex, cuius usus nunc est
probatus.¹³¹ Neque valeo Hieronymi commune dictum dis-
simulare, dicentis, quod Apocrypha nescit Ecclesia¹³², idest,
Ecclesia respuit occulta et latentia^fc vel volumina vel do-
cumenta. Hoc si verum est, necessum est, nos infitiari,
omnes libros apocryphos esse, de quorum autoribus am-
bigitur, quoniam quidem conspicuum fuerit, dubitatum, cuius
sit Epistola ad Hebraeos^fd, quae tamen, ut est doctissima,
omnibus Christianorum ecclesiis usu venit, atque omnium
consensu probatur. Ambigenter quoque de multis aliis
epistolis, per multi plane loquuntur¹³³, quas tamen non nescit
Ecclesia, sed certe cum gratia custodit et veneratur, qua
propter fatendum duco, quod totus consensus et antiquus usus.
Apocryphiam sustollit, et libris ανωνυμοις^feκαιαδεσ-
ποτοισ autoritatem impertitur, et ut ita dicam, luce quadam
illustratos ab omnibus suspitionum tenebris asserit.

Aut falsum fatebimur Ecclesiam apocrypha nescire.
Aut anonymos esse apocryphos negabimus. Aut eccle-
siam eis uti, quibus universis videntibus, utitur. Igitur
Epistolam incerti autoris et usus et vetustas approbare po-
test, tametsi ignoratur eius autor. Super hac re Hierony-
mus adeo perplexe scripsisse visus est, ut etiam doctissi-
mus vix queat extricare, duo haec, Ecclesia nescit apocrypha,
et multi libri, quorum nescimus autores, usu et vetustate au-
toritatem meruerunt. Proinde nihil ex definito hic contendo,
sed apocryphorum librorum iuditium, sub tuum iuditium posueram〈.〉

E2^rNunc ab initio canonem,
qua possumus tractatione^ff,
repetamus.

QuinqueGal. 4. libri Moysi, appellantur Testamentum vetus
secundum Apostolum ad Gala'tas'¹³⁴ etAug'ustinus' de Ci'vitate'^fg〈dei〉 li. 18. c. 11. et l. 2. retra'ctationum' ca. 4.August'inus' de Ci'vitate' dei. et libro. retra-
ctionum, inquit enim sic. Educto populo (in monte Syna)
divinitus acceptam legem tradidit, quod vetus dicitur testa-
mentum,Idem Hiero'nymus' in dialo'gum'adversus^fh Pela'gianos'¹³⁵ quia promissiones terrenas habet, et per Ihesum
Christum futurum fuerat testamentum novum, quo regnum coe-
lorum permitteretur.¹³⁶ Nostro vero tempore quadraginta qua-
tuor libri vestus testamentum vocantur.¹³⁷

Prophetavit autem Moses de Christo, per figuras obser-
vationum carnalium, in tabernaculo et sacerdotio, in sacri-
fitiis^fi, aliisque mysticis mandatis, ita August'inus' eodem .11.^fj capi'te'
Iohan. 5.sentit. Atque roborari potest Christi testimonio¹³⁸, dicentis.
Ille de me scripsit, si creditis Moysi, creditis mihi.¹³⁹

Deutro. 31.De volumine legis^fk Deutro. 31. sic legimus scriptum.
Postquam ergo scripsit Moses verba legis huius, in volumine
atque complevit, praecepit Levitis, qui portabant Arcam faederis
domini, dicens. Tollite librum istum, et ponite eum in latere arcae
faederis domini dei nostri, ut sit ibi, contra te, in testimonium.
Equidem scio cervicem tuam durissimam.¹⁴⁰ Ex quo verbo reor,
sacras scripturae autoritates testimonia vocitari, elicique
legem esse spiritalem, nos autem carnales, rebelles, et duratas
cervices contra legem erigere, recte ergo scribitur, et sit con-
tra te, quia nos contra legem sumus.¹⁴¹

Deutro. 34 et Nume. 27.Iosue filius Nunfl, successit Mosi, repletus spiritum sapientiae
quia Moses posuit super eum manus suas.¹⁴² Ille verba sua, quae ad
Ios. 24.populum loquaebatur, scripsit, in volumine legis domini, Iosue .24. E2^v
hic, defuncto Mose, populum rexit et in terram promi-
ssionisAug'ustinus' de civi'tate'〈dei〉 li. 16. c. 43. et li. 18. c. 11. introduxit, eamque populo divisit¹⁴³, Aug'ustinus' de Ci'vitate' dei.¹⁴⁴

Iudices (post Mosen et Iosue strennuos bellorum du-
ces)Aug'ustinus' de civi'tate'〈dei〉 li. 16. c. 43.^fm fuerunt, in terra promissionis collocato popolo, Aug'ustinus'
de ci'vitate' dei.¹⁴⁵ id testante. Iudicum quoque secundo legimus.Iudic. 2. Susci-
tavit dominus iudices, qui liberarent Iudaeos a devastantium
manibus.¹⁴⁶

Ruth librum ad regnorum principia pertinere Aug'ustinus' arbitrantur.¹⁴⁷

Hieronymus 3. Para. 33.Quatuor regnorum. haec vox immutanda videtur, quod
Hierony'mus' asserit.¹⁴⁸ Regum magis quam regnorum esse, et ita ob-
tinuit2· Parali. 36. usus, et solet citari pleraque, in capitibus Parolipo'meni'
Nam .2. Paralip. xxxiii.^fn sic legimus. Reliqua gestorum Ma-
nasse continentur, in sermonibus regum Israel.¹⁴⁹ Et .2. Paral.
xxxvi.^fo Reliqua autem verborum et abominationum^fp Ioachim
continentur in libro regum Iuda.¹⁵⁰

Sequitur Paralipomenon, quem nostri sic citant, ipse
vero demiror, et cur id audeant, quando alio titulo, san-
ctissime literae, librum illum, solent citare, videlicet .iiii.^fq Reg.
4. Reg. 23. et 24. eiusdemxxiii.^fr sic citatur. Scripta sunt in libro verborum dierum regum
Iuda¹⁵¹ et iiii.^fs Para. xxiiii.^ft Scripta sunt in libro sermonum
2. Esdre. 12.dierum 〈regum〉Iuda.¹⁵² Nisi fallor Naeemias similiter vocat librum ver-
borum dierum .2. Esd. 12.¹⁵³ cui hebraica inscriptio alludit dibre-
haiomim, idest verba dierum¹⁵⁴, quare ergo non potius custo-
dimus scripturae vocem? si vox graeca placere potuit re-
ctius placuisset, ut significantius Χρονικον appellaremus
quam Paralipo'menon' quoniam et Reg'um' libri (in quibus quaedam sunt omi-
ssa) Paralipomenon appellarentur. Verum si consuetudinem
opponere audent, non recusabo pretendere consuetudinem
antiquiorem, et quae cum literis sacris, nobiscum semper E3^r
mansit et egit, atque sacris in literis, quotidie depromitur,
minore quoque labore, verba dierum, et iucundiore spiritu,
quam Paralipomenon diceremus. ¶ Postremo consequitur
ex illis, quod scriptores illorum librorum, maxime eius qui
posteriores duos Regum conscripsit, coetanei fuerunt,
quod etiam Aug'ustinus' probat, cum ait simul, a latere pergenti-
bus.¹⁵⁵

Secundus ordo.

Deinde diversum ordinem Aug'ustinus' commemorat, et eorum
scriptorum, qui, neque inter se, neque priori connectuntur ordi-
ni¹⁵⁶, atque praecipuum locum Iobo tribuit, de quo sic Aug'ustinus'Aug'ustinus' de Ci'vitate'〈dei〉l.^fu18.^fv c. 47.
de Ci'vitate' dei. scripsit. ¶ Iob vir mirabilis et sanctus, qui
nec indigena, nec proselytus, idest advena populi Israel
fuit, sed ex gente Idumaea^fw, genus ducens, ibi ortus, ibi
mortuus est, qui divino sic laudatur eloquio, ut quod ad
iustitiam pietatemque pertinet, nullus ei homo, suorum tem-
porum coequetur. ¶ Librum eius, Israhelitae in Canoni-
cam autoritatem receperunt.¹⁵⁷

Hic Lector adverte, scriptores huius ordinis, esse qui-
dam canonicos, sed primas, illos obtinuisse, quos pri-
mus ordo continet, secundas fortasse, illos, quos in secundum
redegit numerum. ¶ Ipse autem viderit Augustinus, si tantum
ius Tobiae, Iudith, et Machabaeorum codicibus concedere
potuit, verum an censoria virgula prenotari^fx debeant, ex iis,
quae Hieronymo censore¹⁵⁸adiiciemus^fy, perspicietur, neque
silendum puto, hodie, nostris in libris, eiusmodi autores
seiunctos esse, et ab hoc ordine submotos, nempe, quod
omnium vetustorum postremus est Machabaeorum^fz.

E3^vEsdrae vero duos libros addicit^ga159, id quod nescio si li-
cuerit, Esdras filius Saraie, filii Helchie.¹⁶⁰Naeemias filius
Helchiegb¹⁶¹, duos libros occupant. quamquam fortasse, dictio
sermonis unum scriptorem ostendit, duo tamen libri, di-
versorumque existimantur. De Esdra .1. Esdrae .7. sic legimus,
Esdras scriba velox in lege Mosi paravit cor, ut investi-
garet legem domini.¹⁶² Hodie veloces in lege Aristotelea scri-
bas,Aug'ustinus' de Ci'vitate'〈dei〉 l. 20. c. 25. idem Hiero'nymus' to. 4. fol. 12.b.¹⁶³Aug'ustinus' li. 18. c. 36. de Ci'vitate' dei velut Theologos exosculamur. De Esdra quoque
scibit August'inus' de civi'tate' dei. Malachias (inquit) propheta,
etiam Esdras sacerdos (cuius alia, in canone, scripta re-
cepta sunt) ab aliquibus creditur.¹⁶⁴ Et li. 18. idem ait. Es-
dras magis rerum gestarum scriptor est habitus, quam pro-
pheta, nisi in eo Christum prophetasse intelligendus est,
quod veritatem, super omnia, victricem demonstravit, quod
certe non assequor cogitatu¹⁶⁵, quia ipse Augusti'nus' tantum
duos esse Esdre libros fassus est, itaque quoniam caeteri duo
apocryphii censentur, me latet qui fecerit, ut tercii^gc libri
sensum ascisceret.

De Machabaeorum libris, idem Augustinus eodemAug'ustinus' li. 18 c. 36.^gd de Civit'ate'〈dei〉 ca-
pitulo sic iudicat. Machabaeorum^ge libros, non Iudaei, sed
Ecclesia pro canonicis habet.¹⁶⁶ Quod sane dubiosum
fuerit.

Tertius ordo.

Postea alium ordinem prophetarum recenset August'inus' atque
adfirmat Davidem unum librum psalmorum aedidisse, cui
addere volui quod singulariter scribit in libro de Civitate
dei. lib. 17. cap. 14. Denique omnis fere prophetia Davidis,
in psalmis est, quos centum quinquaginta, liber continet, E4^r
quem psalmorum vocamus. ¶ In quibus non nulli vo-
lunt, eos solos factos esse a David, qui eius nomine in-
scripti sunt. Sunt item, qui putant, non ab eo factos, nisi qui
prenotantur. Ipsius DavidIpsius David, qui vero habent in titulis. Ipsi
DavidIpsi David, ab aliis factos, personae ipsius fuisse captatos
Quae opinio voce Evangelica salvatoris ipsius refutatur,
ubi ait^gf, quod ipse David in spiritu Christum dixerit esse suum
dominum, quoniam psalmus centesimus nonus sic incipit.
Psal. 109.Dixit dominus domino meo, sede a dextris meis. Donec ponam
inimicos tuos, scabellum pedum tuorum. Et certe idem
psalmus non habet in titulo. Ipsius David, sed ipsi Da-
vid,Aug'ustinus' contra Hierony'mum' et communem hebraeorum^gg sententiam ac si dicere licet, contra veritatem loquitur.¹⁶⁷ sicut plurimi. ¶ Mihi autem credibilius videntur
existimare, qui omnes centum quinquaginta psalmos
eius operi tribuunt, eumque aliquos praenotasse, etiam no-
minibus aliorum, aliquid quod ad rem pertineat figuranti-
bus, caeteros autem, nullius hominis nomen in titulis habere
voluisse, sicut ei varietatis huius dispositionem quamvis
latebrosam, non tamen inanem dominus inspiravit. ¶ Nec
movere debet, ad hoc non credendum, quod nonnullorum no-
mina prophetarum, qui longe post David regis tempora
fuerunt, quibusdam psalmis, in eo libro, leguntur inscripta,
et quae ibi dicuntur, velut ab eis dici videntur. Neque enim
non potuit propheticus spiritus prophetanti regi David, haec
etiam futurorum prophetarum nomina revelare, ut rex aliquid
3. Reg, 13. A.quod eorum personae conveniret, prophetice cantaret, sicut
rex Iosias exorturus et regnaturus, post annos amplius
4. Reg. 23.quam trecentos, cuidam prophetae^gh, qui etiam facta eius futuraAug'ustinus' de. Ci'vitate'〈dei〉 li. 17. c. 20. a
praedixit cum suo nomine revelatus est.¹⁶⁸

Salomon tres libros emisit, haec August'inus' de Civi'tate' dei E4^v
dicit. Salomon prophetavit in tribus libris, in autoritatem
canonicam, receptis, sunt autem illi. Proverbia, Ecclesiastes et
Canticum canticorum. Alii vero duo quorum unus Sapientia^gi
alius Ecclesiasticus, propter eloquii non nullam similitu-
dinem, ut Salomonis dicentur, obtinuit consuetudo. Non
autem esse ipsius, non dubitant doctores^gj eos tamen in au-
toritatem, maxime, occidentalis recepit ecclesia. ¶ In li-
bro Sapientiae passio Christi apertissime prophetatur.
¶ In Ecclesiastico fides gentium futura praedicitur¹⁶⁹, haec
Augustinus. Equidem autem urgeor, eo, quod occidentali Ec-
clesiae, tam eminentem autoritatem tribuerit, ut soli liceat
canonicos libros facere. Porro si Sapientia et Ecclesia-
sticus nondum ab orientali Ecclesia sunt recepti, non
sunt Catholici, idest, non sunt universales, ab omnibus scilicetAug'ustinus' l. 2. re'tractationum' ca. 4.
ecclesiis accepti. Deinceps in libro retractionum secundo.
c. iiii.^gk constanter negat Ihesum filium Sirach autorem
sapientiae.¹⁷⁰¶ Sapientiae liber fuit quondam ab inimicis
Augustini, quasi parum canonicus, repulsus,Aug'ustinus' de predest'inatione' san'ctorum' c. 14. quibus quid
eius rei gratia responderit, adnotare malui.

Augustini confutatio ex libro de praedestinatione san-
ctorumSapien. 4. sequitur. Illud testimonium. Raptus est ne mali-
tia mutaret intellectum, sapientiae. iiii.^gl171 Fratres istos ita re-
spuisse dixistis, tanquam de libro non canonico adhibitum
quasi excepta,^gm illius libri attestatione, res ipsa non sit
clara¹⁷², et infra. Quae tamen cum ita sit, non debuit repudiari
sententia libri, qui meruit in ecclesia Christi, de gradu
electorum Ecclesiae Christi, tam longa annositate recitari
et ab omnibus Christianis, ab Episcopis usque ad extremos lai-
cos fideles penitentes cathecuminos cum veneratione divinae F1^r
autoritatis audiri.¹⁷³ Et iterum paulum^gn infra. ¶ Sed qui sen-
tentiis tractatorum instrui^go volunt, oportet ut istum librum
Sapientiae omnibus tractatoribus anteponant, quoniam
sibi anteposuerunt proximi Apostolorum egregii tracta-
tores, qui eum testem adhibentes, nihil se adhibere^gp, nisi di-
vinum testimonium crediderunt.¹⁷⁴ Haec ille, quibus opinor
praecipue decet, nescientes prophana testimonia, tanquam
divina, assumamus, vae et iterum vae illis, qui per industriam,
non sacra pro sanctis, inepta pro aptis adferunt, devin-
cendi hostis causa, qui quicquid dixerint, hoc legem dicendi
putant, nec scire dignantur, quid prophetae, quid Apostoli sen-
serint, sed ad suum sensum incongrua aptant testimonia,
quasi non sit sacrilegium depravare sententias et ad suam vo-
luntatem repugnatem scrituram trahere. Deinde tantae for-
titudinis Sapientiae librum existimat, quod omnium doctorum eccle-
siae cervices eo comprimantur. ¶ Postea (a fine repeten-
do) ex quotidiano et veteri usu Sapientiae codicem proba-
vit.¹⁷⁵ Sed id mihi sale quodam (cuius memini in superiori-
bus de abrogandis aliquot ecclesiae praecibus¹⁷⁶) videntur con-
diendum.¹⁷⁷ Nam si perpetuus et longevus ecclesiae clamor
ususque posset exercitas in ecclesia sententiolas confir-
mare, omnium pessime firmarentur preces, Nam quidem eis, quum vix de-
tergendo podici convenirent¹⁷⁸, et oculos et aures feri-
unt et spiritum confricant. Absit igitus ut ex ea, et admo-
dum frivola, defensione, Sapientiae codex sit defensus, et
in canonem coassumptus. At illud impense sapientiam ca-
nonizat, quod ea continet, quae in literis reliquis (citra omnem
controversiam canonicis) continentur, qua propter addidit
non semel ista verbula. Quasi et excepta illius libri con-
F1^vtestatione, res ipsa, non clareat ex aliis dei testimoniis,
volumus docere. ¶ Curandum igitur ne adversus fi-
dei hostes, librum sapientiae solum proferas, quia Hierony'mus'Hierony'mus'gq li. 1. col. 15 adver'sus' Pelagianos
adversus^gr Pelagianos, sic inquit, Ac ne forte volumini
sapientiae contradicas, audi Apostolum, Evangelica clangentem
tuba.¹⁷⁹ Hic manifeste negat, canonicum esse sapientiae vo-
lumen, dicitque id vulgo Salomonis inscribi, et Ihesu-
filii Sirach, consequitur ergo quod est et incerti autoris et
non canonicum.

