Nr. 138
Martin Luther an Petrus Lupinus von Radheim und Andreas Karlstadt – Widmungsbrief zur ersten Ausgabe des Galaterbriefkommentars
Wittenberg, 1519, September

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck
BuchsymbolA2r
Praestantiss'imis' viris, purae et verae Theologiae Doc-
toribus, dominis, Petro Lupino Radhemio1, Cu-
stodi, et Andreae Bodensteyn Carolostadio,
Archidiacono, Canonicis omnium sanc-
torum Wittenbergensium ordinariis etc.
Praeceptoribus2 suis, in Christo
observandis, F'rater' Martinus Lutheriusa3 Augustinianus
Salutem.

Effutivi diebus istis: or-
natissimiNugae Lutherii de indulgentiis, res leviculae, de rebus leviculis.b viri: nugas ali-
quot de indulgentiis, res
sane leviculas4, de rebusTheologi de indulgentiis mire variant,5 alii eas res omnium maximas, alii omnium minimas, faciunt.c
(sicutid mihi videbare) le-
viculis. Verum: ut nunc
expertus sum: res om-
nium maximas, de re-
bus omnium maximis.
Ego enim mire stultus etLutherius opera hominum ad mandata et evangelium Christi expedit. quidam potestate Papae, et privilegiis Rhoma'nae' eccle'siae' metiuntur quodlibet de qualibet. quae causa est in eum invidiae.f
errans gravissime, peccata et errores metiebar man-
datis divinis, et sacrosancto evangelio Christi. Illi
vero amici mei: pro gloria sapientiae suae: non nisi
potestate Papae, et Privilegiis Rho'manae' Ecclesiae, me-
tiuntur quodlibet operis genus. Hoc est, quod tamgMaximae turbae apud Christianissimos et religiosissimos sacrae Theologiae professores.g
diversum saperemus, et ego mihi tantas turbas con-
citarem, apud Christianissimos illos, et religiosissi-
mos sacrae Theologiae professores. Acciditque mi-
hi:hQuibus nominibus ab adversariis impetatur, pro cuiusquelibidine.h quod semper veritus fui: varium aliorum iudi-
cium. Aliis impius, aliis mordax, aliis vane glori-
osus, aliis aliud visus fui. quae sors communis est in
publico aedificantibus (ut vulgo dicitur) et in pub-
licumiTot invenit Magistros quot lectores, atque id gratis.i scribentibus.6 Tot Magistros fere invenio, quot
lectores: atque id gratis. Quorum foelici auspicio BuchsymbolA2v
et ductu:j ne pertinax7 essem, et haereticus fierem:klNemo hodie, quorundam cerebro, gravius delinquitur, quam qui humanas opiniones in disputationem vocat.l
discendum mihi fuit, neminem gravius delinque-
re posse, quam eum, qui de opinionibus hominum du-
bitat, aut disputandi studio reluctatur:8 etiamsi in-
terim Christum, et Christi fidem negarit. hoc est,
puerile quid luserit. Quam in re, cum essem Augu-
stae,Caietanus satis benignus Lutherii paedagogus Augustae.n patiebar satis paternum et benignum Paeda-
gogum9, sicut scitis. Atque horum virorum illustriss'imorum',
illustrissima10 administratione factum est, ut no-
vaoLibertas Christiana quo evasit.o illa et admiranda regnet libertas Christi-
anorum11: qua caeteris omnibus impune haben-
tibus, una tantum lex sit reliqua, in quam pec-
cariHodie in potestatem Papae et privilegia Rhoma'nae' eccle'siae' tamen graviter peccatur, in deum impune.p possit hodie, haec est potestas Papae, et pri-
vilegia Rhoma'nae' ecclesiae. Hinc connivere, consen-
tireque in omnes flagitiorum et corruptelarum
lernas: quae ex urbe Rhomaq, sub innoxio, etrIn flagitia connivere hodie sanctum est, contra mutiisse, religio.r
sacro Papae, et Rhomanae ecclesiae nomine, in
omnem terram sine fine exundant: sanctum est〈,〉
laudasse, ac pro virtutibus summis adorasse,sImpia hominum in deum ingratitudo, furorem eius in nobis continuat.s
pietas est. contra mutiisse, sacrilegium. Tan-
ta est ira furoris domini omnipotentis, tanta me-
ruit impia nostra ingratitudo, ut tam diu to-
leranda sit inferorum Tyrannis. qua videmus,tSanctum et terribile nomen Christi, inferorum tyrannide, in servitutem vitiorum cogitur. Horrendis avaritiae et impietatis monstris, nomen Christi praetexitur.t
multo gemitu frustra gementes, nomen sanc-
tum et terribile Christi: in quo iustificati, sanc-
tificati, glorificati sumus: tam foedis, tam spurcis,
tam horrendis monstris, avariciae, tyrannidis, libi-
dinis, impietatis praetexi, in servitutem vitiorum cogi. etExtremum malorum est, nomen Christi, per nomen Christi, ecclesiam per nomen eccle'siae', extingui.u
vquod extremum est malorum: nomen Christi, per no-
men Christi extingui. ecclesiam, per nomen eccle-
siae vastari. atque omnino iis rebus nos ludi, falli, per-
diwPerdimur, per quae debuimus servari, dum quidam Baal se incidunt,w per quas debueramus salvi fieri. Quare, dum
illi maximis illis rebus occupantur, dum mordent, BuchsymbolA3r
Lindio deo sacrificant. Extravagantes et declaratorias iactant.x
dum Baal suo lanceolis se incidunt,12 dum Lindio
deo13 sacrificant, dumque iactant extravagantes, et de-
claratorias illas Rhomanae eruditionis fidelissimas te-
stes:Lutherius ad minima se demittit, dum aliis maxima tractantur.y Ego ad minimas res me recipere statui. id est,
ad divinas literas. et inter has, ad eas, quae sunt mi-
nimiPaulus minimus apostolorum.z autoris (vel nomine suo testante)14 Pauli apo-
stoli. qui adeo non fuit summus Apostolorum, aut
Pontifex maximus, ut se minimum quoque Aposto-
lorum nec dignum: qui vocetur Apostolus: clamet.15
tantum abest, ut sanctissimum se iactet.16 Denique de tri-
bu Beniamin ortus est,17 qui a Ioseph, minimus fra-
trum vocatur. Atque: ut nihil non sit minimum: nihil iudi-
catPaulus nihil se scire iudicat, nisi Iesum Christum et eum crucifixum.aa se scire, nisi Iesum Christum.18 nec tamen hunc, nisi cru-
cifixum. id est, minimum et novissimum omnium. non ignarus
utique de rebus illis maximis, et omnium primis de po-
testateSoli Theologi ter maximi, maximas res, potestatem et decreta Rho'manae' eccle'siae', licenter tractant.ab Rhoma'nae' ecclesiae, et decretis illius, non sibi ru-
dissimo et indoctissimo Apostolo, sed solisac ter maxi-
misOpera Lutherii facit ad Christi potestatem et privilegia eccle'siae' coelestis, quae nullo non loco in spiritu et veritate patrem adorat.ad19 Theologis licere tractare. Spero autem hanc meam
operam prosperius habituram, quod sit de rebus il-
lis mere nihili, de potestate Christi, qua potens est
in nobis adversus portas etiam inferi20, de privile-
giis ecclesiae coelestis, quae nec maximam Rhomam, necae
sanctissimam Hierusalem, nec ullum locum novit. neque
hic aut illic Christum quaerit, sed in spiritu et verita-
te patrem adorat. Quid enim tanti viri his nugis mo-
verentur, irritarenturve: cum sint extra eorum facultatem?
