Nr. 199
138 Articuli super celebratione missarum, sacramenti panis et vini, et discrimine praecepti et promissionis et aliis
Wittenberg, 1521, 17. Oktober

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck
BuchsymbolA1r

Articuli super celebratione
Missarum, Sacramenti Panis et Vini, et discrimine
praecepti et promissionis, et aliis.
Andreae Bo'denstein' Carolo'stadio' .a

Sic Themata seu articulos aliquot digessi, ut eis velut libello queas
uti. Nempe, Lector bone, sequentia praecedentium rationem red-
dunt, Festinanter et cursim, hoc ipsum, quod est editum, boni consule,
Rem per scripturam tanquam aurificiis stateram exige quaeso.
Alioqui sacras literas appellabo. Vale foeliciter.b


BuchsymbolA1v Andrea Bo'denstein' Carlostadec praeside, religiosi patres Godscalcus Crop1
Hervordianus sacrae Theologiae Lector. Et Godscalcus Crusze2
Respondebunt ad infra scriptos articulos, Postridie
Galli sub horam septimam.3 Anno M.D.XXI.4

Solis canonicis literis absque contradictione cedimusd et accedimus.5

De promissione et praecepto Conclusio.

1
eNon sunt promissionis filii6 quibus promissa annunciantur.
2
Constat namque plures divina pacta aversatos〈.〉
3
Deincepsf ipsummet crucis Evangelium Iudaeis offendiculum et Grae-
cis stulticiam fuisse.7
4
Ac multum temporis ante, exacerbatum deum per incredulitatem,
5
Sicuti non sunt facti Christi fratres, vel filii dei, qui Christum viderunt et audierunt〈.〉8
6
At iig qui eum receperunt.
7
Ita non est promissionis filius qui audit promissionem.
8
Atqui soli promissionis sunt filii, qui credunt annuncianti.
9
Qui e supernis9, hoc est ex promissione, nascuntur.
10
Sicut Isaac aut ex vocante,10 sicut Jacob 〈.〉11
11
Promissionis sermo, nequaquam id praestat, quod praeceptum exigit.
12
Veluti haec promissio, ego faciam, ut in praeceptis meis ambuletis,12
non praestat ambulationem in divinis praeceptis.
13
Attamen multum interest inter praeceptum et promissionem, quamquam
hoc est eis commune, id non largiri quod praecepto exigitur.
14
Nam praeceptum vox est, terroris, irae〈,〉 praesumptionis.
15
Promissionis autem sermo, vox est, gaudii, pacis, lenitatis, fidei etc.
16
Nempe quid potest esse iucundius, aut plus laetitiae parere, quam verbum
illud. Ego faciam vos facere,13 ponam spiritum meum in medio vestri et fa-
ciam ut in praeceptis meis ambuletis, et iudicia mea custodiatis et
operemini〈.〉14 Ezech. xxxvi. Quid laetius illo? Deus operabitur in no-
bis velle et operari, pro bona voluntate〈.〉15 Phili. ii.h Ego dabo eis cor
unum ut timeant me universis diebus vitae suae et bene sit eis et filiis
eorum.16 Timorem dabo in corde eorum et non recedent a me et laeta-
bor cum eis benefecero.17 Hiere. xxxii. Quid brevius, quid tantopere
totque modis optandum et osculandum quam hoc. Qui credit non dam-
nabitur.18 Ioan〈.〉 iii〈.〉i Qui sermonem meum audit et credit ei, qui me misit,
habet vitam aeternam et in condemnationem non veniet.19 Ioan. vi.j BuchsymbolA2r
Quem eiusmodi annunciationes bonorum non exhilararentk? quem non
pacificarent et securum facerent?
17
Praecepta vetant, iubent, atque instantia exactionis deterrent,
tristiciam ingerunt et perturbant.
18
Promissio auctorem manus in auxilia porrigentem annunciat, osten-
ditque, et clementiam dei declarans, ad fontem vitae ducit.20
19
Praeceptum illud. Non concupisces,21 nemo hominum implere potest〈.〉
Sicut neque illud. Mandata dei serva〈.〉22
20
Quia lex omnes sub peccatum concludit,23 et volentibus bonum facere in-
dicat malum esse adiunctum. Adeoque ne careant malo, quod odiunt〈.〉24
21
Evangelium illud. Filium suum pro nobis omnibus tradidit, et omnia
nobis in eo donavit.25 Ro. viii. laetos nos facit, quod licet malum
adiaceat, tamen per Christum non damnat.
22
Porro sermo promissionis non facit ne peccatum nos damnet, quia nihil
profuit iis. qui non habuerunt fidem coniunctam
sermoni.26 he. iiii.
23
In summa, Promissio declarat promittentem, id posse et velle dare,
quod promittens spondet. Deus unus iustificat.
24
Ergo soli deo dant gloriam potentiae et veritatis, qui promittenti
credunt, qui uniusl nomen domini sanctificant.27 Ro. iiii. Nu. xiiii.