Postremo nolui te latere, quod dicta librorum Sapientiae et
Ecclesiastici, debent testimoniis, plane canonicis, sempre coap-
tari, atque famulari, neque cuipiam fas est, sensum Sapientiae
adversum Mosaica vel alia testimonia proferre, nam sa-
tis esse, in contentione, si tu fores vel Moysi, vel Chri-
sti, vel Apostolorum scriptura tectus et praemunitus, si^gs mihi,
aut Ecclesiastici aut Sapientiae libros producenti, si dice-
res. Fortior sum armatus, armaque et spolia tua iure diri-
pio, atque te in meam ditionem capio. Curandum igitur, ut
habeas fortissima testimonia, quae tanquam fulmen et acu-
men penetrant. Porro pulchrum est, et acumine et copia
decertare. Valent igitur sapientiae dicta in exercitu po-
sita, etiamsi velut singula et seiuncta quorundam haere-
ticorum colla non anxerint, Id autem quod nunc in Ecclesiastico
et Sapientia^gt duxi iudicandum, idem de reliquis libris, ob-
scure canonicis opinor custodiendum. Hac praesertim
lege, ne propendeamus in eam petulantiam, ut negemus et
deprecemur ea, quae postea nos observare^gu oportet. Pro-
inde cavete, ne ob fastidium libri non canonici contemna-
tis id, quod in aliis libris catholicis reperiri potest.

F2^rHuic ordini adtexuit autores, quos signate prophe-
tas adfirmat, quorum sunt duodecim, et haec nomina.¹⁸⁰

Oseae, apocryphus4. Esdrae. 1. scriptor .4. Esdrae .1. et aliorum prophe-
tarum scilicet, AmosMicheaegv, Iohel, Abdiae, Ionae, Naum,Aug'ustinus' li. 18. c. 28. de civi'tate'〈dei〉^gwAba-kukgx, Sophoniae, Aggei, Zachariae, Malachiae, recordatur.¹⁸¹

De Oseagy sic scribit Augustinus de Civi'tate' dei. libro .18.
c. 28. Oseas propheta, quanto profundius loquitur, tan-
to operosius penetratur, atque de vocatione gentium, quae prius
non pertinebant ad deum, prophetavit, et tertium diem resur-
rectionisOseae. 6. praedixit, dicens. Suscitabit nos post biduum
Oseae .6.¹⁸² Idem Augustinus eodem li. c. 27. dicit, quodAug'ustinus' ut supra c. 27
Oseas, Amos, Esaias et Micheas eodem tempore vixerunt〈.〉¹⁸³
Iohel, de Christo et spiritu sancto et Ecclesia prophe-
tavit.Aug'ustinus' c. 30. ut supraAug'ustinus' c. 30. de civi'tate' dei scribit.¹⁸⁴

Abdias quantum ad^gzscripturam^ha eius pertinet, omnium estAug'ustinus' c. 31. ut supra
brevissimus prophetarum, adversus Idumeaam gentem loqui-
tur Augusti'nus' c. 31. de civi'tate' li. 18.¹⁸⁵

Ionas propheta, non tam sermone quam sua quadamAug'ustinus' c. 30. ut supra.
passione Christum prophetavit. Aug'ustinus' li. 18. c. 30. de. ci'vitate' dei.¹⁸⁶

Micheas de Christo prophetavit et praenuntiavit^hb locumAug'ustinus' ut supra c. 30.
in quo Christus nasceretur, Bethleem. Aug'ustinus' li. 19. cap. 30.
de Civi'tate' dei.¹⁸⁷

Naum propheta ad novum testamentum pertinet, cuius
festa ita spiritualiter innovantur, ut in vetustatem transire nonAug'ustinus' ubi supra c. 31.
possit. Aug'ustinus' li. 18. c. 31. de Ci'vitate' dei. teste.¹⁸⁸ Videmus autem nunc
cerimonias^hc festorum dierum, tam multitudine, quam fermento
pharisaico pene Iudaeos praestare, quod doleo.

Aug'ustinus' c. 31.^hd 32〈.〉Abakuk de adventu Christi praedixit. August'inus' de
Civi'tate' dei. li. 18. ca. 31. et 32.¹⁸⁹

F2^vSophonias unus de minoribus, in diebus Iosiae pro-
phetavit cum Hieremia, de Christo et ecclesia Aug'ustinus' de civi'tate'
dei li. 18. ca. 33.¹⁹⁰

Tres minores prophetae. Aggeus, Zacharias et Malachi-
asAug'ustinus' de ci'vitate'〈dei〉 li. 18. ca. 35. Item 1. Esd. 5.^he in fine captivitatis prophetaverunt de Christo et eccle-
sia Aug'ustinus' de Civi'tate' de〈i〉 li. 18. c. 35.¹⁹¹ et 1. Esdrae. 5.¹⁹²

Postea quatuor prophetas maiores Augustinuscomme-
morat^hf scilicet, Esaiam, Hieremiam, Danielem et Ezechielem.

Esaias non est de numero .12. prophetarum, qui propterea
Minores et maiores Prophetae.dicuntur minores, quia sermones eorum breves sunt, in eorum
comparatione, qui maiores ideo vocantur, quia prolixio-
ra volumina^hg condiderunt, in numero inquam maiorum est Esaias,
qui etiam de Christo et ecclesia prophetavit, id est de rege,Aug'ustinus' de Civi'tate' dei. l. 18. c. 29.
et ea, quam struxit, civitate, multo plura quam caeteri edidit, ita
ut a quibusdam, potius diceretur Evangelista quam prophe-
ta. Augustinus de Civi'tate' dei. li. 18. cap. 29.¹⁹³

Hieremias de maioribus, de Christ, a〈p〉propinquante
captivitate Iudaeorum, temporibus Iosiae regis Ierusalem.
Anci Marcii regis Romanorum, et Tarquinii, quem Romani
quintum regem habuerunt prophetavit^hhAug'ustinus' de civi'tate' dei.
li. 18. ca. 33. Ubi quoque dicit Aug'ustinus' hoc testimonium, Visus^hi
est ^hjin terris^hj, et cum hominibus conversatus est, esse plu-
rium consensu Hieremiae, quamquam sint qui Baruch inscribunt.¹⁹⁴

Daniel in ipsa captivitate Babiloniae, prophetavit de
Christo, et tempore quo Christus venturus erat, item de po-
testate et gloria Christi. August'inus' de civi'tate' dei li. 18. cap. 34.¹⁹⁵

Ezechiel itidem eodem tempore prophetavit per DavidAug'ustinus' de pastoribus et ovibus.
Christum significans Ezechiel. 34. f. et 37. f.¹⁹⁶ Omnes om-
nium illorum libros, consuetudo, vetus testamentum nuncupat.

F3^rInstrumento novo sunt, Evangelium, et Apostolicae literaeAug'ustinus' l. 20. c. 4. de civi'tate' dei.
sicuti veteri, lex et prophetae. Aug'ustinus' de civi'tate' dei. li. 20. ca. 4.

Evangeliorum quatuor sunt li'bri' secundum Matthaeumhk, Mar-
cum〈,〉Lucam et Iohannem.

Epistolam ad hebraeos dicit August'inus' a nonnullis incertam
dici. Inquit autem, se magis autoritate Ecclesiarum orientaliumAug'ustinus' de Bap'tismo' par'vulorum' li. 1. c. 27.
promoveri, quae hanc etiam in canonicis habent, de Baptis-
mo parvulorum li. 1. c. 27.¹⁹⁷ Itaque solet eam, quasi Pauli Apostoli
citare, de fide ad Petrum, cap. 3.¹⁹⁸ eadem autoritate scilicet PauliAmb'rosius'li. 2. de pen'itentia' cap. 2.^hlCyrillus. Chrysosto'mus'. Hierony'mus'.
assumit eam Ambrosius, de peni'tentia' li. 2. c. 2.¹⁹⁹Cyrillus in
Iohannem li. 10. ca. xxiii.^hm200Chrysosto'mus' homelia. 1.²⁰¹ quomodo et
interim Hiero'nymus' utitur in^hn versiculo. Minorasti eum paulo-
minus ab angelis, quid autem observandum sit, infra dicetur.

De Epistolis duabus Petri et una Iacobi Apostoli, nihilAug'ustinus' super Io'hannem'
dubitat Aug'ustinus', qui eas, de fide et operibus c. 14. Apostolicas vocat〈.〉²⁰²

Apocalypsim Ioanni Evangelistae tribuit Aug'ustinus' in Io'annis'
Evangelium, tractatu. xiii.^ho col. 2.²⁰³ Attestatur quoque de Civi'tate' dei
li. 20. c. 17. obscura multa esse in eo libro et paucissima
manifesta, ex quorum luce, obscurorum sensus elici possit.²⁰⁴

Iohan· 10.Postremo scias Christum dominum, omnes scriptura, legem
appellasse, quae veteris sunt instrumenti.²⁰⁵ Nam Ioh. 10. usus
est quodam versiculo. p̄s. 81.^hp Ego dixi, dii estis et ait, Non-
ne scriptum est in lege vestra.²⁰⁶ Ego dixi, dii estis, tamen in-
terdum legem a prophetis disiunxit, Matth. 11.^hq Lex et pro-
phetae usque ad Iohannem²⁰⁷, et Lucae. 24.^hr oportet omnia im-
pleri, quae scripta sunt, in lege, et prophetis, et psalmis,
de me.²⁰⁸ Ex quibus conspicue cernimus, omnes scripturas
de Christo prophetasse, et legem a caeteris libris non-
nunquam seiungi.

Hierony'mus' omnium sacrae scripturae voluminum velut indicem
facit, numerum et ordinem indicans, quae primae^hs notae sunt, quae
agiographa, quae apocrypha et extra canonem. ¶ At ho-
die recepta sunt in canonem, quae tum in canone non erant,
haec Erasmus.²⁰⁹

Quomodo viginti duo Elementa sunt, per quae scribimus
hebraicae omne quod loquimur, et eorum initiis, vox humana
compraehenditur.^ht Ita viginti duo volumina supputantur, quibus
quasi literis et exordiis, in dei doctrina, tenera adhuc et lact-
ens, viri iusti eruditur infantia.^hu Primus apud eos liber vo-
catur, Breschith, quem nos genesim dicimus. ¶ Secundus Elle
smoth, qui Exodus appellatur. ¶ Tertius Vaiikra, idest Le-
viticus. ¶ Quartus, Vaiedabbor, quem Numeri vocamus.
¶ Quintus Elle hadbarim, qui Deutr'onomium' prenotatur. ¶ Hi sunt
quinque libri Moysi, quos proprie, thora idest legem appelant.

Secundum prophetarum ordinem faciunt et incipiunt ab Ihesu-
filio Nave, qui apud illos Iosue ben Nun dicitur. ¶ Deinde
subtexunt Sophtim. id est Iudicum librum, et in eundem compinguntRuth. hoc variat ab August'ino'
Ruth. quia in diebus Iudicum facta eius narratur historia.
¶ Tertius sequitur Samuel, quem nos Regnorum primum et
secundum dicimus. ¶ Quartus^hvMalachim. 1. Regum, qui tertio et
quarto regnorum volumine continentur. Meliusque multo est,
malachim. idest regum quam malachoth, idest regnorum dicere.
Non enim multarum gentium regna describit, sed unius Israeli-
tici^hw populi, qui tribus duodecim continetur. ¶ Quintus
est Esaias. ¶ Sextus Hieremias. ¶ Septimus Ezechiel. F4^r
¶ Octa〈vus〉, liber .12. prophetarum, qui apud illos vocatur thereasar.

Tertius ordo Agiographa^hx possidet. Et primus liber
incipit ab Iob. ¶ Secundus a David, quem quinque incisionibus,
et uno psalmorum. libro comprehendunt. ¶ Tertius est Salomon
tres libros habens. Prover'bia' quae illi parabolas, idest misle ap-
pellant. Quartus Ecclesi'astes' idest coeleth. Quintus est Can-
ticum canti'corum' quem titulo sir 〈a〉sirim appelant. ¶ Sextus est Dani-
el. Septi'mus' Dibre haiomim, idest verba dierum, quod significan-
tius χρονικον, totius divinae historiae possumus appellare,
qui liber apud nos Paralip'omenon' primus atque secundus inscribitur.
¶ Octavus Esdras, qui et ipse similiter apud graecos^hy et lati-
nosLibri vete'ris' legis. in duos libros divisus est. ¶ Nonus Hester. ¶ Atque
ita fiunt pariter veteris legis libri viginti duo, idest^hzMoysi
quinque, et prophetarum octo, Agiographorum^ia Novem, quamquam
nonnulli Ruth et Cinoth, inter agiographa^ib scriptitent, et
hos^ic libros in suo putent numero supputandos, ac per hoc
esse priscae legis, libros vigintiquatuor, quos sub numero
vigintiquatuor seniorum Apocalypsis Iohannis inducit, ado-
rantes agnum, et coronas suas prostratis vultibus offerentes,
stantibus coram quatuor animalibus oculatis ante et retro
idest in praeteritum et futurm respicientibus et indefessa
voce clamantibus, Sanctus, sanctus, sanctus, dominus deus
omnipotens, qui erat, et qui est, et qui ventururs est.²¹⁰

Hic prologus scripturarum, quasi galeatum principium,
omnibus libris, quos de hebraeo vertimus in latinum, con-
venire potest, ut scire valeamus, quicquid extra hos est,Apocry'pha'
inter apocrypha esse ponendum. Igitur Sapientia quae
vulgo Salomonis inscribitur, et Ihesu filii Sirach liber et
Iudith, et Thobias^id, et Pastor, non sunt in canone, Machab'aeorum'F4^v
primum librum hebraicum reperiri, secundus graecus est, quod
ex ipsa quoque phrasi probari potest.²¹¹

Vides mi Guolfgange²¹², quam diversus est hic, a numero
superiore, cathalogus librorum canonicorum? Et^ie quemad-
modum Hierony'mus' cui in hac parte non paulo magis quam
Augustino tribuerimus, ab optimo alioqui patre dissi-
deat, et plusquam διαμετρον²¹³ quoniam ab omni canonis
autoritate, libros aliquot seiunxit, quos Augustinus, cum
libris primae vel proximae dignitattis sotiaverat. At esto,
nunc Machabaeorum^if libros esse canonicos, ipse tibi tamen Au-
gustinus sua sententia revincitur, videlicet, minoris fore
autoritatis librum^igMachabaeorum^ih, quam sit Esaiae, aut cuius-
vis alterius prophetae, quia prophetae ab omnibus et a
primis, ut ita dicam, saeculis, canonicorum librorum faculta-
tem obtinuerunt. Machabaeorumⁱⁱ autem, post non pauca tempora,
a pautioribus item hominibus, ut demus aliquid Au-
gustino, in catholicae scripturae numerum est ascitus²¹⁴, largia-
mur iamiam universam Ecclesiam Machabaeorum^ij libros ac-
cepisse, saltem e regione concedet, et totidem homines
ab olim prophetas aprobavisse^ik, hodieque omnes pro-
phetas, tanquam receptissimos celebrari ab eis, quiAug'ustinus' de doctri'na' Christi'ana' li. 2. cap. 8.Ma-
chabaeorum^il libris feriuntur. Dabat autem August'inus' regulam
quod scripturae, quae a pluribus, vel ab omnibus ecclesiis pro-
bantur²¹⁵, debeant illis literis anteponi, quae a pautioribus
celebrantur, quomodo et qua lege potuit bonus pater,
ea quae vix sunt proxima summis notis, cum primis col-
locare? quo denique iure licuerit illi Machabaeorum et
Thobiae, cum Iobo et Esdra, praesertim in secundo ordine
commemorare viderit ipse?²¹⁶ porro si canonem noluit^imG1^r
edisseret iuxta dignitates autorum, debuisset id attestari,
Ne mei similes, aut maxime superstitiosiⁱⁿ lectores, qui
omnia velut leges et definitiones amplectuntur, aberra-
rent, et dubia pro certis, consectarentur, quod quidem vitium
non leviter multis in locis animadvertit.