Tutius ergo nunc in publicum venio, abstinens abLutherius rescellulas tractans veterem Tragoediam de rebus magnis otiosis relinquit.af
iis rebus, quibus illi irritantur, et rescellulas mea par-
vitate dignas, tractans. Caeterum, si quid veteris illius
Tragoediae, de rebus magnis coortae, superest, ipsis
relinquo. tum, quod unus, et parvuus, et infirmus.
praesertim, cum illi et otiosi stent tota die: ego autem sim
negotiosissimus. Quoniam superfluum est, utranque parBuchsymbolA3v
tem causae distorqueri. Sat malorum est, unam partemSolo Iesu Christo Rhomani pontificis principe excepto, summum honorem Papae defert.ag
dolere et moestam esse. Porro: optimi viri: ut vo-
bis serio dicam. ego Rhoma'no' Pontifici, eiusque decre-
tis, eum honorem habeo, quo nullus est superior.
nec excipio, nisi principem huius Vicarii, IesumahVerbum Christi verbis Vicarii ita praefert, ut secundum id de omnibus indubitanter iudicet.ah
Christum dominum nostrum et omnium. Huius verbum ita prae-
fero Vicarii verbis, ut nihil dubitem, secundum ipsum
iudicare de omnibus, et dictis, et factis Vicarii. Vo-
lo enim subiectum eum esse huic irrefragabili regulaeaiPapam regulae Apostoli subiicit.ai
Apostoli, Omnia probate, quod bonum est tenete.21
Ab hoc inquam iugo22, neminem patiar collum excutere,Lutherii ardens in verbum Christi pietas.aj
sive nomine matris, sive Magistrae ecclesiarum vehatur.
Atque ideo magis, quo nostro seculo vidimus conci-
liaakConcilia nunc reprobantur, nunc confirmantur.ak reprobari, rursum alia confirmari, TheologiamalTheologia opinionibus tractatur, iuris sententia ab unius hominis pendet arbitrio.al
meris opinionibus tractari, iurium sensum ab unius
hominis pendere arbitrio, et adeo confundi omnia, utamMultae decretales a sensu evangelico alienae.am
nihil certi pene nobis relictum sit. Sed et multas de-
cretales esse, a sensu evangelico alienas, luce clariusanNecessitas cogit ad divinas scripturas solidissimam petram confugere.an
est. Ita, ut necessitas ipsa rerum nos cogat, ad divinae
scripturae solidissimam petram confugere.23 nec te-
mere credere ullis: quicunque sint: qui citra illius au-
toritatemNon temere quibusvis credendum, qui citra scripturae autoritatem statuunt. nec curandum, quid Cardi'nalis' Caietanus, et Sylvester Prierias adulentur et cavillentur.ao loquuntur, statuunt, aut faciunt. Nec veren-
dum censeo, quid contra Card'inalis' Caietanus24, et Sylve-
ster Prierias25 adulentur. Qui etiam in rebus fidei, nu-
dum verbum hominis sufficere cavillantur. Divus Augu-
stinusAugustinus.ap docet, nulli credendum, quantalibet sanctitate
doctrinaque praepolleat (credo etiam sanctissima) nisi
divinis literis, aut ratione probabili persuadeat.26 ne, si
aliter ludamus, illudamur. At hi in Christo boni
autores, volunt nos vi cogere in hanc illusionem.Sanctus Petrus aliquoties lapsus.aq
Sanctus Petrus toties lapsus est, et semel, post ac-
ceptum spiritum, gravissimo animarum periculo erravit.27arHomines longe infra Apostolicam sublimitatem reptant.ar
Et nos homines, longe infra Apostolicam sublimitatem BuchsymbolA4r
reptantes, ultra Apostolicas perfectiones elevamus.