Hieronymus autem quibusdam autoribus primas, qui-
busdam secundas, aliquibus tertias in ordine canonicarum
literarum, dedit, nonnullis vero libris, nullas dat omnino,
imo exemit e canonis familia. Primae caelebritatis vo-
lumina sunt quinque Moysi, qui unum volumen legis con-
ficiunt, secundam dignitatem impetraverunt prophetae. Ter-
tia αγιογραφα, idest, sancta scriptura^io sive sanctorum scripta.²¹⁷

Ultimo dicit Hieronymus, hoc prologo scire debe-
mus,Apocryph'um' quid quicquid extra hos libros est, apocryphum esse²¹⁸, hoc
palam fatetur hic, caeleberrimus scriptor, quod prius con-
iectura assequebar, scilicet non sequi protinus. Hic liber est
certi autoris, igitur non apocryphus, item isthic liber est
autori incerto inscriptus, ergo est apocryphus, quoniam
in manifesto est, librum Thobiae et Iudith et Machabaeo-
rum^ip certorum authorum esse, non tamen canonici, sed apo-
cryphi censentur.

Secundum Hieronymisententiam^iq, censebimus apocry-
phum unumquemque librum veteris testamenti, in prioribus non
numeratum. Ergo est apocryphus, Sapientiae liber, item
Ecclesiastici, item Baruch, item Iudith, item Thobiae, item
Machabaeorum, hoc dilucide confitetur Hierony'mus'.²¹⁹

Nunc autem, ut de meo, quiddam adiitiam, constat incerti-
tudinem autoris, non facere apocrypha scripta, nec certum au-
torem reddere canonicas scripturas, sed quod solus canon, G1^v
libros (quos respuit) apocryphos facit, sive habeant au-
tores et nomina sive non. ¶ Addamus multos libros,
certos esse, quantum ad rem gestam pertinet, verum quantum
ad enarratorem rei transactae spectat, de multis canonicis
literis, ambigenter possumus loqui, certus est Mosen le-
gem dei, divinitus acceptam, populo dedisse, verum cuius
sit dictio quinque librorum Mosi, atque sermonis filum, dubi-
tari potest. Sicut enim forma corporis, hominem prius vi-
sum, noscimus, et a caeteris diiudicamus. Ita ex orationis
habitu, coniicimus, cuius autoris sit oratio, quem prius
quoque lectitavimus, alium autem orationis habitum videre
videor, cum Moses loquitur et cum hystoriographus sim-
pliciter rem actam enarrat.

Itaque diligens lector, qui saevero iuditio codices auto-
rum perpendit tandem dinoscet, quantum valeat^ir stylus,
ut coniiciat, imo non ambiguis colligat argumentis, li-
brorum aliquem vel illius, vel alterius esse, verum tamen ar-
bitror impossibile factu, ut ex phrasi coarguamus autorem
nisi prius, autoris alia volumina cognoverimus. Proinde
si quis Thoram a Mose conscriptam ex stylo voluerit con-
tendere, idipsum Mosaica dictione accurate perspecta
ostendat. Habemus in lege Moysi, ne dum eius orationes
sed dei, sed Abraam. sed Isaac, sed Iacob, sed Aaron, sed Ie-
tro, sed Baal, sed et aliarum personarum illic loquentium. Nunc si
quispiam diligens et artifex lector singulorum sermones amu-
ssatim²²⁰ consyderavit, offendit proculdubio, cuilibet autori
suum esse habitum, sicuti quisquam propriam et singularem formam
atque faciem habuit. ¶ Atque haud scio, an solis maximis
magistris tale iudicium^is concesserim tributum, quoniam summi G2^r
scriptores, eiusmodi censuram concedunt grammaticis,
quorum fuerit, recte loquendi scientiam, et librorum enarratio-
nem nosse. Scribendi autem ratio coniungitur cum loquendi lege, cui
non parum dant plerique, atque expositionem castigata lectio pre-
cedit, emendata vero prelectio, dum verba, dum voces, dum locu-
tiones, dum figuras, dumque flexum orationis observat, singu-
larem autoris stylum venatur, quantum pertinet ad bracteam et cu-
tem orationis.²²¹ Verum non repugno precipuos styli indaga-
tores, unos esse maximos, qui nedum sermonis filum, sed scrip-
toris consilium, argumentationisque genus, et in summa, pro-
prium illius spiritum, ex oratione capiunt. Mirum enim est, quam fal-
lat, parum diligentes, illa ipsa phrasis, et rursus, quam presenter
coarguat suum autorem, si intrinsecus fuerit cognita scripto-
ris dictio. Nempe quemadmodum hominem ab homine facie prius
cognita, dinoscimus, ita similiter orationis habitu, auto-
rem ab autore seiungimus, neque promptum est dicere, utros
alterutro certius atque verius separari putem. An quos cor-
poris habitus, aut orationis filum disiunxit. Fateor interim fie-
ri, ut quis se dissimulet, dum frontis et genarum pellem plus
solito vel^it protendit, vel corrugat, attamen diu sese non po-
terit occultare^iu, Ita quoque, quemadmodum illud ex industria fit,
potest quis stylum abscondere, sed duplicis existimo opere,
atque neminem diutius facere posse, ne suus deprehendatur
stylus, quandoquidem ingenita mentis imago naturabiliter sty-
lum sequatur, imo spirirtus ille, quodam pene modo in literarum cor-
ticem proficisitur, et se commergit. Numquid enim quorundam
animus in literis iacet et resupinat affixus tecto, aliquorum
autem erectus exultat, late circumspiciens^iv. Cerni licet quosdam
intra syllabas irasci, alios propicios, hunc tristem, illum G2^v
alacrem, istum concitatum, alium moderatum, illos laetos,
alios saeveros, alios abundantes, alios praessos, alios aspe-
ros, alios lenes, alios urbanos, alios rusticanos, unum cae-
lerem et aereum, alium lentum et terrestrem, Iucundos
aliquos, exactos aliquos, aliquos simplices, aliquos pi-
cturatos, alios festivos, alios acres, hunc fusum, illum
densum. Videmus interim spiritum sub literis, puro fonti
quam magno flumini propiorem, unius nitidum et comptum,
alterius plus carnis^iw quam lacetorum habentem, hunc acu-
mine, istum pondere, hunc astrictius, istum copiosius pug-
nare, adeo effingit spiritum sermonis dictio.²²²

Neque possunt aliquamdiu nos de animi sui notis caelare,
quicquid enim ingenium effusis viribus gignit, eoipso ma-
nifesta mentis inisgnia cognscimus, totius enim animi
simulachrum manifestat oratio. Etenim ut a corporibus flu-
unt simulachra atque se in oculos conferunt, eiusque tum vi-
dendi sensus sit, ita contra ab animo cum oratione de-
fluit simulachrum mentis, quod sub elementis vivit, et scrip-
toris exprimit spiritum, ut ne minore quidem opera
hominem alioqui notum internoscas facie, quam sermonis
stylo. Mutatur tamen non numquam ductus orationis, sed per-
manet (quia tot varietates ferre potest) vis et natura, itaque
sicut alius vultus contingit furenti, alius leni, alius tristi,
alius hilari, alius decertanti, alius conquiescenti^ix, sic con-
cedam, aliam esse scriptoris dispositionem, dum irascitur,
dum serenus est, aliam dum maeret, aliam dum gaudet ta-
men eum quem in certamine salientium novi, dinosee valo
cum stat, dum nervos retro tendit, cum expellit tela, dum con-
cluso quassatum ensem pugno insilit in hostem, atque rur-
G3^rsus cum transacto serio, lepide not alloquitur et hilaris
accumbit caenulis.²²³ Neque infitior quod facilitas internos-
cendi hominem, tot mutationibus tectum, ^iyin difficultatem^iy
tum mutatur, sed tamen et facultas et artifitium et indust-
ria discriminandi non amittitur omnino, Accedo, quod obsi-
stit aetas, ne facile cognoscas senem, quam noveras olim
adulescentem, verum si nosse diligenter perges, ante
noti hominis faciem, tandem agnosces^iz, Ita quoque ardor ille
cogitationis et impetus quamdam cum sermone naturam, vel
oculis vel auribus infulcit, quam agnoscere possumus, etiamsi
dictio auctoris^ja, paululum affectibus immutata, noscitur operosius
quia licet laetitia, tristitia, spes, desperatio scriptoris stylum
vel attenuant vel augeant, non tamen extinguunt^jb. Adeo diffi-
cile est scriptori martem suum²²⁴ occultare, quam quod est difficil-
limum^jc, quamquam ipse fateor ingenue, facilius fuisse quempiam,
phrasim degustare, quam erutam eloqui, et certior sit sen-
sus quam explicatio styli. Possumus autem subodorari miner-
vam²²⁵, sub orationis dictione, propriamque auctoris mentem delibare,
atque tum pronuntiaturi^jd, cuius autoris sit stylus, quia spiritus
exultans quolibet pondere praematur caeleritatem animi non
potest non prodere, et adeo natura scriptoris in oratio-
nem graditur, quod multa scripta in alienas linguas trans-
fusa autores redolent et docent unde sint profecta.

Etenim stylus orationis non modo verba, sed res et sen-
tentias, idest animas verborum complectitur, quae si quis
saevero iuditio examinaverit facile inveniet scriptoris spi-
ritum sub scriptura ceu cortice morantem, quippe quod de-
praehendimus tarditatem eorum (qui natura per terras repunt)^je
dum a viribus repetito conatu cum agillimis^jf aequantur G3^v
cursu. Nempe tum ut cursu acerrimo feruntur^jg ipsi se cor-
poris gestu tardos declarant. Contra quoque, qui suapte
facultate sunt celeres et agiles, illi testudineo gradu per-
gentes aut ponderibus praessi, celeritatem corporis ne qui-
dem possunt non ostendere, furtim enim eos innatae cele-
ritatis decor consequitur. Porro sicut singuli suas venas,
(etiam aliud agentes, aut affectibus occupati) manifestant.
Ita similiter quivis autor, etiamsi parum est immutatus tamen
stylum (animi peculiarem indicem) nequit tegere, ideo di-
fficillimum^jh est scriptori, phrasim penitus occultare, adeo
quod autorum opera in alias transfusa linguas, quantum ad sen-
tencias attinet (quae verba vocesque animant) sese produnt.
Haec non dico quod tantam mihi venationem styli vendi-
cem, non tamen ignoro mei similes, autoris daepe diligen-
terque perspecti, posse sermonis habitum degustare, quamquam
nequaeant delibatum, ita eloqui, ut ipse sub oculos agere
spiritus videatur, hoc etiam me solatur, quod dedita opera,
subodorari^ji valemus, quae nulla edisseremus arte, praeser-
tim cum cernamus summos affirmare, quod ingenii gustum sen-
tire licet magis quam explicare, possumus multo facilius
cogitationis acumine characterem videre, quam invisibi-
lem eius spiritum ob oculos legentium ponere.

Hoc ergo^jj sudore dictiones autorum indepti, rectius de
librorum aeditoribus^jk iudicabimus. Equidem huiusmodi cura
flagrans, eo perveni, ut de scriptore posteriorum duorum vo-
luminum Esdrae caeperam adeo dubitare, quod totus stare co-
gebar, de hystoriographo quoque librorum Mosi cogitans
fluctuabam, quisnam quinque legis volumina scripsisset, quis-
nam illorum scriptor fuerit. Porro quantum attinet ad res gestas, G4^r
vel per Mosen, vel alios neutiquam ambegi ab eis transactas,
quibus tribuuntur, verum quod ad historiae scriptorem pertinebat^jl,
non inani persuasione commotus, alterius esse quam Mosi putavi.

Primo ea percellor ratione, quod Mose defuncto eadem
phrasi et dictione contexitur historia, qua ex prioribus scribi
caepta fuerat, sed dilucidum est, Mosen mortuum, postea ni-
hil vel locutum vel scripsisse, proinde stylus historiae, alteri
dabitur autori quam Mosi. Praeterea, plura ad Deutero'nomium' per-
tinere videmus, quae tamen Moses non aedidit, haec et alia pro oratio-
nem historiographi, Deutrono'mio' capite postremo spectareDeutro'nomium' 34.
licebit, verba scriptoris historiae Deutro'nomio' sunt quae sequuuntur.^jm

Mortuus est Moses, servus domini, in terra Moab, iuben-
te domino, et sepelivit eum in valle terrae^jnMoab, contra pho-
gor, et non cognovit homo sepulchrum eius, usque in presentem
diem. Moses centum et viginti annorum erat, quando mortuus est.
Non caligavit oculos eius, nec dentes illius moti sunt. Fle-
verunt eum filii Israel, in campestribus Moab, triginta diebus,
et completi sunt dies planctus lugentium Mosen, Iosue ve-
ro filius Nun, repletus est spiritu^jo sapientiae, quia Moses
posuit super eum manus suas. Et obedierunt ei filii Israel
feceruntque sicut preceperat dominus Mosi. Et non surrexit ul-
tra propheta, in Israel, sicut Moses, quem nosset dominus, facie
ad faciem, in omnibus signis atque portentis, quae misit per eum, ut
faceret in terra AegyptiPharaoni^jp et omnibus servis eius,
universaeque terrae illius et cunctam manum robustam mag-
naque mirabilia, quae faecit Moses, coram universo Israel.²²⁶

Ex quibus, demonstratur, defendi posse, Mosen non
fuisse scriptorem, quinque librorum, quoniam sepulto Mose, filum
orationis idem videmus, non eundem Mosen, ridiculum sane fuerit, G4^v
defunctum Mosen haec verba loquutum. ¶ Mortuus est
Moses iubente deo, et sepelivit eum, in terra Moab, et
non cognovit homo sepulchrum eius²²⁷, isthaec et caetera,^jq
quae sequuntur, nemo nisi plane dementissimus Mosi
velut autori tribuet. ¶ At cum ipse hasce faces dubitatio-
nis, non pluribus subdidissem, ilico perculsi, ad cuni-
culos aufugerunt^jr, et Esdram hystoriae Mosaicae descrip-
torem, adfirmabant, multique (testimonium eius rei mihi
flagitanti) respondent, id ex Esdrae libris probatum iri.

Equidem ipse, ut audivi, referri sensum, non tantum de
scriptore gestarum a Mose rerum, et inibi miraculorum, et
factorum, adhuc sub literis, nobis cum agentium, fluctuare,
coeperam, verumetiam de ipso Esdrae libro. Quippe qui pro-
ferebatur.1. Esdrae. 7. mihi, quod, capite septimo, scriptum legimus.
Esdras descendit de Babilone, et ipse scriba velox in le-
ge Mosi, quam dominus deus dederat Mosi.²²⁸ Ego rursus pro-
terea dixi, Hoc sermone non probatur. Esdram primum
scripsisse legem Mosi, verum fateor quidem acrimoniam
Esdrae probari, quod caeler et absolutus in lege Mosi scrip-
tor erat, quales permulti fuerunt hebraei. Atsi scriberetur, Esdras
primus historiae Mosaicae scriptor fuerat, commotus fui-
ssem, et forte adsensissem, nisi evidentia rei aliud suasisset
cum autem non videmus scriptum aliud, nisi quod, Esdras
fuerat velox scriba, in lege domini, non astringor, ut credam,
Esdram Pentateuchi historiographum. Non leviter quoque
moveor, neque Esdramjs suum librum, qui ei Esdrae inscribitur
emisisse, sed alium quempiam, res ab Esdra gestas scrip-
sisse, quia vero non est simile, quod bonus vir, ipse sibi adeo
otiose^jt placuerat, ut semetipsum posteritati, nimia sui H1^r
laudatione, commendaret, addamus quod primo Esdrae
1. Esdrae. 7.7. capite legimus. Tu autem Esdra, secundum sapientiam dei tui,
quae est in manu tua, constitue iudices etc.²²⁹ Quis suspi-
cabitur illiusmodi verba ab Esdra profecta? Ideo ne Es-
drae suum librum tribuerim, quantum pertinet ad historiae de-
narrationem, nihil tamen ex diffinito dico, quia temerarii est,
super re dubia pronuntiare.

Multis autem documentis, ostendi potest, quod Esdras
non scripserat historiam librorum Mosi〈.〉 primum illo, quod Mo-
sesDeutro'nomium' 31. priusquam moriebatur, Iudaeis mandavit, ut volumen le-
gis foederis in Arcam reponerent, Deutro'nomio' 31.²³⁰ ¶ Secundo,
quod Iosue, sua verba volumini legis, iam absoluto, simili-
ter adscripsit.²³¹Iosue ultimo, dabit igitur amiculus, volu-
menIosuae. ulti'mo' legis, penitus, antequam nasceretur Esdras, completum.
¶ Tertio quod Helchias sacerdos tempore Iosiae regis
Israelju, dum templum domini restauraretur, volumen legis, per
Mosi manum populo datum, repperit.²³² Quo liquido cog-
noscimus, Esdram, codicem legis originarium et primum
non scripsisse, quia Helchias librum legis in refectione tem-
pli invenit, constat autem Salomonem templum aedificasse. Io-
siamque longa post intervalla temporum repurgasse.²³³

Verba, legis volumen, invenientis, et historiae .2. Para-
lippomenon. 34.^jv et .2. Regum .22.²³⁴ haec sunt.

Cunque afferrent pecuniam, quae illata fuerat in templum
domini, repperit Helchias sacerdos, librum legis domini, qui datus
fuerat per manum Mosi, et ait ad Sapham scribam. Librum
legis inveni, in domo domini. Et tradidit ei. At ille intulit vo-
lumen ad regem, et nuntiavit ei dicens. Omnia quae de-
disti in manu servorum tuorum, ecce complentur, Argentum H1^v
(quod repertum est, in domo domini) conflaverunt, datumque
est praefectis artificum, et diversa opera frabricantium. Prae-
terea tradidit mihi Helchias hunc librum.²³⁵

Notior et apertior est huius historiae attestatio, scilicet
quod Helchias, volumen legis, multis ante Esdram tempo-
ribus, absolutum invenit, quam ut illustrandae sententiae collo-
cemus horas. Verum illud probationem alioqui fortem, ad-
modum augeret si Helchias sacerdos, is fuisset, cuius vel
.1. Es. 7.nepos fertur Esdras fuisse legimus etenim .1. Esdrae .7. Es-
dras filius Sariae, filii Helchiae²³⁶, itaque manifestius est Esdram
primum voluminis exemplum non aedidisse, quam ut proban-
dum sit. Possem multas ad meam opinionem historias
aptare si facultati et voluntas et commodum accederent.
Ex iis autem nunc adductis, autorem, historiae^jw Mosaicae scrip-
torem, incertum esse et latentem probavi, neque inter Iudae-
os convenire. Quod similiter de aliis libris, Iudicum et Re-
gum probabilibus rationibus inflammatus (quia nihil
ex definito pronuntio^jx) coniicere volui. Aiunt enim non-
nulli duos priores Regum libros, Samuelis, tanquam scripto-
ris esse, ipse vero petulantiam illorum demiror, quia in primo
Regum. 25.capite .25. scribitur. Mortuus est autem Samuel²³⁷, si mortuus
qua iam arte, quo ingenio, qua facultate, quibus nervis,
quove animo posteriora capita primi libri, et omnia ca-
pitula secundi libri scripsit? At si scriptores tot historiarum
sunt incerti et nos hodie latent, nihil tamen minus repu-
tantur, quam apocryphii, qui fit, quod nonnulli pronuntiant
apocryphas Epistolas, quarum autores ignorantur. Hodie
huius rei specie, nisi fallar, propter Carolstadium male Ia-
cobus audit, conatus eius uti magis devotus, quam religiosus H2^r
et quam veridicus laceratur, quicunque is Iacobus fuerit, cu-
ius epistola, tanquam catholica circunfertur. ¶ Hoc certum
est, ea, quae in illa scribuntur epistola, in libris (praeter
omnem recusationem) canonicis scribi, vel saltem inibi
aut elici, aut confirmari posse. reiiciuntur autem dicta
Iacobi, quia ipse forsan, eum explanandum susceperam^jy238,
itaque cum interpraete, sermo veteribus admodum acceptus,
commutatur, discipulis caeco praeceptorum amore raptis,
totam Iacobi epistolam contemnentibus, qui existimant
iure lacerandum, quod fortasse nonnullarum precacitas dila-
cerat. Pervenerunt plerique (sibi sua persuasione magni)Iacobus defenditur.
in eam insaniam, ut epistolam illam Hieronymo inscri-
berent, in eam dementiam (nimio praeceptorum honore) du-
cti, magnus videri vult, qui dixit eam epistolam Hiero-
nymi non Iacobi fuisse, qua tamen facetia homo ridi-
culus (quamquam gravitatem simulet) imprudens ostendit,
quam accurate Hieronymi gustaverit stylum, quot denique
lineas in eo traxerit.²³⁹ Nenias illius boni sacerdotis²⁴⁰, ve-
teris amicitiae nostrae discidia, aliquam diu sum passus,
neque iam amicitiam bene conservatam^jz, ledere conabar,
neque carissimis alioqui atque eruditissimis quicquam
(quod eos male habeat) vel obstare cupio. Verum
non possum non diluere, frivola illius praesbiteri²⁴¹ argu-
menta, quibus eruditam Iacobi epistolam obruit, odio
fortasse mei incensus, allegat phrasim clemens ille do-
minus rumpar, si uspiam Iacobi Apostoli stylum quan-
tum ad orationis pertinet structuram, legit. demus autem
esse Iacobi, sed non Apostoli. Licuit ideo illi audito-
res fastidiis Iacobinae Epistolae^ka inflammare? atque ab H2^v
auditorio subtrahere? Iam ego discipulos alloquar, Cur
quaeso in Iacobi epistola fastiditis addiscere, quod in
Evangelicis, quod in Apostolicis, quod in Mosaicis, quod in
propheticis libris non audetis fastidire? Contemptus ne
fuerit (mulctandus paenitudine) an Christiana religio,
velle in Iacobo abiicere, ab Ecclesiis recepto, quod
aliis in codicibus colligere deberes? Praeterea, si Hiero-
nymo duce, de Iacobo coepistis dubitare, fuerit ne Iaco-
bus is Apostolus? Cur eundem non emulamini ducem,
dum affirmat, eandem illius epistolam autoritatis dignita-
tem, usus et vetustate commeruisse?²⁴² et cum eam, dicit ab apo-
cryphia suspitione, vindicatam antiquitus, Cur adeo su-
mus in abiiciendos autores propensi, quos maiores nostri
coluerunt? et quos multis nominibus defendere possu-
mus? et quos denique dumtaxat titulo respuimus, et aliis
in voluminibus, aliaque sub specie, cohonestamus? Incertum
esse fateor Iacobum, Epistolae scriptorem, at non itidem ob-
scuram epistolae dignitatem concedo. Porro si eatenus in-
certi nomen autoris perturbat, cur non epistolam ad He-
breaos doctissimam (dato repudii libello) relegatis? nimirum
cum par sit causa utramque reiiciendi. Deinceps quantum
pertinet ad historiae scriptionem^kb, dubitant Hebraei, quis-
nam Mosaicos exceperit libros, non tamen uspiam ali-
quis fuit ausus ambigere de librorum autoritate.²⁴³ Postremo
si Iudaeis permittitis, quod, in recipiendo, libros compro-
barunt, cur tantundem iuris recusatis ecclesiis Christi dare,
quando Ecclesia non sit minor quam synagoga? Nisi
me, nescio quuid, capiat, ausim dicere, si Evangelicas Mat-
thaei^kc literas, interpraetandas accepissem, eandem iniuriam, H3^r
passas fuisse, propter Carolstadium, quia dubitatur a plu-
ribus an Chaldeo, an Hebraico sermone^kd fuerint scriptae.²⁴⁴
¶ Hoc minime dico, quod velim quempiam retaliare aut
illatam contumeliam in autores regerere, sed eo, deum te-
stor, animo, quod mea prorsus simplicitate, aliter sen-
tire de receptis literis non quaeo, nisi quod nos, ad sui cu-
stodiam, urgeant. ¶ Neque tamen eandem autoritatem, eis
libris, de quorum autoribus disceptatur, et quorum certos au-
tores scimus, concesserim, sed in sacra autoritatis et dig-
nitatis aula, primas, secundas, et tertias invenio, et poste-
riores velim superiorius caedere, Primas autem occupan-
tibus, imperii ius in singulos habere. Neque tamen tertias
qui possident, extra dignitatis domum proscribere, de hoc
ordine infra.

Nunc regrediens ad id, a quo exemplorum tractatio-
ne videor abiisse, illud Hieronymi dictum latius pertrac-
tabo, quod apocryphi libri, apud Iudaeos, censentur, qui in-
tra cathalogum^ke canonicorum librorum non continentur. Ex
eo consequitur, quod solus canon, libros apocryphios effi-
cit, quos excludit, ergo apocryphus est Tobiae, liber Iu-
dith et caeteri hebraeorum codices, quam in canone non cernuntur
iam enim de solis instrumenti veteris, agimus, scimus autem
Ecclesia Tobiae liris abuti, quo sibi modo ergo constabit
Hieronymus qui scripsit, apocrypha nescit Ecclesia?²⁴⁵ in
praefatione libri paralip'omenon'〈.〉 atque cur tantopere rennuit apocry-
pha, qui persaepe libros Sapientiae, Ecclesiastici, Tobiae, Iu-
dith, ad opinionis suae munnitionem assumsit? Vellem hac
de re, magis audire quam loqui, Conspicuum enim est, quam se
Hieronymus tricis implicet, audimus item, quoties li-
H3^vbrorum (quos canon non complectitur) in Ecclesia con-
cinuntur^kf testimonia, Ecclesia ergo apocryphos, non mo-
do scire, sed etiam approbare usu convincitur, nisi ita di-
catur, quod ecclesia eiusmodi libros, ad concertationem
et pugnam non aptat etenim hoc palam de Iudith testaturIudith.
Hieronymus, apud hebraeos inquit, liber Iudith inter
agiographa legitur, cuius autoritas, ad roboranda illa, quam
in contentionem veniunt minus idonea iudicatur²⁴⁶, idem opinor deTobias.
Tobia atque de caeteris pronuntiare possumus, videlicet quod ad
contentionem non valeant. Nempe hebraei, librum Tobiae de ca-
talogo divinarum scrip'turarum' secantes, agiographis mancipaverunt〈.〉²⁴⁷

De sapientiaeSapientia. et Ecclesiastici voluminibus Hieronymus
in Proverbia Salomonis praefatione sic existimat iudican-
dum,Ecclesiasticus. sicut ergo Iuditkg et Tobiaekh et Machabaeorum libros le-
git quidem ecclesia, sed eos inter canonicas scripturas non
recipit, sic et duo volumina (Sapientiae et Ecclesiastici sub
audi) legat ad aedificationem plaebis,^ki non ad autoritatem Ec-
clesiasticorum dogmatum confirmandam²⁴⁸, hac opinione Hie-
ronymi satis reor liquere. Qua nam lege nesciat apocry-
phos ecclesia libros et qua soleat uti〈?〉, nescit enim aliquot
libros, ideo quia inter canonicas scripturas, non accipit,
neque eis ceu testimoniis Ecclesiasticis, quippiam statuit,
quod quidem sic accipio.^kjQuod^kk huiusmodi libris non potest quis ad-
versarios urgere, neque opiniones astruere. Propterea
Hieronymus posteaquam autoritatem Sapientiae contra Pela-
gianos producere coeperat mox eius illationem reliquit,
et ansam Apostolici gladii, Paulini scilicet sermonis, arripuit,
ne telo molliore obfirmatum hostem adortus contemp-
tim respiceretur.²⁴⁹

H4^r
Iudith.Porro, tametsi manifestum sit, quod Nicena synodus
in numero sanctarum scripturarum Iudith legitur computasse,²⁵⁰
tamen ita de eo, et caeteris iam commemoratis, decrevit ut
dixi, cuius arbitratum sequentes, existimamus, nulli licere,
quod eis solis et unis testimoniis utatur, contra adversarios,
quandoquidem illis ecclesia maiorem autoritatem nondum prestite-
rit, quaelibet sancta apud hebraeos habeantur. Ad aedifica-
tionem eos populi valere, non itidem ad concertationem largitur
Hieronymus.²⁵¹ Itaque dum res nobis concertandae occursant,
fortioribus aculeis opus erit. Fateor tamen, quod ad co-
piam exercitus, una cum aliis (a quibus quodam quasi^kl colore
ferri muniuntur) coassumi possunt.

Caeterum quod ait ad aedificationem populi, publice in ec-
clesiis legi posse, id ego hac lege recipio, dum nihil tenent
periculi, quo plebs a fide divelli quaeat. Equidem eisdem muni-
mentis populum erigi et hostem debere profligari censeo, nequeVide c'apitulum' f'inale' d. 16.
est alia Christi armatura qua hostes capiuntur, et alia qua
vesciuntur Christi fideles, diabolo reluctaturi. Ideo vellem
ipse modici consilii homo,^km ecclesiam fortioribus testi-
moniis, in aedibus prostrepere.²⁵²

Agiogra'phos'Postremo non puto dissimulandum, libros aliquot agio-
graphos esse, qui non sunt canonici, quippe Tobiae et Iu-
dith libri, sunt intra agiographorum parietes supputatti, non
tamen reputantur canonici quia canon eos non recepit^kn
Verum ii agiographi, quos in complexu canonis morari
spectamus, eos non tantum agiographos sed etiam ca-
nonicos iudicamus. Intende mentem igitur et accipe,
quid faciat canonicum vel autorem vel volumen.

Etenim sanctitudo, non confert autori canonicam H4^v
dignitatem de hac re circa scripturae fortitudinem non
nihil effudimus.

Nunc, e Hieronymianis fontibus irrigati,^ko novam du-
bitationis ansam, sponte nobis datam sumimus, non eam
extorquemus, illam scilicet, An haereticus pronuntiari vel
possit vel debeat, qui solis Tobiae, Iudith, Sapientiae Ec-
clesiastici et Machabaeorum^kp aculeis ferientius nihil caedit.^kq
Ponamus, contra te proferri quaedam ex Ecclesiastico,
quae in canonicis libris non comperiuntur, an debeas he-
raeticus censeri, si negas Ecclesiastici^kr autoritatem. Haec
dubitatiuncula nascitur ex eo, quod Hieronymus, Sapientiae
et Ecclesiastici libros velitationi^ks et luctae decrevit inep-
tosHierony'mus' adversus Pela'gianos' li. 1. col. 15. esse, minusque idoneos.²⁵³Successit^kt autem dubitatio, ex
eo, quod Hierony'mus' adversus Pelagianos dicit. Ac ne for-
te huic volumini contradicas, audi Apostolum²⁵⁴, hoc autem Hie-
ronymus scripsit posterius, quam Augustinus libros de Bap-
tismo parvulorum absolverat, ideo nequaquam scrupulum quae-
stionis relinquemus inexemptum, supersedeat et rideat eius
modi nodos qui volet, rideat ut^ku crepat. Nobis laqueai re-
nodandi vel saltem (si solvere nequimus) attingendi vi-
dentur. Nempe si temporibus Hieronymi et Augustini
et Ambrosii dubitatum fuit de valore illiusmodi librorum,
et cum ea observantia, ad nos devenere, qua tum custo-
diebantur, licebit nobis, maiorum vestigiis insistere, atque
id dicere, quod Hieronymo. At hic, ad quemdam Pelagia-
num, inquit. Ac ne forte huic volumini contradicas, et
(de Sapientiae codice meminit) duoque nos docuit.

¶ Primum, quod licet adversariis Sapientiae libro contra-
dicere, propterea namque ait. Ne forte contradicas²⁵⁵, ergo I1^r
potuit absque heraesis vitio Sapientiae testimonia reiicere.
¶ Secundum est quod docuit. Nulli datum adversario ius
contradicendi Paulo, nempe eam ob causam intulit.

Audi Apostolum q'uasi' d'iceret'Paulo nequaquam contradices, etiamsi
Sapientiam abiicis. hoc quoque iuditio videtur pronun-
tiasse. Nullum in heraeseos crimen incursurum, qui Sapientiae
qui Ecclesiastici, qui Tobiae, qui Iudith, qui machabaeorum^kv
(quia pari iure censentur) libris obmurmuraverit. atque ne-
cessum est, ex eo sermone, conspicuum discrimen librorum
habeas. Addo, quod ad luctatum non valent, itaque si con-
numerati iam libri non possunt hostes prosternere, non
incurrunt heraesis crimen, qui eos inficiantur, idem enim est
proculcare hostem, quod heraesi eum conspurcare.

Postremo, consuetudo Ecclesiarum, non videtur plus iuris,
illiusmodi libris contulisse, quam consensus summorum
scriptorum potuit praestare, qui eos non faecerunt^kw canoni-
cos. Haec non dico. quod velim propensionem negandorum
codicium cuius ingenerare, aut ex definitio quippiam decer-
nere, verum ut sciatis evitare pericula. Temerarium tamen fue-
rit in Sapientiae libro deridere, quod in Mose vel prophe-
tis exosculabere.

Post ista, tres ordines autorum veteris instrumenti dili-
gentius scrutemur, singulos autores suo numero inferen-
tes.