quasi Christus mentitus sit, quando sese promisit
nobiscum esse, usque ad consummationem seculi.28 adeoasQuaerimus alios Christos, a quorum nutu renutuque pendeat ecclesia.as
quaerimus alios Christos,29 in quorum nutu renutuque30
pendeat ecclesia. Satis est Rhomanum Pontificem, sum-
mumatImpiissimum est, summum Pontificem Christo aequare.at Pontificem esse. Impiissimum sit, Christo aequa-
lem ei virtutem et sapientiam affingere, sicut audent
quidam. Quanquam: ut ingenue confitear: ipse pene
ignoro, quae sit, et ubi sit Rhoma'na' ecclesia. ita luden-
tibus,Teterrimi nugatores confundunt nomina Rho'manae' ecclesiae. iocantibus, confudentibus nomina Rhoma'nae'
Ecclesiae, teterrimis illis nugatoribus. Sylvester eamSylvester ecclesiam, in tres secat. in Papam, Cardinales, et populum, Salse dictum.au
secat in tres ecclesias. in Papam, in Cardinales, in
populum.31 Quae distinctio, quia magistralis et suffi-
ciens est, nec membra coincidunt, facit, ut Papa, et
Cardinales sint extra ecclesiam, inter paganos ha-
bendi. ut qui in essentali ecclesia non sint. Aut tres
Christos praeficiet tribus illis ecclesiis. Immo, nec
Christus ad ecclesiam pertinebit tanto Autori, quumavTriplex ecclesia.av
nec virtualis, nec representativa, nec essentialis sitCaietanus pro Rho'mana' ecclesia in Germania se venditat.aw
ecclesia.32 Cardinalis Caietanus, passim se pro eccle-
sia Rhoma'na', venditat in Germania. sub nomine illius
Brevia apostolica comminisci satis doctus. est Rho-
ma'na'axQuid bonus ille Copiista in sua illa pulcherrima declaratoria attulerit.ax ecclesia, bonus ille Copiista, qui declaratoriam
illam pulcherrimam 〈attulerit〉ay: qua Caietanus dignissime glo-
riatur: aediturus, cum in formulario suo, non scrip-
turas, aut ullas rationes, sed immemorabile tem-
pus, consuevisse, et tradidisse, inveniret:33 haec ipsaImpii nebulones pro Rho'mana' ecclesia se vendunt pro libidine.az
satis fideliter membranae illevit. Vendunt se ubique
pro ecclesia Rhomana: prout cuique libitum est: im-
pii illi nebulones, plumbo tantum et caera Rhoma'nae' CuriaeGermania plumbo tantum et cera Rho'manae' Curiae exhauritur.ba
totam Germaniam illudentes, et exhaurientes.
Quid istis ludificationibus nominum sanctorum Pa-
pae, et Roma'nae' ecclesiae faciunt, nisi, quod nos GerBuchsymbolA4v
manos, meros blennosbb, bardos, buccones,34 et: utbcCausa ludificationis Germanorum, quod barbari et bestiae creduntur.bc
dicunt: barbaros et bestias arbitrantur?35 etiam irri-
dentes nostrae illusionis et expilationis incredibi-
lemIncredibili Germanorum patientiae, etiam a Rho'manis' insultatur. patientiam. Proinde, ego in tanto rerum et ver-
borumSylvestrorum sylva.bd caho36, e tanta Sylvestrorum sylva37, ad civita-
tem Augustam revertor. et iudicium interim se-
quar, quo Principes Germaniae, in novissimis co-
mitiis, recte, sancte, et auguste discreverunt, interInter Rho'manam' ecclesiam et Rho'manam' Curiam Principes Germaniae Augustae prudenter discreverunt.be
Rhoma'nam' ecclesiam, et Romanam Curiam.38 Nam, quo-
modo licuisset eis recusare decimas, et vigesimas,
et quinquagesimas (id est medullas, totiusque Ger-
maniae semel subitaneam vastitatem) quas in Conci-
liobfSacratissimum concilium.bf illo sacratissimo (ut sic dixerim) Rhomano, no-
verant sancitas, et tantis legatis Apostolicae sedisPrincipes Germaniae tandem, licet sero sapientes, Rho'manae' Curiae commento non steterunt.bg
expetitas, nisi tandem, licet sero, sapientes, intellex-
issent, non Rhoma'nae' ecclesiae decretum, sed Rhoma'nae'
Curiae illud esse commentum? Viderunt nimirumbhnullis, neque Sylvestris, neque Caietanis credibile.bh
(dictubi mirum, et nullis, neque Sylvestris, neque Caieta-
nis creditu possibile) Conciliumbj et Papam errasse,Aliud est Rho'mana' ecclesia, aliud quod nomine Rho'manae' ecclesiae geritur.bk
et posse errare.39 aliudque esse nomen ecclesiae Rhoma-
nae, et aliud, quod nomine Rhoma'nae' ecclesiae geritur.Alius est Rho'manae' Curiae, alius Rho'manae' ecclesiae legatus. hic evangelium affert, Ille quaerit pecuniam.bl
Aliumque esse Rhomanae Curiae, alium Rhomanae
ecclesiae Legatum. Hunc evangelium afferre, illum
pecunias quaerere. Unde barbaris illis et bestiisbmChristus fessus sui blasphemiis recta monet.bm
tantum iudicii? nisi quod deus tandem fessus blasphe-
miis sui, et irrisionibus, abusionibusque sui, et sanctae
Rhoma'nae' ecclesiae nominis, monere voluit Rhoma-
nos proceres, ut res ecclesiae, posito ioco et ludo,bnNimium mungentes eliciunt sanguinem.bn
aliquando serio curarent, ante quam eliciant san-
guinem, dum nimium mungunt Germaniam.40Exemplo Theologorum laycorum pulcherrimo, festivissime quorundam more distinguit, inter Rhoma'nam' ecclesiam et Rhomanam Curiam.bo
Quare et ego, horum Theologorum laycorum
exemplo pulcherrimo, longissime, latissime, pro-
fundissime, distinguo, inter Rhomanam ecclesiam BuchsymbolA5r
et Rhoma'nam' Curiam. Illam scio purissimum esse tha-
lamumQuid Rho'mana' ecclesia.bp Christi, matrem ecclesiarum, dominam
mundi, sed spiritu. id est, vitiorum, non rerum mun-
di, sponsam Christi, filiam dei, terrorem inferni41,
victoriam carnis. Et quid dicam? cuius sunt om-
nia: iuxta Paulum .i. Corin. iii:42 Ipsa autem Christi,
Christus autem dei. Haec vero ex fructibus suisRho'mana' Curia ex fructibus sui cognoscitur.bq
cognoscitur.43 Non, quod magni faciendum sit, res no-
stras et iura diripi: cum fixum sit in coelo, Christi-
anos in hac vita pressuram, nimbrotos44, et robu-
stosbrRobusti venatoresbr venatores pati.45 Nec abbs hac conditione libera-
biturbtEcclesia palmae comparatur.bt ecclesia, nisi per mortem. palma est, quanto
fortius premitur, tanto sublimius exaltatur in ca-
des: Sed, quod omnibus lachrymis sit miseria ma-
ior, haec a fratribus et patribus, in fratres et filiosHorrendum dictum et auditum.bu
fieri (sicut in Propheta dicit dominus, filios a pa-
rentibus vorari)46 quae a Turca vix fierent. aut si fi-
erent, non tamen nomen sanctum Christi, tam foe-
disbvMinime dissimulanda est iniuria, quae nomen Christi, foedis monstris praetexitur.bv monstris praetexeretur, quae est omnium into-
lerabissima Christi et ecclesiae iniuria.47 Res sane
eant, et vita pessum.48 At nomen Domini aeternum,Rho'manae' ecclesiae non licet resistere, sed bene Rho'manae' Curiae.bw
cur patiamur tam foede conspurcari? Nullo mo-
do ergo Rhoma'nae' ecclesiae resistere licet. atbx Rho-
manae Curiae, longe maiore pietate resisterent, Re-
ges, Principes, et quicunque possent, quam ipsisbyCausa libertatis Lutherianae, est pietas et illusores Christi.by
Turcis.49 Haec verbosius forte et liberius. Verum,
propter eos, qui cum illusoribus illis, sine fine illu-
dunt Christum, coactus sum meipsum exponere:
ut sciant sese errare, quando me a Rhoma'na' ecclesia
alienum clamant. qui purissime diligo, non modo Purissime, non solum Rho'manam', sed totam ecclesiam Christi Lutherius dilegit. falluntur itaque, qui eum ab ecclesia Rhoma'na' excludunt.bzca
Rhomanam, sed totam ecclesiam Christi. Deinde,
quod certus sum, aliquando moriendum esse, et in ad-
ventu domini nostri Iesu Christi rationem redBuchsymbolA5v
dendam, de veritate, vel tacita, vel dicta. atque omninocbRatio, de veritate, sive tacita, sive dicta coram deo reddenda, atque omnino de talento tradito.cb
de talento tradito, ne ipsum abscondisse iudicer.