〈Primus ordo canonis〉

Primas habet Thora idest lex Moysi. In Genesi de
creatura mundi, de confusione linguarum scribitur. In Exo-
do, plagae decalogus mysticaque praecepta continentur. In
Levitico, singula sacrificia, imo singulae pene syllabae, et
vestes Aaron, et totus ordo Leviticus spirant coelestia
sacramenta. In Numero totius Arithmeticae, et totius pro-
I1^vphetiae Baalam habentur mysteria. In Deutronomio, sic
ea digeruntur/ quae nova sunt, ut tamen sint omnia de veteri-
us, εξοδοσ, exitus est latinis, Δευτερονομιον sonat secundam
aut posteriorem legem, siquidem est secunda lex et Evangelicae
legis praefiguratio, quod sanctio quaedam pontificis fatetur
in c. per venerabilem, qui fil'ii' sint legit.²⁵⁶ Porro, hoc, perfecto
sub alto pectore reponendum duco, nam tali pontifici re-
ceptione communiti, possumus non pauculas constitutiones
veluti superfluas et inanes ablegare, deinde garrulitatem scho-
lasticorum, acriter comprimere, quod nunc edisserere^kx non vacat.

Secundus ordo canonis.

Iosue·In secundo ordine recenset autores subscriptos. Iosue
filium Nun, qui typus domini, non solum nomine, sed gestis dicitur.
Iudices.^kyquia Ihesus Nave dicitur. ¶ Deinde subtexit iudices
et Ruth connectitRuth., in Iudicum, quot sunt principes, tot fi-
gurae sunt. ¶ Denique Samuel, primum et secundum librorumSamuel
Regum occupat. Hic Heli et Saule mortuo veterem legemMalachim.
abolitam monstrat. Postea Malachim, idest tertium et quar-
tum^kz Regum. Si historiam eorum respicis, verba simplicia sunt,
si in literis sensum latentem inspexeris, Ecclesiae paucitas, etEsaias.^la
haereticorum contra ecclesiam bella narrantur,

Subinde Esaiam locat, de quo dicit. Primum de Esaia sci-
endum, quod in sermone suo disertus est, quippe vir nobilis,
et urbanae eloquentiae, nec habens quicquam in eloquio rusti-
citatis admixtum. Item est adiiciendum quod non tam propheta, quam
Evangelista dicendus.²⁵⁷Esaiasσωτηρια^lbκυριον idest salus domini.²⁵⁸

HieremiaslcSextum locum Hieremiae tribuunt Iudaei, de quo Hierony'mus' sic
scripsit. Hieremias propheta, sermone rusticior multis pro-
I2^rphetis, sed sensius par est. Porro simplicitas eloquii a
loco, in quo natus est, ei accidit²⁵⁹, Hieremiasυψηλοςχυ-
ριον idest excelsus domini.²⁶⁰

Ezechiel.Septimum Ezechielild. Ezechiel propheta cum Ioachim rege
Iuda captivus ductus est in Babylonem,^le atque his, qui cum
eo capti fuerant: prophetavit. Eodem vero tempore prophetaverunt
Ezechiel et Hiere'mias' hic in Iudaea, ille Chaldaea. Sermo Eze-
chielis neque satis disertus, neque admodum rusticus, sed ex
utroque medie temperatus.²⁶¹Ezechielχρατοσ χυριον idest ro-
bus vel imperium domini.²⁶²

12. ProphetaeIn octavum locum secundi ordinis retulerunt simul duo-
decim prophetas qui, apud hebraeos vocantur there asor
idest, duodecim, quia thore duo et asor decem.²⁶³

¶ Ordo duodecim prophetarum apud hebraeos hic est.

I2^vNon est idem ordo duodecim propherarum apud he-
braeos,Hiero'nymus' to. 4. fol. 12. qui est apud septuaginta et plerosque nostrates.
Hoc te commonitum tamen volo, unum librum esse duodecim pro-
phetarum, et Oseae synchronom Esaiae, Malachiam vero Ag-
gei et Zachariae fuisse temporibus. ¶ In quibus autem tem-
pus, non profertur in titulo, sub illis, eos, regibus, prophetasse
sub quibus et ii, qui ante eos, habent titulos, propheta-
verunt.^lj267 Hic oculum fige, et sta cogitatu, et iudica, quae sit
priorum cum posterioribus libris cognatio, de qua quidem
re, infra de psalmis dicetur. Recte autem Hieronymus in
postremo huius ordinis loco, librum non libros duodecim
prophetarum recensuit, quoniam apud hebraeos, quorum seriem
secutus, unus duodecim prophetarum liber fertur.²⁶⁸

Tertius Ordo Canonis

Tertius ordo possidet agiographos, hoc est eos san-
ctos scriptores, quos in canonis inferiori parte digessere.²⁶⁹
Primus autem Iob obvius venit, cuius volumina vermibus er-
rorum scataebant.^lk270Hiero'nymus' autem purgavit, sed vereor viam Iobini
libri sentius adhuc atque virgultis plenam, credoque in eis
esse, quae possunt lectoris iuditium asorbere, utinam hodie
castigatos ipsi haberemus libros.²⁷¹

Secundus liber ordinis tertii, a David incipit, quem quin-
que incisionibbus, idest distinctionibus, quas Graeci^ll vocant
ΤμηματαΤμηματα, nos vulgo partes, et uno psalmorum volumine con-
praehendunt,Hiero'nymus' to. 4. fol. 34. Super hoc Hierony'mus' Sophronio sic scripsit.
Scio quosdam putare psalterium in quinque libros esse di-
visum, ut ubicumque apud septuaginta interpraetes,^lm scriptum I3^r
est, γενοιτο, γενοιτο, idest, fiat fiat, finis librorum sit, pro quo
in hebraeo legitur, amen amen. Nos autem hebraeorum autori
tatem secuti, et maxime Apostolorum, qui semper in novo
testamento, psalmorum librum nominant, unum asserimusTo. 4. fo. 43. b. 5. Expla'natio' ps. 89.²⁷²
psalmorum volumen. Psalmos omnes, eorum esse autorum, qui
ponuntur in titulis, David scilicet, Asaph et Idithum, filiorum
idest fideliter.Core, Eman, Ezrahitae,^lnMoysi, et Salomonis, et reliquorum
quos Esdras primo volumine compraehendit. Si enim Amen,
pro quo Aquila transtulit, πεπισομενωσ, in fine tantum
modo librorum poneretur, et non interdum, aut in exordio
aut in calce sermonis sive sententiae, nunquam Salvator in
Evangelio loqueretur. Amen amen dico vobis, nec Pauli
epistolae in medio illud opere continerent. Moses quoque
et Hieremias, et caeteri, in hunc modum, multos haberent
libros, qui in mediis voluminibus suis, amen frequenter
interserunt. Sed et numerus viginti duarum literarum He-
braicarum et mysterium eisudem numeri commutabitur. Nam
et titulus ipse hebraicus Sepher tehillim, quod interpraetatur
volumen hymnorum, Apostolicae autoritati congurens, non
plures libros, sed unum volumen ostendit.²⁷³

Vide quantum inter se Hierony'mus' et Augustinus discre-
pent, neque sub Augustino scripturus fueram, affirmanti psal-
mum. Dixit dominus domino meo, non esse Davidis, cur enim non
maluit opinionem discriminantium, inter inscriptionem, ipsius
David. et ipsi David reiicere, quam vel negare. Davidis
esse psalmum, vel opera diversorum autorum confundere?²⁷⁴
forsitan ignoravit, alioqui doctissimus, pater, quod tametsi
lamed articulus dativo servit, tamen hebraei eo utuntur, in
super scriptionibus, in titulis, in epitaphiis, et supputatione^loI3^v
annorum mundi, loco genitivi, ut psalmus ipsi David sit
ipsius David.²⁷⁵ Proinde stupeo, cur passimus fuerat, nugaces
contra veritatem obgannire, non autem ignoro, esse Iudaeos, qui
audeant dicere. ps'almus' Dixit dominus²⁷⁶, ab alio, quam Davide, aeditum, qui-
bus obsistit omnium inscriptio librorum, et similis, aliorum psalmorum
(quorum Davidem effectorem et Magistrum fuisse^lp concedunt) ti-
tulus, qui lectores, adversus Christum ululantes cogit raucere.²⁷⁷

Praeterea ut augeamus rationem pro Davide concludentem,
nihil dubito, Iudaeos Christo daturos fuisse probro, si
psalmus, Dixit dominus, (quem tanquam Davidis contra eos tor-
sit) fuisset alterius autoris, statim enim clamasset Iudaeorum
odium, nunquid est Davidis psalmus? Num falsarius est,
qui sciens alienis autoribus libros subdit?

Postremo quo iure volumen psalmorum in tres partes Au-
gustinus diduxerat²⁷⁸, ipse viderit, meo iuditio satius fuiss
et, ipsorum autorum divisiones observasse.

Tertius est Solomon, idest pacificus et amabilis domini,
ei tres sunt libri. Proverbia vel parabolae vel similitudines.
Post hunc, quartum locum huius ordinis alius Solomonis liber
tenet Ecclesiastes^lq, εχχλησιαστης concionator, qui loquitur ad
populum a nomine εχχλησια, concio, unde, εχχλησιαξειν concio-
nari, inde verbale nomen Ecclesiastes hebraeis Coeleth,²⁷⁹
Quintum sedem explet Canticum canticorum, hebraicae Sir,
hasirim, quo eximium canticum significat.²⁸⁰
Septimum locum tenet χρονιχον totius divinae historiae
χρονοσ tempus χρονικα nos annales^lr vocamus, appellatur
autem frequentius, παραλειπομενον idest omissorum, hic liber
idest compendiumest instrumenti veteris επιτομη. tantus ac talis liber est,
ut absque illo, si quis scientiam scripturarum, sibi voluerit I4^r
arrogare, se ipsum irrideat, per singula quippe nomina
iuncturasque verorum, et pretermissae, in Regum libris, tan-
guntur historiae/ et innumerabiles Evangelii questiones explicantur〈.〉²⁸¹Hiero'nymus' To. 4. fol. 30.²⁸²

Apud hebraeos liber Paralipome'non' unus est, qui propter
magnitudinem, apud nos, divisus est, apud illos vocatur
Dibre haiomim, idest verba dierum²⁸³, quae utique gratior vox est
et usui locutionis^ls aptior, cur igitur non magis sequimur,
citando liros, consuetudinem scripturae, paciamur itaque tan-
dem in desuetudinem abire illa, quibus usus scripturae retru-
ditur in oblivionem.²⁸⁴

Hiero'nymus' To. 4. fol. 7.²⁸⁵ To. 4. fo. 3. d²⁸⁶ To. 4, fo. 9. b.²⁸⁷Octavum solium insidet Esdras, qui paud graecos et la-
tinos, in duoe divisus est libros. ¶ Esdras et Neemias ad-
iutor et consolatur a domino, qui in unum volumen coartantur, instau-
rant templum, muros extruunt civitatis.²⁸⁸ Nec quemquam moveat
quod unus a nobis lier aeditus est. Nec apocryphorum tertii
et quarti libri somniis delctetur,^lt quia et apud hebraeos Esdrae
et Neoemiaelu sermo in unum volumen coartantur, et quae non ha-
bentur apud illos, nec de vigintiquatuor senioribus sunt proculHiero'nymus' 4. fo. 11. d
abiicienda.²⁸⁹Esd'ra' hebrai'cis' literis, sed chaldeo sermone conscriptus.²⁹⁰Vide in ca. 10. 11. 12. 13. 15〈.〉 16. Hester multa adiecta.²⁹¹

Nonum, Hester in ecclesiae typo populum liberat a periculo,
librum eius variis translatoribus constat esse vitiatum, in quo
sunt addita, quae ex tempore dici potuerunt.²⁹² Ideo cavendum ne con-
sarcinata verba, velut ipsas canonicas literas consecteris,Hiero'nymus' To. 4. fol. 7.
cirumspicienter et cum delectu contemplare. Ita sunt pariter
viginti duo libri veteris instrumenti. idest Mosi quinque,
Prophetarum octo, Agiographorum novem, quamquam Ruth, et
Cinoth, idest lamentationes inter Agiographa^lv scriptitent,
et hos libros putant,^lw in suo numero supputandos, ac per
hoc, esse priscae legis libros viginti quatuor.²⁹³

I4^vHic ego novitate teneor, hic defixus cogitatione moror
hic omnia circumspicio. Danielem autem quem Hieronymus
philistorum²⁹⁴, idest cognoscendi cupidum, quia vir desyderio-
rum dicitur Daniel .9.²⁹⁵ nusquam reperio inter prophetas.Daniel
Daniel qui literis hebraicis, sed oratione Chaldea, emi-
ssus fuerat²⁹⁶, varie a Hieronymo iudicatur. Nempe inter-
dum inter agiographos, non prophetas eum censet²⁹⁷, nonnumquamHiero'nymus' to. 4. fol. 12. a. et fol. 3. d.
vero dicit Danielem inter quatuor prophetas extremum
esse²⁹⁸, in praefatione ad Iohelem etymologiam nominis sic red-
dit Daniel, εχρινε με χυριος, idest iudicavit me dominus²⁹⁹, et in pro-
logo, ad Danielem commonet. Nullum prophetarum tam aper-
te dixisse de Christo. Non enim solum sciit eum
esse venturum, quod caeteri similiter faciunt, sed tempus,
quo sit venturus docet, et reges per ordinem digerit, et an-
nos enumerat, ac amnifestissima signa praenuntiat.³⁰⁰

Aliter^lx hebraeorum libri docent.¶ Porphirius putat hunc librum esse confictum, nec haberi
apud hebraeos, sed graeci sermonis esse commentum. Cui
Eusebius Caesariensis Episcopus et Apollinarius pari senten-
tia responderunt. Susannae, Belisque ac Draconis fabulas
Daniel 13. et 14.non contineri in hebraeo, sed partem esse prophetiae Abakuk.
Ihesu de tribu Levi, unde et nos ante plurimos an-
nos,Hiero'nymus' cum verteremus Danielem, has visiones obleo prae-
notavimus, significantes, eas in hebraico non haberi,
quas et Origenes et Eusebius et Appollinarius, aliique Ec-
clesiastici viri, et doctores greciae, denuntiaverunt, atque
fatentur se non responsuros Porphirio, pro his, quae nullam
sanctae scripturae autoritatem prebeant,³⁰¹ Quibus ego consti-
tui opponere, quae Hieronymus, in alia praefationeHierony'mus' To. 4. fo. 11 d. in
Danielem scripsit.

K1^rDaniel apud hebraeos, nec Susannae, habet historiamSusanna. Be'lis'. Draco'nis'
nec hymnum trium puerorum, nec Belis et Draconis fabulas
quas nos, quia in toto orbe dispersae sunt, veru antepo-
sito, easque iugulante, subiecimus, Ne videremur, apud im-
peritos, magnam partem voluminis detruncasse. Audivi
ego quendam de praeceptoribus Iudaeorum. Susannae deri-
dere historiam et a graeco, nescio quo, confictam. Deinde,
non tantum fuisse otii, tribus pueris cavillabatur, ut in ca-
mino aestuantis incendii, metro luderent, et per ordinem
ad laudem dei omnia elementa provocarent. Aut quod
miraculum divinaeque aspirationis inditium,^ly vel draconem in-
terfectum offa picis vel sacerdotum Belis machinas deprae-
hensas, quae magis prudentia solertis viri, quam prophetaliAbakuk.
essent spiritu perpetrata? Cum vero ad Abakuk veniret
et de Iudaea, in chaldaeam,^lz raptum discophorum, lectitaret,
quaerebat exemplum, ubi legissemus in toto veteri testa-
mento, quenquam sanctorum gravi volasse corpore, et in pun-
cto horae, tanta terrarum spacia transiisse? Cui cum quidam, eEzechiel.
nostris, satis ad loquendum promptulus Ezechielem addux
isset in medium et diceret eum, de chaldaea, in Iudaeam, esse
translatum, risit hominem, et ex ipso volumine demonstra-
vitPaulus.Ezechielem in spiritu fuisse transpositum. Denique et
Apostolum nostrum videlicet, ut eruditum virum, et qui legem
ab hebraeis didicisset, non fuisse ausum affirmare se rap-
tum in corpore, sed dixisse. Sive in corpore sive extra cor-
pus, nescio, deus scit. His et talibus argumentis apocryphas
in libro ecclesiae fabulas arguebat. Super qua re, lectoris ar-
bitrio iuditium relinquens. Illud admoneo, non haberi
Danielem apud hebraeos inter prophetas, sed inter eos qui K1^v
agiographa scripserunt, In tres siquidem partes,^ma omnis
ab eis scriptura dividitur. In legem, in Prophetas^mb et in
agiographa, id est in quinque et octo, et undecim libros
de quo non est huius temporis disserere³⁰², haec Hiero-
nymus.