Irasantur sane qui volent, modo ego impii silentii
reus non inveniar. qui mihi conscius sum, esse meccVerbum dei nunquam non cum periculo tractatum est.cc
debitorem verbi, quantumlibet sum indignus. Numquam
sine sanguine, aut periculo, verbum dei tractari po-
tuit.cdPro verbi dei confessione, etiam moriendum est.cd Sed, sicut pro nobis mortuum est, ita vicissim, sui
confessione, et nos pro se mori exigit. Nec est ser-
vus maior domino suo. Si me (inquit) persecuti
sunt, et vos persequentur. Si meum sermonem serva-
verint, et vestrum servabunt.50 Sed ad me redeo, et ad
vos: optimi viri: refero, seu (ut Paulino utar ver-
bo) vobiscum confero,51 hoc meum in Paulinam epi-
stolamceStudium Lutherii.ce studium: tenue quidem illud, nec tam com-
mentarium,cfModestia Lutherii.cf quam testimonium meae in Christo fi-
dei. ne forte in vanum cucurrerim, et sensum Pau-
li, non satis tenuerim. Hic enim, quia res dei, et se-
rio maxima est, abs quolibet puero erudiri cupio.52

Erasmi summi Theologi, et invidiae victoris, in Paulinas epistolas promissi commentarii.cg
Maluissem certe et ego expectare commentarios53
olim ab Erasmo54, viro in Theologia summo, et in-
vidiae quoque victore, promissos. Verum, dum ille
differt (quod deus faxit, non sit diuturnum) cogit
me in publicum ire casus iste quem videtis. Scio qui-
demLutherius infans et ineruditus, sed Christianae pietatis et eruditionis studiosus.ch me infantem et ineruditum, sed tamen (quod ausim)
pietatis et eruditionis Christianae studiosum. atque hocciQuid spectarit in hac opera.ci
ipso eruditiorem his, qui divina mandata, impiis legum
humanarum pompis, mere ridicula et ludibria fece-
runt.Lutherio, nemo bonus invidet, nemo candidus vitio dat, quod egregia pro Christiana pietate conatur, aliosque ad Paulinam Theologiam inflammat.cj Unum spectavi, si consequar, ut mea opera, ii, qui me
Apostolicas epistolas audierunt enarrantem, Paulum aperti-
orem habeant, et foeliciter me superent. Sin nec id effe-
ci: age, et hoc libens perdiderim laboris. conatus reli-
quus est, quo alios ad Paulinam Theologiam volui accen-
dere, quem nemo bonus mihi vitio dederit. Valete.


aLutherus C
bIndulgentiae B, C
cfehlt B, C
dsicut Enders
evidetur Enders
ffehlt B, C
g-gfehlt B, C
h-hIudicium varium de Luthero. B, C
i-iMarginalie tiefer gesetzt A₇; fehlt B, C
j( A₄, A₆; Komma in C
k) A₄, A₆; Komma in C
l-lfehlt B, C
mQuia B
nfehlt B, C
o-oLibertas christiano seculo nostro. B, C
pfehlt B, C
qRomana Enders
r-rfehlt B, C
s-sFuror domini. B, C
t-tfehlt B, C; Sanctum et terribile nomen Christi, inferorum tyrannide, in servitutem vitiorum cogitur. Herrendis avaritiae et impietatis monstris, nomen Christi praetexitur. A4, A6
uUtinam mendacium loqueretur. B, C
v: A1, A5, A7
w-wStilus Rhomanus. B, C
xfehlt B, C
yfehlt B, C
zfehlt B, C
aafehlt B, C
abfehlt B, C
acsolum Enders
adfehlt B, C
aeMarginalie hinzugefügt Coelestis ecclesia. B; C
affehlt B, C
agDevotio authoris. B, C
ah-ahfehlt B, C
ai-aifehlt B, C
ajfehlt B, C
ak-akConcilia reprobantur. B, C
al-alfehlt B, C
am-amfehlt B, C
an-anCogit necessitas. B, C
aofehlt B, C
apfehlt B, C
aqS. Petrus. B, C
ar-arfehlt B, C
as-asfehlt B, C
at-atSummus pontifex. B, C
aufehlt B, C
av-avfehlt B, C
awfehlt B, C
ax-axDoctus copiista. B, C
ayanalog zur Marginalie konjiziert
azfehlt B, C
bafehlt B, C
bbblennones A10, A11, B, C
bc-bcGermani Rhomanis B, C
bdMarginalie in Rotunda, fehlt B, C
beRhomana ecclesia. Rho'mana' Curia. Sapientia principum. B, C
bf-bffehlt B, C
bgfehlt B, C
bh-bhfehlt B, C
bidictum B, C
bjConsilium B
bkfehlt B, C
blfehlt B, C
bm-bmfehlt B, C
bn-bnRes ecclesiae serio curandae B, C
bofehlt B, C
bpEcclesia Rhomana. B, C
bqfehlt B, C
br-brfehlt B, C
bsac A1-10
bt-btfehlt B, C
buMich. 1 A8
bv-bvfehlt B, C
bwRhomana curia. B, C
bxAt A4, A6
by-byfehlt B, C
bzPurissime, non solum Rho'manam', sed totam ecclesiam Christi Lntheriae dilegit. falluntur itaque, qui eum ab ecclesia Rhoma'na' excludunt. A4, A6; Fiducia authoris. B, C
cafolgt Umbruch A₄, A₆
cb-cbfehlt B, C
cc-ccChristianum adverte. B, C; Ve bum dei nunquam non cum periculo tractatum est. A7
cd-cdfehlt B, C
ce-cefehlt B, C
cf-cfModestia viri. B, C
cgfehlt B, C
chfehlt B, C; Lutherius infans et ineruditus, sed Chri ianae pietatis et eruditionis studiosus. A7
ci-cifehlt B, C
cjfehlt B, C

1Petrus Lupinus aus Radheim, gest. 1521, war – nach seinem Studium an der Montanerburse in Köln – seit 1508 bis zu seinem Tod Kustos des Allerheiligenstifts Wittenberg. Vgl. Bünger/Wentz, Brandenburg, 119; 123; s. auch KGK I.1, Nr. 49, S. 435 Anm. 9. Bis zur Universitätsreform hatte er die thomistische Lektur an der theologischen Fakultät inne, 1517 las er über die Schriften des Ambrosius. Vgl. UUW 1, 77; Bünger/Wentz, Brandenburg, 123; MBW 11, 39; KGK I.1, Nr. 64, S. 569, Z. 4f. (über die Ambrosiusvorlesung); weiter Bubenheimer, Müntzer, 163.
2Als Professoren der Theologie waren Lupinus und Karlstadt Lehrer Luthers; letzterer sogar dessen Promovend, vgl. Liber Decanorum (Faks.), fol. 22v–23r; Friedensburg, Geschichte, 94.
3Eine Selbstbezeichnung als »Lutherius«, die hier auf dem Titelblatt, in der Widmungsanrede und in Marginalien auftaucht, ist ungewöhnlich, vgl. WA 2, 445 Anm. 1; Moeller, Luder, 192. Diese findet sich in dieser Zeit nur in Drucken aus Leipzig, Köln, Basel und Straßburg, die nicht von Luther persönlich verantwortet waren (L 3639, E 2832, L 334, L 3408, L 2336, S 2173). Er selbst bezeichnete sich allenfalls als »Eleutherius« (WA.B 1, 122,56 Nr. 52: »F. Martinus Eleutherius«, an Johannes Lang, 11. 11. 1517, vgl. Moeller, Luder, 174).
4Luther beschreibt die Ablassfrage als res leviculae und somit als theologisch nachrangig, ähnlich im nahezu zeitgleichen Begleitbrief zur Disputatio in Studio Lipsensi futura, s. KGK 105 (Textstelle). Vgl. auch WA 43, 466,2 (zu 1. Mose 26,12–14): »illi videntur res leviculae et temporales, de victu, de uxore, de familia, pascuis, pecudibus«. Die Gleichgültigkeit der Ablassfrage betonte er bereits 1518 in seiner Antwort auf Cajetan (WA 2, 18,7–11).
5Bereits in seiner Appellatio M. Lutheri a Caietano ad Papam (1518) gab Luther an, dass es unter den Theologen unterschiedliche Meinungen zum Ablass gebe (WA 2, 28,32–34). Die Appellatio war als Anhang zur bei Froben erschienenen Baseler Ausgabe der Acta Augustana Ende 1518 publiziert worden: Luther, Acta (1518)Luther, Acta (1518), 26–37, hier 27f. (fol. d1v–e3v, hier fol. d2r–v).
6Vgl. Wander, Sprichwörter-Lexikon 1, 254: »Wer bawet an der strassen, der muss die Leute (Narren) reden lassen.«; »Wer bawet an der strassen, der muss vil Richter haben.«; Wer da bawet an Markt und Strassen, muss Neider und Narren reden lassen.
7Luther bezieht sich auf die vorauseilende Ketzerterminologie in der Breve Papst Leo X. an Kardinal Cajetan, in der Handlungsanweisungen gegeben werden, sollte Luther hartnäckig (»pertinaciter«) in seiner Ketzerei verharren. Vgl. WA 2, 23,19: »mala malis addendo et pertinaciter in haeresi persistendo«; WA 2, 23,39–24,2: »si vero in pertinacia sua perseverans et brachium saeculare contemnens in potestatem tuam non venerit«. Die »pertinacitas«, die hartnäckig verbohrte Leugnung der autoritativen Belehrung in der christlichen Wahrheit, war der juristische terminus technicus zur Bestimmung eines Ketzers, vgl. Patschovsky, Gewissen, 148; eingeführt von Petrus Venerabilis, Contra Petr. 247: »[…] sola enim pertinacia ecclesie doctrine resistens hereticum facit […].« (CCCM 10, 146 § 247, 1–5). Bereits die gesamten Resolutiones durchzieht die Bemühung, den Vorwurf der Häresie zu entkräften (WA 1, 525–628). Erstmals schon in den Asterici, der frühesten Auseinandersetzung Luthers mit Johannes Eck (WA 1, 302,2–24).
8Luther erinnert an Aussagen des Urbanus von Serralonga, Gesandter von Gf. Wilhelm XI. von Montferrat, der behauptet habe, dass die Macht des Papstes nicht Gegenstand einer Disputation sein dürfe, da sie so groß sei, dass sie auch Dinge des Glaubens aufheben könne. Vgl. Luthers Brief an Spalatin vom 10. 10. 1518: »[…] pontificis potestatem negaret tractandam disputatione, Sed extollendam ita, ut nutu omnia abrogare, etiam ea, quae fidei essent.« (WA.B 1, 209,41–210,1 Nr. 97). Vgl. Jacobi, Christen, 172. In den Acta Augustana heißt es zu Beginn, Kardinal Cajetan sei nicht nach Augsburg gekommen, um mit Luther zu disputieren: »Hic, ubi se nolle mecum disputare dixisset […].« (WA 2, 7,22f.).