Supervacuum duceram peculiari tractatu demonstrare,
quatenus ab Augustino dissideat Hieronymus, illud autem
opere praetium arbitror, ut miremur, ne dicam, miseremur
fraterculorum superstitiosam reverentiam, quorum ductu pro
certis incerta, pro receptis apocrypha, pro laudatis de-
ridenda, multos iam annos, elut leges, consectamur.
Num irrisionem meretur is, qui hebraeorum canonem sese
amplecti iactat, quique nolit, ne latu quidem unguem a libris
veteris legis discedere, et ea ipsa, quae non modo non habent
hebraei, sed repudiant, et quasi ronchis eiiciunt, complecti
tur, atque defendit, Nemo non scit, quot^mc concentionibus,
trium puerorum cantum sacerdotes insibilant³⁰³, quem tamen
hebraeorum volumina, neque continent, neque admittunt³⁰⁴, fa-
teamur universa vera esse, legem tamen habemus veterem
suis septis conclusam, cui nec iota fuerit vel adiiciendum
vel detrahendum vel immutandum.³⁰⁵ Quamlibet autem pia fue-
rint puerorum cantica apud Iudaeos non habentur, atque
sic non parva pars capitis tertii Danielis velut extranea
a canonicis scripturis seiungitur, Duo similiter extrema
capita Danielis, tanquam ficticiae fabulae sunt repulsae.³⁰⁶ Caeterum
ut brevior sim, consecutum me reor, illam tertii capitis
partem. Et ambulabant in medio flammae etcaetera.³⁰⁷ atque eiusmodi
hodie aestimanda.

Magnum inter istos libros, discrimen est nam Iudaei
libros plane aapocryphos, irrisionius et lusionibus in-
fartiunt, eosque sic contemptos abiiciunt.
Oratio Manassae, nec est in hebraeo, neque de textu
Bibliorum, et manifestum erratum habet, quippe tale,
quod Moysi, quod Evangelicis, quod propheticis et
quod Apostolicis literis adversatur. Etenim conspicuum
Exo. 34:est Abraham, Isaac et Iacob, peccasse atque fuisse paeni-
tentiaeIob. 10.^md indigos, quando Moyses, Exo. 34. ait. Nullus
ps. 31.apud te, per se, innocens est.³⁰⁸ Et Iob. Nemo est qui
de manu tua possit eruere³⁰⁹, et psalmus. Pro hac, orabit ad
2. Paralip. 6.te omnis sanctus, in tempore oportuno³¹⁰, et .2. Paralip'omenon' 6. Neque
est homo qui non peccet³¹¹, et Christus in Evangelio. Omnem
Iohan. 15.palmitem in me ferentem fructum, purgabit³¹², qui omnem K2^v
palmitem dixit, nullum exceperat palmes in Christo
fuit, Abraam, Isaac et Iacob, quid autem aliud in eis eguit re-
purgatione,^me quam peccatum? Lotos atque iustos eos fuisse da-
bo,Iohannis. 13. sed taler, quorum pedes erant lavandi.³¹³ Propterea astri-
ctius conclusit Apostolus Ioannes. Si dixerimus, quod pec-
catum1. Iohannis. 1. non habemus, veritas non est in nobis〈.〉³¹⁴ Mentiutus
De Manasse vide.est ergo Manasse, nequissimus olim populi dei sedu-
ctor, qui dixit. Abraam non peccasse deo.³¹⁵ ¶ Neque eos,
qui hac oratione, tanquam sacra regula potiuntur, iuvabit, quod2. Paralipo: 33. Et 4. Reg. 21. et 35^mf.³¹⁶
in secundo libro verborum dierum cap. 33. scriptum videmus.
Oratio quoque eius et exauditio etc. Scripta sunt in ser-
monibus Ozai.³¹⁷ Primum quod multa illic commemorantur,^mg quae
in orationis illiusmodi complexu non comprehhenduntur, se-
cundo quod praenotatos obelos semper habuit. Ideo ora-
tio sabe suspitiosa. Porro, demus multa bona in ea con-
tineri, non tamen ex ea, Christianorum infantia formari
debet, Nam pius animus, illis libris, ceu quibusdam incu-
nabulis, est applicandus,^mh qui omni carent suspitione, qui
possunt quempiam^mi extra fidei damna efferre. Postremo
demiror, eiusmodi orationem gladiis iugulatam placuisse.
Iacobi vero epistolam displicuisse, quae nihil sententiarum
usque habet, quod non possit canonicis literis communiri³¹⁸,
si phas est^mj vel parvum vel magnum facere, quod placet, fu-
turum tandem erit, dignitates et autoritates librorum e nostra
pendere facultate, atque tum, quo iure cuivis Christianorum
mea licuerit reiicere eodem est mihi, quod autumo concessum
mea magni facere et aliorum proculcare^mk.

Tertius et quartus Esdrae deridentur, in quibus (quamquam
id tacuit) Augustinus, legis iram et aculeos, item concu-
K3^rpiscentiae incendia atque Adami veteris adnisus, ac denique
non nulla admirabilia digna certe Theologica tractatione
conspicatus, mutuari^ml videtur.³¹⁹ Sunt in libris Tobiae, Sa-
pientiae, et Ecclesiastici, quibus sua sunt fortissima: in-
scriptura: firmamenta.

Super lectione librorum eiusmodi consultus, sic respon-
derem. Non esse protinus ea quae in illis continentur de-
spicienda, neque tamen licere, ut primam Christianus sitim ex
eis refrigeret ne dicam extinguat, quaerendi sunt fontes
minime suspecti, qui nihil omnino veneni habere quae-
unt,^mm hoc est ante omnia legendi sunt optimi^mn libri, idest
extra omnem controversiam canonici, postea si vacabit, li-
cuit suspectos lectitare codices, eo studio atque proposito,
ut non canonicos, diligenter componas et conferas cum
iis ipsis qui vere sunt canonici. Quippe quantum ad ho-
stium aciem disrumpendam attinet, non credam suffecturos
codices, quos canon hebraicus finiti apocryphos, Equidem
in initio. ubi oratio laborare solet, et infantiam prae se fer-
re, paterer velitari milites fragiliores, quo pene ludum
iocunque,^mo non seriam re agimus, et obverso dorso va-
rioque flexu, congladiantem illudimus, quoniam ad quandam^mp quasi
pompam et speciem pugnae codices illi tantumodo va-
lent, non ad arduum et acerbum congressum, ubi omnia
serio fiunt, quando tela ferrea mittuntur, quando hostiles
ictus propelluntur scuto, quando inferuntur plagae, vulne-
ra, carnis hiatus, quando prosternuntur hostes, quando
viciuntur, nullam ergo foelicem deditionem arbitrabor, nisi
sese dediderint^mq hostes veris nervis canonicarum scriptu-
rarum deiecti.³²⁰

K3^vItaque, ut prima Christianorum aetas apocryphis (quamquam eis
utatur Ecclesia) non est enutrienda, ita fortioribus in lo-
cis sermonis, ubi virilitate opus fuerit, non sunt lang-
uidae vires ponendae. Canonici a〈r〉butum vi frangunt et nu-
cem accipiunt. Apocryphi siquam a quoquam, vel volun-
tatem vel consensum obtinent, consensus fuerit eblan-
ditus et a summo petitus, aut saltem inertia vel impru-
dentia congladiatoris addeptus, quod praeter^mr gloriam con-
tingit. hoc ita dico ut rectius opinantem, velim libere re-
fragari.

Baruch scriba HieremiaeBaruch. Notarius fuit Hieremiae prophetae, qui apud
hebraeosp'rologus' nec legitu, nec recipitur. secundum Hierony'mum' Tomo.
4. fol. 11.³²¹ Ideo tametsi sententia verissimas teneat, tamenHiere'miae' 63:³²² To. 4. fol. 11. b.
velim, quod mens tenerior firmioribus palis primum applica-
retur, alioqui contra Iudaeos pugnaturi, merito pacie-
mur salsa nimis scomata.

Quaeramus igitur singuli, iuvenes et cani, literas ca-
nonicas, quae fragiles atque adhuc praemolles in Christo
animos queunt^ms erigere, superbos frangere, erectos in-
clinare, errores evellere, et inserere veritatem infallibi-
lem, tum deo, operas gratas, nobis impense proficuas,
faciemus, in receptis literis, recepta crede fides, ceu lacu,
delitescit, hauriturque ac bibita mentem alit.

¶ Sequitur de libris novi Testamenti.

K4^rNunc de novi testamenti
libri loquemur, de quibus Hie-
ronymus sic ait.

Tangam et novum breviter testamentum, Matthaeusmt
Evangelistae.Marcus, Lucas, et Iohannes, quadriga domini, et verum
Cherubim, quod interpraetatur scientiae multitudo, per
totum corpus oculati sunt, scintillae eminent,^mu discurrunt
fulgura, pedes habent rectos, et in sublime tendentes.
terga pennata et ubique volitantia.^mv Tenent se mutuo si-
bique perplexi sunt, et quasi rota in rota voluuntur, et per-
gunt quocunque eos flatus sancti spiritus perduxerit.

Paulus.¶ Paulus Apostolus ad septem Ecclesias scribit.
(octava enim ad hebraeos a plerisque extra numerum po-
nitur) Timotheum instruit ac Titum. Philemonem pro
fugitivo famulo depraecatur〈.〉

Actus Ap'ostolorum'¶ Actus Apostolorum, nudam quidem sonare viden-
tur historiam, et nascentis Ecclesiae infantiam texere,
sed si noverimus scriptorem eorum Lucam esse medicum,
cuius laus est in Evangelio, animadvertemus pariter,
omnia verba illius, animae^mw languentis esse medicinam.

Iacobus.¶ Iacobus, Petrus, Iohannes, Iudas Apostoli, sep-
tem Epistolas aediderunt, tam mysticas, quam succint-
as, et breves pariter et longas, breves in verbis, longas
in sententiis, ut rarus sit, qui non in earum lectione cae-
cutiat.

¶ ApocalypsisApocalyp'sis'Iohannis, tot habent sacramenta,
quot verba parum dixi pro meritis voluminis. Laus omnis in-
ferior est, in verbis singulis, multiplices latent intelligentiae.³²³

Oro te frater charissime, inter haec vivere, ista meditari, K4^v
nihil aliud posse, nihil quaerere, nonne tibi videtur hic,Nota bene^mx
in terris, caelestis regni habitaculum. Nolo offendaris in
scripturi sanctis simplicitate, et quasi vilitate verborum,
quae vel vitio interpraetum, vel de industria sic prolata sunt,
ut rusticam contionem facilius instruerent, et in una ea-
demque sententia, aliter doctus, aliter audiret indoctus.
Non sum tam petulans et hebes, ut haec me nosse pol-
licear, et eorum fructus carpere, quorum radices in caelo^my fixae
sunt, sed velle fateor. Sedenti me praefero, magistrum re-
nuens, comitem spondeo. Petenti datus, pulsanti aperitur
quaerens invenit.³²⁴ Discamus in terris, quorum nobis cum scien-
tia perseveret^mz in coelo.

Libros instrumenti novi nunc examinabimus, variant
enim nonnulli, et quosdam vel apocryphos, vel saltem
non canonicos esse pronuntiant, retractandus igitur ab
initio canon incudique reddendus, ne, contra hostes pug-
naturi, impingamus in portu, reiectu librorum, acerbiorem
repulsam passuri. Itaque ventis et divinis flatibus, da-
mus ratem nostram, qua navigamus.

Novum testamentum graecum esse, non dubium est, excep-
to Matthaeo, qui primus in Iudaea, Evangelium Christi he-
braicis literis aedidit. Hieronymus ad Damas'um' To. 4. fo.
12. d.³²⁵

In dialogo adversus Pelagia'nos' habet col. 2. d.Idem autor refert non nullos dicere Matthaeumna Evan-
gelium chaldaico Syroque sermone, sed hebraicis literis
scripsisse, eiusque exemplar in Caesariensi bibliothecaVide quid Hie'ronymus' in catalogo scriptorum de Pantaeno adnotaverit.³²⁶
conservari.³²⁷ Porro in catalogo^nb scriptorum Ecclesiasticorum
Matthaeusnc(inquit Hierony'mus')^nd primus in Iudaea Evangelium literis
verbisque hebraicis composuit, atque in Caesariensi L1^r
bibliotheca haberi, eique copiam describendi fuisse.³²⁸
Dubitatur adhuc, quis in graecum transtulerit, nemo tamen
de libri autoritate potest addubitare, quoniam primus
Evangelistarum aestimatur Matthaeus.^ne

Secundus Marcus est. is discipulus et interpres Petri.
iuxta quod Petrum referentem audierat, rogatus RhomaeHiero'nymus'^nf in catalo'go' scripto'rum' Eccle'siasticorum'³²⁹ et To. 3. fol. 168. a³³⁰
a fratribus. breve scripsit Evangelium. Quod cum Petrus
audisset, probavit, et Ecclesia legendum, sua autoritate, de-
dit. Huius Marci meminit Petrus in prima Epistola,
sub nomine Babylonis, figuraliter, Rhomam significans.
Salutat vos, quae in Babylone, cum electa. Marcus filius
meus .1. Pet. ult.³³¹Itaque non foret haereticus existimandus,
si quis Evangelium, quod Marci nomine legitur, Petri ti-
tulo legendum existimet, quoniam autoritate Petri fuit proba-
tum et ecclesiis utendum datum erat.

Erasmus sic sentit.Marcus nihil aliud, quam compendium Matthaei scrip-
sit. Eras'mus' in scholiis Marci. 14. c.³³² Id ipse. recordor me apud
Hieronymum legisse.³³³

Ultimum caput Marci quemadmodum ErasmusHie-
ronymum recitat, est subditicium atque apocryphum, poniturque
in fine. in graecorum libris, velut^ng adiecticium, ^nhquam a^nh plaerique illud
non recipiunt, Hieronymus quoque in 2. dialogo: adver-
sus Pelagi'anos' col. 8. a sententiam quandam, quae in graecis exem-
plaribus offenditur in haereticosⁿⁱ trusit, et haec verba proti-
nus adiecit. Cui si contradicitis, illud certe renuere non
audetis. Mundus1. Iohannis.^nj 5. in maligno positus est,³³⁴ facultatemque ini-
micis tribuisse, aut postremo permisisse videtur, quod absque hae-
reseos crimine. possit quis, scripta in ultimo Marci cap'itulo'
negare non enim frustra adiunxit. illud certe reiicere non au-
L1^vdebis, ergo assumptum ex Marci c'apite' ult'imo' audebat deprecari
et inficiari.

Neque silentio praeterire queo^nk, quod per plures sentenciolam
quondam, eius^nl capitis, eo coaptant, ut demonstrent, Ihesum
mane surrexisse, quemadmodum in suppositicio^nm illo capite legimus.
Surgens Ihesus mane prima Sabbati. facientes subdi-
stinctionem post adverbium mane. cum eam tamen iure ante po-
nere deberent. ut intelligas Ihesum nocte surrexisse. et
mane prima sabbati visum esse Mariae, quod post Hie-
ronymumErasmus comprobat.³³⁵

Illud tamen caput ultimum Marci, quidem mordicus tuentur
plus iuris arrogantes sibi, quam mihi velint dare, dicunt. Num
legitur singulis annis in Ecclesia capud illud Marci? fateor
at fateberis ipse, toties epistolam Iacobi lectitari, Sed for-
tasse vera omnia esse contendis. ego rursus nihil a veritate
abhorrere contestor, quod Iacobi continet epistola, dubitas
tu de Iacobo. ipse et omnes pene veteres scriptores am-
bigimus, quisnam is fuerit, qui illam caronidem adiecit Marco,
complica tu tumentia contra me vela, et lateri pectus con-
iungam. Hoc scio de Iacobi epistola, nondum statutum ab an-
tiquis, quod antiquissimi adversus postremum Marci caput
statuerunt.

Evangelium Marci quidem aiunt esse Petri〈.〉Hiero'nymus' de Simone.³³⁶

Lucas medicus Antiochensis, Graeci sermonis non
1. Corinth. 8ignarus, sectator Apostoli Pauli, omnis peregrinationis
eius comes, scripsit Evangelium, de quo idem Paulus.
Misimus, inquit, cum illo fratrem, cuius laus est in Evan-
gelio, per omnes Ecclesias. et ad Colossensesⁿⁿ. Salutat
vos Lucas medicus clarissimus. Et ad Timotheum. LucasL2^r
est mecum solus. ¶ Aliud quoque volumen aedidit quodHiero'nymus' de. scripto'ribus' Ecclesia'sticis'
titulo πραξειςαποστολων^no337 praenotatur, cuius historia
usque ad biennium Rhomecommorantur^npPauli pervenit.
id est, usque ad quartum Neronis annum.

Ibidem.Igitur περιοδουςPauli et Thectae³³⁸, et totam bapti-
zati^nq Leonis fabulam, inter apocryphas scripturas com-
putamus.Ibidem.³³⁹

Quocienscunque in epistolis Paulus dicit. iuxta Evan-
gelium meu, de Lucae significare volumine.³⁴⁰ Ita quidem
ut Hieronymus ait opinantur. adde tamen quod Lucae ad Phile-
monem meminit.³⁴¹

Lucas:Lucas autem non solum ab Apostolo Paulo didicit Evan-
gelium, sed a caeteris Apostolis, quod ipse in principio
Lucae. 1.voluminis sui declarat^nr dicens. Sicut tradiderunt nobis,
qui a principio viderunt et ministri fuerunt sermonis.³⁴²
Acta Apostolorum sicut viderat composuit Evangelium
Ioannes.vero, sicut audierat scripsit.³⁴³Ioannes Apostolus novissi-
mus omnium scripsit Evangelium, rogatus ab Asie epi-
stolis, adversus^nsCaerinthumnt, aliosque haereticos et maxime
Ebionitarum^nu dogma consurgens qui asserunt Chris-
tum^nv ante Mariam non fuisse, unde compulsus
est divinam eius nativitatem edicere, aliam quoque cau-
sam eius Evangelii nonnulli ferunt, quam licet penes
Hierony'mus' de scripto'ribus' Eccle'siasticis'colligere.^nw344

Epistolae^nx Ioan'nis'Scripsit etiam Epistolam unam, cuius exordium est.
Quod fuit ab initio, etc.³⁴⁵ quae ab universis probatur.
Relique^ny autem duae, quarum principium est. Senior electae³⁴⁶: et se-
quentes, Senior Caio charissimo³⁴⁷, Ioannis presbyteri, non
Apostoli asseruntur.