9Cajetan hatte behauptet, dass er die Angelegenheit mit Luther »väterlich« zu lösen gedenke: »Hic, ubi se nolle mecum disputare dixisset, sed suaviter et paterne rem componere […].« (WA 2, 7,22f.). Letztlich ist auch die Bezeichnung als »paedagogus« ironisch zu verstehen in der Erinnerung an die Breve Papst Leo X., die Cajetan auffordert, Luther nach der Überführung als Ketzer in der Gewalt und Bewachung zu halten: »[…] in potestate tua redacto, eum sub fideli custodia retineas […].« (WA 2, 23,34f.). Zu Kardinal Thomas de Vio, genannt Cajetan, vgl. KGK I.2, Nr. 89, 92, 94.
10Die Anrede eines Kardinals ist im Allgemeinen »Reverendissimus«, vgl. Luthers Anrede an Cajetan (17. und 18. 10. 1518), WA.B 1, 220,1;5;13;15 Nr. 103; WA.B 1, 222,1;3;7 Nr. 104 sowie WA.B 1, 236,8;15; 237,46 Nr. 110. Hier setzt Luther die sonst hohen weltlichen Autoritäten vorbehaltene Anrede »illustrissimus« verdoppelt ein.
11Vgl. Luthers Resolutio Lutheriana: »[…] ille exemptus, iste privilegiatus, iste familiaris, iste officialis, iste nescio quo titulo, omnes libertatem essendi, faciendi, audendi habent per has Rhomanas leges.« (WA 2, 226,23–26). Vgl. Jacobi, Christen, 172. Mit der sarkastischen Verkündigung einer neuen christlichen Freiheit, die nur noch die Herrschaft des Papstes und die Privilegien der römischen Kirche als Gesetz zuläßt, rekurriert Luther – in beiden Fällen – spiegelbildlich auf seine Vorstellung einer christlichen Freiheit, die vom toten Gesetz und dem Tod des Leibes wegführt (vgl. WA 1, 485,26f.; WA 1, 486,20; WA 1, 601,35; WA 1, 647,33f.; WA 1, 675,15) und die er später in den Mittelpunkt seiner Überlegungen stellte (Von der Freiheit eines Christenmenschen, vgl. WA 7, 20–38).
12Vgl. 1. Kön 18,28 Vg »Clamabant ergo voce magna, et incidebant se juxta ritum suum cultris et lanceolis, donec perfunderentur sanguine.«
13Luther bezieht sich auf Erasmus, Adag. 1419: »id est Lindii sacrum, subaudi faciunt, dicebatur in eos, qui inauspicato rem divinam faciebant.« (ASD II-3, 418). Dank für Hinweise an Stefania Salvadori. Erasmus referiert die von Laktanz überlieferte Erzählung, nach der an der Stelle, an der Herakles einem Bauern zwei Rinder raubte und verschlang, ein Heiligtum für den Gott errichtet wurde, an dem die Beschimpfungen durch den Bauern zum Ritual gehörten. Vor allem die ohne göttliche Vorbedeutung (»inauspicato«) vorgenommenen gottesdienstlichen Handlungen wird Luther als eine literarisch versteckte Spitze gegen die römische Kirche angewandt haben. Zum Kultbild für Herakles in einem Tempel in Lindos vgl. Plin. n. h. 35,36(71): […] et Herculem, qui est Lindi, talem a se pictum, qualem sese in quiete vidisset […].
14Die Assoziation paulus-Paulus (kleiner Paulus) findet sich in KGK I.2, Nr. 64, S. 635, Z. 7–9 u. 28–30 Anm. 609 (mit Nachweis bei Perottus, Cornucopiae (1489), fol. 94r–v).
15Vgl. 1. Kor 15,9 Vg »Ego enim sum minimus apostolorum, qui non sum dignus vocari apostolus, quoniam persecutus sum ecclesiam Dei.«
16Vgl. Eph 3,8 Vg »Mihi omnium sanctorum minimo data est gratia haec, in gentibus evangelizare investigabiles divitias Christi […].«
18Vgl. 1. Kor 2,2 Vg »Non enim iudicavi scire me aliquid inter vos, nisi Jesum Christum, et hunc crucifixum.«.
19»ter maximi« war ein Attribut Jupiters und von Königen. Luther wendet es ironisch auf die gegnerischen Theologen an.
20Vgl. Mt 16,18.
211. Thess 5,21 Vg »Omnia autem probate: quod bonum est tenete«.
22»iugum« auch im Sinne eines biblischen Kanons, verstanden als eine Richtschnur.
23Verweis auf Mt 7,24 Vg »Omnis ergo qui audit verba mea haec et facit, adsimilabitur viro sapienti qui aedificavit domum suam supra petram.«; Mt 16,18 Vg »Et ego dico tibi, quia tu es Petrus, et super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non prævalebunt adversus eam.«
24Zu Kardinal Thomas de Vio, genannt Cajetan vgl. KGK I.2, Nr. 89, 92, 94.
25Silvester Mazzolini Prierias, s. KGK I.2, Nr. 85, S. 793, Anm. 34.
26Vgl. Aug. Gn. litt. 2,5,9: »maior est quippe scripturae huius auctoritas quam omnis humani ingenii capacitas« (CSEL 28/1, 39,16–16); Aug. Civ. 11,3: »ementissimae auctoritatis« (CSEL 40/1, 513,23f.; CCSL 48/2, 323,3f.); Aug. Ep. 147,4: »Sed si divinarum scripturarum earum scilicet, quae canonicae in ecclesia nominantur, perspicua firmatur auctoritate, sine ulla dubitatione credendum est.« (CSEL 44, 278,14–16); Aug. trin. 9,1,1: »certissimae fidei et validissimae auctoritati scripturae« (CCSL 50, 294,52f.). Hierzu vgl. AugL 1, 508; Strauss, Schriftgebrauch, 66f.; Lütke, Auctoritas, 128–136; 144. Silvester Prierias hatte behauptet, dass die päpstliche Autorität in der Hinsicht über der der Heiligen Schrift liege, da ihr nur durch jene Autorität zukomme, siehe dessen Dialogus: »Fundamentum tertium. Quicunque non innititur doctrinae Romanae ecclesiae, ac Romani pontificis, tanquam regulae fidei infallibili, a qua etiam sacra Scriptura robur trahit et autoritatem, hareticus est.« (Mirbt/Aland 1, 502 Nr. 787), vgl. Lohse, Cajetan, 47.
27Petrus wurde wegen seiner Anpassung an die Gemeindepraxis in Antiochia von Paulus gerügt, vgl. Gal 2,11–21. Kardinal Cajetan hatte in Augsburg diese Episode erwähnt und darauf hingewiesen, dass auf dem bald danach stattfindenden, ersten Apostelkonzil (Apg 15,13–21) durch Konsens die Gebräuche der Kirche fixiert worden seien. Vgl. WA 2, 10,12–17. Petrus’ Irrtum erwähnte Luther auch im Brief an Kfst. Friedrich III. von Sachsen, 19. oder 29. 11. 1518, WA.B 1, 244,342f. Nr. 110. Schließlich ist die Episode Thema der Leipziger Disputation zwischen Luther und Eck. Siehe Luthers Einwurf: »Nihilominus tamen etiam post spiritum sanctum missum gravissimo scandalo fidei cecidit Petrus, ad Gal. 2, cum redargueretur a Paulo, in quo permansit integra fides et confessio, in Petro quidem fides, sed simulatio adversus veritatem evangelii.« Vgl. Seidemann, Leipziger Disputation, 97. Ecks Antwort und die Fortführung ebd., 106; 117.
28Mt 28,20 Vg »Docentes eos servare omnia quaecumque mandavi vobis, et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad consummationem saeculi.«
29Vgl. Mt 24,24 Vg »Surgent enim pseudochristi, et pseudoprophetae: et dabunt signa magna, et prodigia, ita ut in errorem inducantur (si fieri potest) etiam electi.«
30Vgl. Erasmus, Adag. 3839: »nutu atque renutu« (ASD II-8, 198f.).
31Vgl. Prierias, Dialogus (1518), fol. 2v: »Ecclesia universalis essentialiter est convocatio in divinum cultum omnium credentium in Christum. Ecclesia vero universalis virtualiter est ecclesia Romana, ecclesiarum omnium caput, et Pontifex maximus. Ecclesia Romana repraesentative est collegium Cardinalium, virtualiter autem est Pontifex summus, qui est ecclesiae caput, aliter tamen quam Christus.« (Mirbt/Aland 1, 502 Nr. 787).
32Luther hatte Prierias’ thomistische Einteilung bereits 1518 in seiner Responsio zurückgewiesen: »Ideo fundamenta tua, ubi distinxisti ecclesiam in essentialem, repraesentativam, virtualem, ut iacet in verbis, nego et pro nihilo habeo. Tua enim sunt, id est scriptura et autoritate ulla prolata.« (WA 1, 656,33–36; sowie WA 1, 657,10–13). Vgl. zuletzt Spehr, Luther und das Konzil, 66.
33Luther bezieht sich auf die Bulle Unigenitus dei filius (Extrav. comm. 5, 9, 2 de poen. = CICan 2, 1304–1306), die Cajetan in Augsburg häufig gegen ihn zu Rate zog. Vermulich schließt diese Passage an folgende Aussagen der Acta Augustana an: »Ubi vero ego scripturas pro me attuli, cepit homo, paterne agens, de corde suo mihi fingere glosas. Et qui tam vigilanter Extravagantem contra me observarat, satis pulchre dissimulabat Canonem illum, quo prohibet Ecclesia, ne quis proprio ingenio scripturas interpretetur, et iuxta Hilarium non afferendas sed referendas esse ex sacris literis intelligentias. Nec tamen hanc violentiam eius aegre tuli, sciens eam facultatem interpretandi ex longa Romanae Curiae consuetudine et scholasticorum distinctorum usu sibi praesumptam. Creditum est enim iam diu, quod, quicquid Romana Ecclesia dixerit, damnarit, voluerit, id mox omnibus dicendum, damnandum, volendum esse, nec aliam reddi rationem oportere, quam quia sic sedes Apostolica et Romana Ecclesia sentit.« (WA 2, 17,5–15). Prierias schreibt im vierten Grundsatz des gegen Luther gerichteten Dialogus der Gewohnheit Gesetzeskraft zu: »Ecclesia Romana sicut verbo ita et facto potest circa fidem et mores aliquid decernere. […] Unde hac ratione consuetudo vim legis obtinet, quia voluntas principis factis permissive aut effective exprimitur.« (Mirbt/Aland 1, 502f. Nr. 787).
34Vgl. die Aufzählung bei Plaut. Bacch. 1088: »stulti, stolidi, fatui, fungi, bardi, blenni, buccones«. S. auch ThLL 2, 2053.
35Vermutlich angelehnt an die antirömischen Denkschrift des Bischofs Erard von Lüttich vom August/September 1518: »[…] ac Electiones Canonicas interturbent, eludant, supplantent, atque e Germanis, tanquam barbaris, homines alioqui molles atque imbelles aurum extorqueant.« (Kapp, Nachlese, 411).
36Chaos. Vgl. Luthers Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute (1518): »Quas si omnes vellem confutare, grandi volumine opus foret et totum pene chaos Quarti Sentenciarum evolvendum cum suis scribentibus.« (WA 1, 533,30–32). Eine ähnliche Schreibweise findet sich in der Psalmenvorlesung 1513/15 (zum 118. Psalm): »Letari in iis, que aliis tristia et nulla videntur esse, sine dubio magnum ponit Cahos inter hos et illos.« (WA 4, 382,13f.).
37Diese Allusion an den wildwüchsigen Wald als auch an den Wald des Silvester (Prierias) verwendete Luther bereits in der gegen Prierias gerichteten Responsio, um die ungefüge Ungelehrtheit der Argumentation des römischen Gegners zu diffamieren (WA.B 1, 188,21f. Nr. Nr. 85).