L2^vNequaquam tamen reiiciendae sunt posteriores duae epistolae,
quamquam Apostoli non fuerint. id ego per antiquissimum au-
ditorem Ioannis comprobare queo: Papiam: de quo sic
scribit Hieronymus.³⁴⁸

Papias Ioannis auditor, is affirmavit non se varias opi-
niones secuturum, sed Apostolos authores, Consyderabam
ait, quid Andreas, quid Petrus, quid Philippus, quid Tho-
mas, quid Iacobus, quid Ioannes, quid Matthaeus.^nz vel alius
quilibet discipulorum domini, quid etiam Aristion et senior Io-
annes, discipuli domini loquebantur. Porro si Papias, non
modo quid Apostoli, sed etiam quid caeteri discipuli Christi
docuerunt, maluit consyderare quam opiniones, non habe-
mus ius abiiciendi senioris Ioannis duas epistolas, quas
ipse Papias sequi voluit.³⁴⁹

Tum, si licet Hieronymo ex verbis Papiae nunc asci-
tis argumentum ducere, quo nititur probare, posteriores
epistolas Ioannis non esse Apostoli et Evangelistae. licebit et
mihi eisdem ex verbis vel opinari Iacobi epistolam, fuisse
Apostoli. nam Apostolos commemorans inquit, consyderabam
quid Thomas, quid Iacobus, quid Ioannes. vel alius scrip-
serunt.³⁵⁰ Quo constat. Iacobum Apostolum scripta reliquisse
Sive sint illa, quae Iacobi titulo circunferuntur, sive sint
alia, liquet tamen Iacobum Apostolum scripsisse. Demus autem,
epistolam, Iacobi nomine celebrem, non Apostoli, sed alius
cuiusvis fuisse discipuli. Num ideo fuerit contemptione
digna? Papiasconsyderavit^oa, non solum quid Apostoli, sed
etiam quid discipuli emiserant, cur, nos ipsi, idem non fa-
cimus, in epistolio Iacobi, quoniam, etiamsi largiamur, ip-
sum non fuisse Apostolum, non tamen quimus ire inficias, L3^r
illumipsum domini servum et discipulum extitisse, magis vult
in maximis authoribus omnia probare, quam reiicere Quinti-
lianus.³⁵¹ ne damnet quod non intellexit, et nos ob unum aut
alterum involucrum, totam epistolam Christiani Doctoris reii-
cimus, et quod Quintilianus non audet in ethnicis^ob, hoc
nos audemus in fidelibus, Christi sectatoribus. Modesto et
circumspecto iuditio de forensibus autoribus pronunciat,
Fabius.³⁵² At nos non verecundamur de divinis scriptoribus
immodeste sentire. Non nego^oc referre penes nostrates,
quales sint, qui scripserunt, neque tamen fore phas existi-
mo, ut a praecipuis autoribus, ab animarum nostrarum proge-
nitoribus facile nos subducamus, et quae ipsi complexi
sunt, nos temere repudiemus. Esto fuerint scripta, quae lima
eguerint, attamen quia nostra ita^od debemus amare, ut primum
limemus, non ilico exteramus, Cur idem ius proximis non
solvimus, quos perinde atque nos diligere astringimur³⁵³, di-
cant verum, qui dicunt, esse quaedam in^oe epistola Iacobi ab-
scindenda, cur eam non immittunt^of asciolam, quae expolit quae
caelat, non quae exterit et destruit. Hoc enim sibi contingere
vellent, atque postremo, quando adguc pro tribunalibus
res non dum agit, ne dicam concertatur, cur etiam in pares
non sumus clementes, quos maiores nostri velut maxi-
mos coluere.^og Dolet mihi temerarius Iacobi contemptus,
ideo nescio, quo me calor^oh et impetus morbi tandem ve-
hat. defensionem eius suscipio, quem veteres, multa per sae-
cula hactenus, tanquam autorem sequuntur.

Plura antiquitus fuisse Evangelia, quam quatuor e
Hierony'mo' haurire licet³⁵⁴, qui ad id, Lucam in principio^oi Evan-
gelii aptat, dicentem. Quandoquidem multi conatiLucae.·^oj 1. sunt L3^v
digerere narrationem rerum, quae in nobis certissimam
fidem habent, visum est et mihi ut ex^ok ordine tibi scribe-
rem optime Theophile.³⁵⁵Erant enim plura Evangelia ut estEvangelium^ol Nazareorum Nicodemi
illud, iuxta Aegyptios et Thomam et illud iuxta Mathiam
et Bartholomaeum, Duodecimque Apostolorum et Basili-
dis et Appellis ac reliquorum, quos enumerare longissimum
est, quae velut aporcrypha reiecit ecclesia.

Neque transire valeo magnum in nostris codicibus
errorem inolevisse, dum, quod in eadem re alius Evan-
gelista plus dixit, in alio (quia minus putaverunt) addi-
derunt. Vel cum eundem sensum unus aliter expraessit.
ille qui unum e quatuor primum legerat, ad eius exemplum
caeteros quoque existimaverit emendandos. unde accidit,
quod mixta sint omnia apud nos. et in Marco plura Lucae
atque Matthaei. Rursus in Matthaeo plura Ioannis et Mar-
ci, quae aliis propria sunt: inveniantur.

Evangelium Nicodemi hodie circunfertur sed^om apocry-
phum.

Postremo dignum est notatu pleraque vulgari, tanquam
Evangelica. quae tamen non sunt ab omnibus recepta,
quod in Marco dixi. In Matthaeo. cap. 7. graeca non ha-
bent. Nolite Iudicare^on et non Iudicabimini.^oo356
Non tamen nego apud alios Evangelistas reperiri,
itaque illorum autoritate Evangelicus^op est versus.³⁵⁷
In Ioanne capitul. 8.³⁵⁸ tenent quaedam exemplaria graeca
(quod nisi me fallat oblivio. penes Hieronymum vidi³⁵⁹)
Omnes Iudaeos legisse sua peccata in lapidibus.

L4^rVellem eos, qui talia, sermonibus interim aptant. illud
testari, ne absque delectu, plebs dubiosa tanquam prosus
recepta suscipiat.

PaulusHierosolimam reversus a PetroIacoboque
et Ioanne gentium Apostolus ordinatur, scripsit 9. ad
septem Ecclesias Epistolas, ad Rhomanos unam, ad Co-
rinthios^oq duas. ad Galatas unam, ad Epheseos unam, ad
Philippenses^or unam, ad Collossenses^os unam, ad Thessa-
lonicenses^ot duas. Scripsit etiam ad discipulos suos.
Timothaeoou duas. Tito unam, Philemoniunam.^ovEpistola
autem quae fertur ad Hebraeos, non eius creditur. propter
styli sermonisque distantiam, Sed vel Barnabe^ow iuxta Ter-
tulianum, vel Lucae Evangelistae iuxta quosdam, vel
Clementis Rhomanae postea ecclesiae Episcopi, quem
aiunt sententias Pauli proprio ordinasse et ornasse ser-
mone, vel certe quia Paulus scribebat ad Hebraeos prop-
ter invidiam sui apud eos, nominis titulum in principio sa-
lutationis amputaverat. Scripserat ut Hebraeus, He-
braeis^ox hebraice, id est, suo eloquio disertissime, ut ea,
quae eloquenter scripta fuerant in Hebraeo, eloquentius
verterentur in graecum, et hanc causam esse, quod a cae-
teris Pauli epistolis discrepare videatur.

Haec Hieronymus de scriptoribus Ecclesiasticis sub
Pauli nomine³⁶⁰, Qui inferius rursus dum agit de Clemente,
inquit. Scripsit ex persona Ecclesiae Rhomanae ad Eccle-
siam Chorinthiorum valde utilem epistolam, quae et
in nonnullis locis publice legitur, quae mihi videtur
characteri, epistolae (quae sub^oyPauli nomine fertur) convenire, L4^v
omnino grandis in utraque similitudo est^oz361, Itaque epistola contro-
vertitur, tamen certa est epistolae autoritas, quia eam omnes
Graeci recipiunt et, nonnulli latini, ut Hieronymus ad
To. 4. fo. 16.Evagriumpa, de qua profecto epistola sic pronuntiat Erasmus.³⁶²

Optime Lector, nihil monoris velim tibi hanc epistolam,
quod a multis dubitatum sit Pauli esset an alterius. Certe cui-
uscunquam est, multis nominibus digna est, quae legatur a
Christianis, Et ut^pb a stylo Pauli (quod ad phrasim attinet)
longe lateque discrepat, ita ad spiritum et pectus Paulinum ve-
hementer accedit^pc, verum ut non potest doceri certis argumen-
ti cuius sit, ita compluribus indiciis colligi potest, ab alio
quopiam, quam Paulo scriptam fuisse³⁶³, Dicit similiter Eras-
mus illam epistolam ad Hebraeos a Rhomanis non fuisse
receptam usque ad tempora Hieronymi³⁶⁴, Hie'ronymus' de Gaio^pd, de scrip-
toribus Ecclesiasticis inquit, Apud Rhomanos usque ho-
die, quasi Pauli Apostoli non habetur.³⁶⁵

Habet illa epistola quaedam, quae haereticis patrocinari
videntur, non tamen idcirco eam quispiam totam fuit ausus
repudiare. et certe haud scio, si uspiam Ecclesiastici scrip-
tores, id haereticis indulserint, quod eis contra Sapientiam et
Ecclesiasticum et caeteros illius ordinis libros dicere permi-
serunt, mea opinione. Omnia illius epistolae tanquam leges et regu-
le et oracula divina custodiri debent. Neque etiam pro-
tinus sequitur, ambigitur de autore, igitur et de autoritate
epistolae. Item rursus male infertur, sunt quaedam in ea, quae
Paulo alibi repugnare in speciem putantur. ergo illico sunt
exterenda. Cum expediat ante omnia, fitque conandum, ut conser-
ventur magis^pe per collationem: scripturae: quam perdantur, ex industria
factum, putat Augusti'nus' ut lectoribus obscuriores literae M1^r
obveniant, ne vilescat perpetua luce^pf sermonis perspicuitas.³⁶⁶

Iacobus, qui appellat frater domini³⁶⁷, cognomento iustus,
post passionem domini statim ab Apostolis Hierosolimorum
Episcopus ordinatus unam tantum scripsit epistolam, quae de sep-
tem catholicis est, quae et ipsa ab alio quodam, sub nomine
eius aedita asseritur. Licet paulatim procedente tempore ob-
tinuerit^pg autoritatem. Haec Hieronymus in libro de scrip'toribus'
Ecclesiasticis de epistola Iacobi scripsit.³⁶⁸

Sunt autem qui verbis illis adeo moventur, ut audeant
totam epistolam repudiare. atque ignoro quot tripudiis palam
repudiant, quibus opinor nulla saeveritas est nimia, nullum
quod iudicium potest esse non candidum, trahuntur illi verbulis
Hieronymi per paucis, eam ^phin partem^ph ut totum sane Ia-
cobi epistolium velint fastidiri, scripsit quaedam Iacobus de
operibus et fidem, quae in Paulo, in Evangeliis, in prophetis,
nisi conniveamus, cernere cogimur, tantum illis abiicien-
dorum codicum esse ius volunt, tantamque potestatem, ut nulli
sint, quos nullos velint, atque statim omnia in falsum ver-
tantur, quae ipsi suis naribus non admodum bene olere au-
tumant^369. scripsit Paulus ad Rho'manos' 2. Auditores legis non
sunt iusti apud deum. sed qui legem factis exprimunt³⁷⁰, hoc
nemo audet carpere, et eo minus audetur, quod Paulus gra-
tos habet interpraetes. verum quando in Iacobi epistola
quiddam, illi notis omnibus simile offenditur, diciturque Iu-
dicatur statim et condemnatur, atque dedocendum aiunt to-
tum epistolium. Bone deus, quid non potest iracun-
dia. illud scio semper fuisse hostibus peculiare, penes
invisos damnare, quod in amicis laudant, itaque facile com-
mutatur cum autore veritas, si adversariis^pi clam mordentibus M1^v
committitur. At quaeso si fas tibi fuerit dicere. mallem
ego propter malum intellectum epistolae Iacobi totam episto-
lam repudiare, quam eius sensum contra Paulum sinere tor-
quaeri? vel magis vellem negare epistolam, quam glossis curiosis
defendere? Precor frater nunquid idem de scripturis uni-
versis: te sequens: possum dicere? Sed heccine ad sacras
literas reverentia? Nunc autem si ius est ita loqui malas ob
argutias de Iacobi epistola. eadem temeritate potestatem
accipiam. tam foede et saeve de sancta dei lege, de Evan-
gelicis literis garrire. sed absit, absit, ut in hanc labar pe-
tulantiam. Leviculis rationibus extuberant negantes epistolam,
quas diluere strictim conabor. Una est quidem dubitatur an
sit Iacobi Apostoli. an alterius. Bella ratiocinatio, dubitatur de
autore. ergo non habet autoritatem canonicam. Atsi validam
contendis. consequitur. Evangelium Marci posse repudiari,
quoniam nonnulli illud Petro quidem vero Marco tribuunt³⁷¹. Denique
respuemus eodem iure plures canonicos codices, ut licet ex
superioribus colligere. Praeterea si illis opinaciuncula Hiero-
nymi placuit dubitantis. cur idem non oblectat eos dicendo
quod procedente tempore obtinuit autoritatem? hoc ipsi clausis
oculis transvolant. habuit apud homines ante Hieronymi
tempora autoritatem, At nunc apud nostrates dignitatem nullam habet,
dubitat Hieronymus non autem pronuntiat³⁷², amici autem mei
audacter decernunt. nemo veterum iusiurandum: eius dubi-
tationis finiendae causa: praestiturus fuiset. illi vero: du-
bito: quid non facerent ostendant autem si possunt quem
piam haereticorum qui dictis Iacobinae epistolae non cesserit
qui non crediderat vera quae in illa leguntur, adferant Ecclesiasti-
corum unum aut alterum scriptorem qui hostibus dixisset. ne M2^r
Forte neges epistolae Iacobi dicta etc. Sed quamquam (nisi decipiar)
illud nequeant, tamen inverecunde^pj reprehendunt epistolam. Etenim ut rursus
libere, quod teneo: effundam, hoc derident in Iacobo, quod
postremo concedent Christum dixisse, quod Paulum. quod prophetas.

Abutuntur quoque aliis argutiolis^pk (quas sic appello, quod
argumenti naturam minime habent). Nempe dicunt. si epistola
iam controversa fuisset Iacobi Apostoli, testaretur id epistolae
principio, quemadmodum in iniciis Paulus suas incribit epi-
stolas, scilicet Paulus Apostolus etc.³⁷³ At epistolium Iacobi non ex
orditur Iacobus Apostolus, sed tacito nomine Incipit. Iacobus
dei et domini nostri Ihesu Christi servus³⁷⁴ ergo Iacobus non fuit
Apostolus. Nam, quod omissum Apostoli nominem non viciet epistolam. ex
aliis constare poterit. Aut si omnino suspecta et apocrypham
efficit. urgebuntur concedere, epistolam ad Philemo'nem' non esse
Apostoli Pauli, quia non legitur Paulus Apostolus. sed Paulus vinctus
Christi Ihesu³⁷⁵, et infra. cum talis sim, nempe Paulus senex³⁷⁶, si po-
tens esset ex intermisso nomine argutatio. inferrem epistolam ad
Philemo'nem' non esse Pauli Apostoli. sed vel Pauli vincti, vel Pau-
li senis, Eadem quis causa surriperet, tres alias apistolas Paulo.
et ad Tessalo'nicenses' epistolam³⁷⁷ Et Ioanni Apostolo eam, qui incipit. Quod erat
ab initio, quod audivimus³⁷⁸. si ociosus esse per multa producerem.

Verum si volunt sibi deservire titulum illis epistolis prenotatum.
evidenter inferam, et fortiter concludam. Iacobi Apostoli esse
epistolam, quam inscriptio graecanica manifeste illam ipsam Apostolo
adscribit, quae talis est επιστολη^plτου αγιοναποστολοω^pmιαχω-
βου illum aio titulum secum³⁷⁹, a priscis saeculis, ad nos attulit, cur
igitur inscriptione non moventur antiquissima? quandoquidem
ex vetustissimis monumentis alioqui coarguantur autores,
praesertim cum dictio non possit aliud suadere.