38Die Unterscheidung zwischen christlicher Kirche und römischer Kurie ist in den Schreiben des Ständeausschusses als auch in der Denkschrift des Bischofs Erard von Lüttich nicht explizit ausgeführt, am klarsten noch in der Klage des Ständeausschusses am 27. 8. 1518 gegen die Reservationen und Expektativgratien der römischen Kanzlei und die Nichtbeachtung der Gravamina durch die römische Kurie (Janssen, Reichscorrespondenz 2, 980). Vgl. Bartholinus, De conventu (1518), fol. C2r–v; D1r: »Solum Germanos in praeda esse vel externarum gentium tantumque abesse/ ut principium municipiorum liberarum civitatum: ac collegiorum sacerdotia/ a dolis curialibus immunia sint, ut omnia eorum irua suspendantur: debilitentur: frangantur: irritentur.« (Hutten, Opera (Böcking) 5, 276). Vgl. auch die Wiedergabe der Beschwerden aus dem Kollegium des Lütticher Bischofs Erardus bei Hutten, Opera (Böcking) 5, 273f.
39Prierias bestimmte im zweiten Grundsatz seines Dialogus, dass Kirche und Papst im Glauben nicht irrten (Mirbt/Aland 1, 502 Nr. 787). Dies hatte Luther bereits im August 1518, auf Panormitanus (Nicolaus de Tudeschis) und dessen Dekretalenkommentar (Extra 1,6,4) rekurrierend, abgelehnt: »Nec satis ibi esse credo etiam factura ecclesiae (quanquam hic non sit factum ecclesiae), quia tam Papa quam concilium potest errare, ut habes Panormitanum egregie haec tractantem li. i. de const'itutione' c. significasti.« (WA 1, 656,30–33). Zur Weiterführung dieser Diskussion auf der Leipziger Disputation vgl. WA 2, 288,30–289,3 = WA 59, 479,1462–480,1475; Seidemann, Leipziger Disputation, 99f.; 109f.; 119; 126; 129; sowie KGK 134 (Textstelle). Siehe auch WA 2, 22,18f. und WA 2, 37,9–11. Vgl. hierzu Bubenheimer, Consonantia, 83f. und Brecht, Luther 1, 234.
40Vgl. Spr 30,33 Vg »Qui vehementer emungit, elicit sanguinem.«
41Erneut Anspielung auf Mt 16,18.
42Vgl. 1. Kor 3,22f. Vg »Omnia enim vestra sunt, vos autem Christi, Christus autem Dei.«
43Vgl. Mt 7,16 Vg »a fructibus eorum cognoscetis eos.«; Mt 12,33 Vg »[…] ex fructu arbor agnoscitur.«
44Die Söhne Nimrods, des ersten Königs auf Erden und Jägers (1. Mose 10,8–12; 1. Chr 1,10), wie Walch schon vermutete, s. die nächste Anmerkung.
45Erneute Anlehnung an die Denkschrift Bischofs Erard von Lüttich. Dort heißt es, die Kleriker jagten wie die Söhne Nimrods nach Klöstern, Dekanaten und Propsteien: »Porro quae et eiusdem sunt farinae Reservationes seu Reservae ad aliquot millia ducatorum sese porrigentes, quibus veneatores isti fortes: filii quondam Nemroth, Monasteria, Praeposituras, decanatus, personatus, officia, Canonicatus, praebendas, parochiales item Ecclesias, ingenti numero, venantur, remanentibus Ecclesiis absque prelatis, ac ministris et ovibus Christi sine pastoribus.« (Kapp, Nachlese, 411).
46Vgl. Jer 19,9 Vg »Et cibabo eos carnibus filiorum suorum, et carnibus filiarum suarum […].«
47Vgl. die Anklänge an die Ende August 1518 erschienene Oratio dissuasoria: »[…]verum sub hoc praetextu, per hanc fictam pietatem, sub hoc adumbrato nomine expoliare imperitum populum, sugere lac gentium, inebriari mamilla regum, duco scelus esse non multo probabilius quam quae a Thurco inferuntur.« (Hutten, Opera (Böcking) 5, 169). Die – vermutlich von dem Humanisten und Huttenfreund Friedrich Fischer verfasste – Rede, die als ein Vortrag Cajetans vor dem in Augsburg tagenden Reichstag ausgegeben wurde, war am 2. Septembere 1518 in Wittenberg bekannt. Vgl. WA 1, 197 Anm. 8.
48Ebenfalls angelehnt an die Oratio dissuasoria: »Ego enim sic existimo, imperia his artibus melius retineri quibus acquiruntur; at imperium Christianum non armis, non gladio comparatum est, sed pietate et optimis exemplis vivendi; quae postquam pessum abierunt, omnia bona retro lapsa sunt […].« (Hutten, Opera (Böcking) 5, 170).
49Vgl. erneut die Oratio dissuasoria: »Dilatare imperium Christianum, frangere vires hostis impurissimi, in hoc omnibus neveris incumbentis, quo nomen Christi extinguatur, res pia et sancta est et a nemine potest reprehendi nisi qui malit Thurco quam Christo inservire […].« (Hutten, Opera (Böcking) 5, 169).
50Vgl. Joh 15,20 Vg Si me persecuti sunt, et vos persequentur, si sermonem meum servaverunt et vestrum servabunt.
51Vgl. Gal 2,2 Vg »Ascendi autem secundum revelationem et contuli cum illis Evangelium […].«
52Vgl. das Motto Karlstadts in den Apologeticae Conclusiones: »Puerulo legittime docente palinodiam cano.« (KGK I.2, Nr. 85, S. 795, Z. 7).
54Das Verhältnis des Erasmus von Rotterdam zu den Wittenbergern wird im Frühjahr 1519 geprägt von seinem Lob auf Luthers Ablassthesen im Enchiridion militis Christiani und seinen Briefen an Kfst. Friedrich III. (14. 4. 1519), in dem er Luther vom Häresievorwurf freispricht (Erasmus, Epistolae (Allen) 3, 527–532 Nr. 938), wie an Johannes Eck (15. 5. 1518), den er der Ruhmsucht, kleinlichen Sophisterei und mangelnder Lektürekenntnisse bezichtigt (Eck, Briefwechsel, Nr. 58; Erasmus, Epistolae (Allen) 3, 330–338 Nr. 844). Zur Reaktion vgl. Luthers Brief an Erasmus, WA.B 1, 361–363 Nr. 163, sowie WA 2, 158,26. Vgl. KGK 138 (Textstelle).

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»