M2^vIdeo non licet cuique Christianos ab epistola Iacobi de-
hortari et desuadere, quoniam praenotatus titulus, eam ad-
scribit Apostolo Iacobo. Paterer^pn si duntaxat de autore
condubitarent, verum in alteram partem. et maxime pessimam
decurrere^po, et impudenti iudicio diutissime honorata pro-
scribere. et epistolium abiicere, quod cum reverencia, univer-
sa ecclesia, omniumque doctissimi patres observant, atque ve-
lut divinam legem asciunt^pp sequunturque. ambigo si licet
mihi silere. si fas sit non repugnare, quando vinculum ami-
citiae nostrae consensus est et societas consiliorum et vo-
luntatum in Christo et verbo dei.³⁸⁰

Porro si despecto titulo licet ex arbitrio, citra sanum de-
lectum aufferre libros autoribus aut autoritatem ab olim
demeritis adimere codicibus. dabitur fortis ansa Iudaeis
dicendi psalmum. Dixit dominus domino meo, non esse Davidis³⁸¹,
et Christum male loquutum.^pq adversus Iudaeorum maiores. quo-
modo David scripsit. Dixit dominus domino meo.³⁸²

At missa faciamus haec, et eamus ea, qua denique vete-
rum vestigiis insistentes, ad tribunal, in dubio, pronuncian-
tium, veniamus, visuri, utrum eandem^pr sententiam, veteres et
plurimi, atque novi et paucissimi super finienda dubita-
tione tulerint. Latini scriptores. Hieronymus, Augusti-
nus, Ambrosius, et caeteri hodie sub literarum cortice pro-
nuntiant, Iacobi epistolam esse catholicam, canonicam, et
dicta eius veluti divina testimonia tam pro erudienda^ps
Christi plebe, quam proscindenda haereticorum acie proferunt.³⁸³
Graeci quoque autores, quorum unus Cyrillus Alexandrinus
vir gravis et synceri iudicii sensa Iacobinae epistolae, tanquam
oracula, caelitus demissa contrectat.^pt Is enim quaedam ex M3^r
illa epistola desumens, ait. Ita enim dicit divina scriptura,³⁸⁴
Levi. li. 2. fo. 6.et iterum paululum infra inquit, quod Iacobus Apostolus dicit.
Si quis infirmatur. vocet^pu presbyteros ecclesiae.³⁸⁵Cyrillus
Hierosolyme Episcopus sub Theodosio principe tenuit Epis-
copatum³⁸⁶, divinam autoritatem epistolae Iacobi largitus est,
atque illum ipsum Iacobum vocitavit Apostolum.³⁸⁷Cyrillus tantus
mea sententia fuerit, cui vix unum opponam, sive spectes in
eo tropologiam, sive sensum, quem velut depositum: reddunt
literae. Dicam breviter, quod iamdudum sum opinatus. sive
tres, sive decem praetendas epistolae Iacobi repudiatores,
superabo tam copia veterum scriptorum. quam illorum digni-
tate et eruditione, quoniam certius est Hierony'mi' super ei-
usmodi lite, atque aliorum eius similium iudicium, quam sexcen-
torum nostratium. His pauculis iam sit defensa Iacobi epistola
tanquam nihil minus sit, quam repudienda, plura vehementioraque
daturus. At id quod non possum rhetoricando^pv consequi.
rerum spiritu non despero me nacturum. nolo tamen lacessere
quempiam, provocatus autem pro tuitione canonicarum scrip-
turarum, tametsi non queam ^pwpro debito, tamen^pw pro mea virili
depugnabo.

Petrus scripsit duas epistolas, quae catholicae nominan-
tur. quarum secunda a plerisque eius esse negatur propter styli
cum priore dissonantiam.³⁸⁸ Habemus autem Hieronymi, Au-
gustini, atque graecorum autorum finitionem ac iudicium^px super
secunda epistola passim eloquentium. Variat etiam Hie-
ronymus volens eam esse Petri styli, dissonantiam reiici-
ens in interpretem. De autoritate, ignoro Hierony'mum' dubitasse.

De Epistolis tribus Ioannis circa Evangelium
Ioannis Apostoli loquuti sumus.

M3^vIudas frater Iacobi parvam quidem, quae de .7. catholicis est
epistolam reliquit. Et quia de libro Enoch (qui apocryphus
est) assumit testimonium, a plerisque reiicitur. tamen autoritatem
vetustate iam et usu meruit, et inter sanctas scripturas com-
putatur.³⁸⁹ haec Hierony'mus' de scriptoribus illustribus. Ego
autem immerito permotus^py illa ratione arbitror, quia liber ver-
borum dierum³⁹⁰ non existimatur apocryphus. quamvis in illo citari
cernimus, quod nullubi conspicaberis. hic notabis Paulum ad
Rho'manos' 3. citasse versus aliquot, quos penes hebraeos non
offendes.³⁹¹ Tum notatione puta per quam dignum, quod obtinuit au-
toritatem scripturae sanctae. licet olim dubitatum sit.

Apocalypsis, Eam Ioannes Apostolus autore Hierony'mus'
in Patmos Insulam relegatus: scripsit.

Quid super Apocalypsis autoritate iudicarit Hiero-
nymus³⁹² atque Erasmus ex scholiis Erasmi subieci. Erasmica
haec sunt.

Testatur divus Hieronymus Apocalypsim, ne sua quidem
aetate fuisse receptam a graecis. Ad haec quosdam eruditissi-
mos viros. totum hoc argumentum, ceu fictum multis conviciis
insectatos fuisse, quasi nihil haberet Apostolicae gravitatis, sed
vulgatam tantum rerum historiam, figurarum involucris^pz adumbra-
tam. Ut de his interim dicam, Me nonnulli moverunt cum aliae
coniecturae, tum illae, quod revelationes scribens tam sollicite suam
inculcat nomen. Ego Ioannes, ego Ioannes perinde quasi
syngrapham scriberet non librum, idque non solum praeter morem
aliorum Apostolorum, verum multomagis praeter suum morem, qui in
Evangelio modestiora narrans, non exprimit tamen usque
suum vocabulum sed notulis indicat. Et Paulus coactus re-
ferre de visionibus suis, rem sub alterius exponit persona. M4^r
At hic tamen arcana cum Angelis colloquia describens quot
locis inculcat. Ego Ioannes. Ad haec in graecis quos ego
viderim codicibus, non erat titulus Ioannis Evangelistae. sedHic nota argumentum pro epistola Iacobi
Ioannis Theologi. ut ne commemorem stylum non parum di-
ssonantem ab eo qui est in Evangelio et epistola. Nam de lo-
cis. quos quidam calunniati sunt, velut haereticorum quorun-
dam dogmata redolentes, non magni negocii sit diluere,
Consensus orbis.haec inquam me nonnihil moverent, quo minus crederem esse
Ioannis Evangelistae nisi me consensus orbis alio vocaret.
praecipue vero autoritas ecclesiae, si tamen hoc opus, hoc aio
comprobat ecclesia, ut Ioannis Evangelistae velit haberi. et
pari esse pondere, cum caeteris canonicis libris. Iam Dorothe-
us Tyri^qa Episcopus ac martyr in compendio vitarum prodidit Ioan-
nem Evangelium suum scripsisse in insula Patmo. Caeterum
de Apocalypsi nullam omnino facit mentionem. Nec Ana-
stasius quidem in suo Catalogo audet affirmare, opus hoc
illius esse, tantum ait receptum a quibusdam tanquam illius opus
Equidem, video^qb veteres Theologos magis ornandae rei gratia,
hinc adducere testimonia, quam ut rem seriam evincant. Quando-
quidem inter gemmas etiam nonnihil est discriminis, et
aurum est auro purius ac probatius. In sacris quoque rebus,
aliud est alio sacratius. Qui spiritualis est, ut inquit Pau-
lus. Omnia diiudicat et a nemine diiudicatur.³⁹³

Hic notari potest, tres esse instrumenti novi ordines,
atque in primum redigendas Evangelicas lampades, sive si
magis cupis totius veritatis divinae clarissima lumina.

In secundum ordinem digeras Apostolicas literas,
quas citra controversiam Apostolis tribuerimus. cuiusmodi
sunt Epistolae. 13. Pauli .1. ad Rhomanos .2. ad Corinth'ios'M4^v
Ad Gala'tas' 1. 1. ad Epheseos. 1.^qc ad Philip'penses' 1. ad Colossen'ses'
2.^qd ad Tessalo'nicenses' 2. ad Timo'theum' ad Titum. 1. ad Philemo'nem' unam.
Una et prior Petri Una et prima Ioannis Apostoli.

In tertium et infimum autoritatis divinae locum caeteras
epistolas, quas catholicas vocant, referes. utpute episto-
lam Iacobi. secundam Petri. duos posteriores Ioannis.
Iudae, adde eis epistolam ad hebraeos, non quod velim hanc
istis inferiorem pronuntiare. sed ideo illis connumeravi,
quod de eius autore dubitatur, quemadmodum de reliquarum
(quas recensui) epistolarum autoribus ab olim dubitatum est.

Adde et Apocalypsim.

Hanc in re, nihil possumus ex Bibliis, vel statuere, vel
refellere. quoniam super ea, ex usu antiquissimorum patrum:
pronuntiamus, neque valemus diversum quiddam dicere,
quam quod asseveravit Augustinus. Non crederem: dicens:
Evangelio. nisi crederem ecclesiae³⁹⁴. cuius sensus est, quod
receptione librorum, scimus aliquot esse Evangelicos et
aliquot ab Evangelica maiestate abhorrere. ita similiter N1^r
Ecclesia testante didicimus, quot et quae sint Apostolicae epistolae.^qe

Hic ego dicerem. quod in Basilica instrumenti novi
continentur volumina, quibus unis primas, item quibus deinde
secundas. item quibus postremo tertias damus. proinde
aliquot notae primae esse. aliquot proximae dignitatis.

Verum inferioribus sunt semper priores anteponendae.
oportet enim servos dominis obsequi³⁹⁵, atque sicut spiritus Apostoli
in carne, non fuit par vel maior domino, ita quoque pectus
Paulinum sub literis non habet autoritatis tantundem, quantum
habet Christus.

Neque enim concesserim Christiano licere ut posterio-
res, absque famae nota respuat, sunt enim velut divina docu-
menta recepta. quanquam libri primi ordinis sint multo digniores.
ac tales quibus neutiquam posteriorum ordinum libros oppones.

Velim ideo, hac ratione Christi servulum instructum, ut
primum sese Evangelicis, secundo Apostolicis, tertio catholicis
anonymis communiat. atque tum nondum fortis, sed etiam spe-
ciosus in lucem prodibit.

Si vacasset, cursum per Biblia fecissem, atque indica-
ssem, voces dei, verbave. quae dominus deus loqutus est, esse
summae maiestatis, atque ad ea referenda universa.

Neque putabis omnia esse Evangelica. quae sacris in libris
offendes. Siquidem nonnulla sunt falsa et pessima. Falsum
Ioannis,est illud Iudaeorum classicum. Reus est mortis.³⁹⁶ Falsum et illud
atque malum pessimum blasphemat. praeterea illud. Nonne bene-
dicimus.Regum Quia daemonium habes.³⁹⁷

Item illud non est deus vallium.³⁹⁸ praeterea paenitenda^qf iacta-
tio.Corinth: plus omnibus laboravi.³⁹⁹ quia Paulus eam revocat, deinde
Paulus gloriationem in passionibus recantavit et obiur-
N1^vgavit. Caeterum infoeliciter paulo post Gedeoni cessit, quod
clamare iussit dicens, Clamate gladius domini et Gedeonis.⁴⁰⁰
Idcirco cum delectu et exacto iuditio perpendes omnia.
nullumque iota contemnes, consyderabis enim orationis filium atque
nexum. et quo ordine, qua denique causa, in sequentia e prece-
dentibus effluxerint. nihil estimabis frustra dictum. nihil
superfluum. nihil inane. quippe quod omnia habent vel pondus
vel spiritum vel lucem. vel enigmatis obscuritatem ut pelli-
ciant, ut te ab aliis avocent. non etiam quis dicat. sed etiam
quid dicatur advertas, quoniam per plures citant dicta velut
Biblia, quae minime sunt divina.

Nunc et brevi figura totum scripturarum canonem utriusque
testamenti spectare possim optime Lector, has tibi lineas
sub oculos depinximus.

In summa quinque Moysi volumina. pentateuchum. deinde octo Pro-
phetas, postremo novem agiographos. idest 22. scriptores seu libros cano-
nicos continet canon veteris instrumenti,

^qv¶ Errata abiicienda sequuntur

A.2.

facie prima, versu quinto, cathologum: lege catalogum.

A.2.

fa'cie' 2 certantim: lege certatim. versu 〈x〉ii.

B.4.

fa'cie' 2. ver'su' 6. per spectum, lege perspectum.

C.1.^qm

fa'cie' 2. versu. 28. Cracodilina: lege Crocodolina.

C.2.

fa'cie' 1. versu. 26. cuncilium,^qn lege concilium.

C.3.

fa'cie' 1. versu. 12. quod, lege quoque. Et versu. 25. Deuter: 16. lege. 17.

C.4.

fa'cie' 2. versu. 12. non licebit, non licebat.

D.1.

fa'cie' 1. ver'su' 19. 1. ad Timoth: 2. lege. 4.

E.1.

fa'cie'〈1〉 ver'su' 23, vetum, tamen, lege verumtamen est. Et fa'cie' 2. versu.17. ανονω-
μοισ, lege ανωνυμοισ.

E.2.

fa'cie' 1. versu. 2. tractione, lege tractatione, et 14. sacrisictiis, lege sacrificiis,
et xvii. de volumine leges, lege legis,

E.3.

fa'cie' 2. versu^qo, i. adducit, lege addicit,

E.4.

fa'cie' 2. ver'su' 24. ex illius, dele ex, lege illius

F.1.

fa'cie'〈2.〉 versu: xv. praemunitus, mihi, lege premunitus, si mihi,

F,2.

fa'cie' 2. versu: 21 ivsus, lege visus,

F.4.

fa'cie' 2. versu: 12. librorum Machabaeorum, lege librum, et 29. voluit, lege noluit

G,1.

fa'cie' 1. versu: 22. sententam, lege sententiam,

G,2.

fa'cie' 2. versu: 24. conquescenti, lege conquiescenti,

G,3.

fa'cie'2^qp versu: 1. seruntur^qq, lege feruntur,

G,4.

fa'cie' 1 versu: 2. pertinebit, lege pertinebat,N2^v

H,3.

fa'cie' i. versu: xviii, cathalogum, lege catalogum,

H,4.

fa'cie' ii. versu: 13, succressit, lege successit^qr,

I,ii.

fa'cie' I, Aggeus, lege festivum, non festum,

K,ii.

fa'cie' ii, versu: 13, iecundo, lege secundo⁴⁰¹, et xxvi, ptoculcare, lege proculcare

K,3.

fa'cie' i, versu: 10. queant, lege queunt⁴⁰², et xi, optim, lege optimi, et xx, ie-
ocumnque, lege iocunque, et fa'cie' ii, versu: xix, quaeunt, lege queunt.

K,4.

fa'cie' i. versu: 7. eminant, lege eminent, et fa'cie' ii. versu: xxviii, Matthaeus^qs inquit
primus, leges Matthaeus (inquit Hieronymus) primus,

L,i,

fa'cie' i. versu: 〈x〉xi. quae plerique, lege quam a plerique; et fa'cie' ii, versu: iii, quaeo, lege queo,

L,ii.

fa'cie' i. versu, 3, Rhomae commemorantur, lege commorantur, et xiiii, dictarat
dicens, lege declarant, et xx, Ebianatarum, lege Ebionitarum, et versu: xxiiii,
colligero,lege colligere,

L3,

fa'cie' i, versu: xxiiii, color, lege calor, et fa'cie' ii, versu: xvii, in apocryphum, lege
sed apocryphum, et versu: xxii, Nolite condemnare, lege iudicare et conden-
nabimini, lege iudicabimini, et xxiiii, Evangelicum, lege Evangelicus,

L4,

fa'cie' i, versu: x, Philemoni unum, lege unam, et fa'cie' ii, versu: i, utraque^qt similitu-
do, adde est,

L4,

fa'cie' ii, ut supra,

L,4,

fa'cie' ii, versu, 4: Enagrium, lege Evagrium, et xiiii, Caio, lege Gaio, et versu:
xx〈v〉iii, ut conserventur^qu per colla〈tionem〉, lege ut conserventur magis per,

M,i.

fa'cie' i. versu.i. Lucae, legas luce a lux. Ea'dem' fa'cie' versu. xiii. inpartem, lege in partem.

M.3.

fa'cie' i. versu.xxvi. propter styli.⁴⁰³ lege petri. styli.

M.3.

fa'cie' 2. versu. 5. permotus, lege permotos.^qv