De Pane Christi.

25
Panis coelestis est verus panis.28 Iohannis vi.
26
Christus est panis vitae, quia dat vitam mundo,m29 Ioh. vi.
27
Christus, panis est vivus, largiens vitam aeternam.30 Io. vi.
28
Haec vera est. Panis est caro Christi,31 Ioh. vi. et haec, panis est corpus Christi〈.〉
29
Sicut illa vera est, homo est albus.32
30
Quamquam misera et haereticissima monstra Parrisiis repentia negent esse
veram, panis est corpus Christi.33
31
Parrisienses propter muccosas nares, quas habent Aristotelico situ, et
parvis logicalibus plenas, non possunt olfacere Christi sermonem,
mallentque negare Evangelium quam contra parva logicalia aliquid recipere
〈.〉34
32
Nos autem veritatem vere et proprie locutamn haud quaquam dubitamus, et
malumus nostram parvitatem fateri, quam Evangelio vim inferre.
33
Equidem sicut hanc non nego, homo est albus, quia video extrema unita.35
34
Ita hoc thema, Panis est corpus, verum esse contendo, quia credo
extrema eadem. BuchsymbolA2v
35
Mendacium ex carybdi collapsum est in Scyllam,36 quoniam negans illam pro-
positionem. Panis est corpus Christi finxit somnium transsubstan-
tionis37, quo uno digni mihi videntur pulsione38 e collegio Christi
nisi vellent audire.39
36
Nempe si desinit esse panis, Christus nugatus est dicens, accipite panem
hoc est corpus
meum.40
37
Sed Christus non potest mentiri. ergo mentiuntur, qui aiunt, panis desinit esse.
38
Egregium commentum est hoc est corpus meum,o id est sub hoc, quasi Parrisiana
monstra sint oculatiora Christo qui non potuerit cernere diversitatem
inter pronomen41, hoc nominandi et aufferendi casus aut veritas et
lumen42 ipsum suapte clementia clarissimum tenebras obfundere
voluerit aut verbum suum nobis invideat.
39
Proprie verum est, panis est corpus, sicut et haec, vinum est sanguis,43
etiamsi sycophantisp44 non sit perspectum.
40
Debemus in verbis scripturae immoti consistere nequaquam de veritate
dubitare licet necdum penetremus sensum et res oculos effugiant.
41
Quia nihil possumus illi adiicere. sicut nec apiculum demere.
42
Sicut ne quidem apex aut iota legis deperit,45 ita nihil illi extrinsecus
allatum consarcinari potest, quia verbum dei, est ignis consumens.46

De Adoratione Panis.

43
Caeterum non video cur non debeat adorari panis, quando Christi
corpus adorare debemus et possumus.
44
Possumus Christo dicere dominus meus, deus meus, sicut Thomas dix-
it Geminus Ioa. xx.47 aut sicut Centurio. Non sum dignus,48 vel secu-
rius cum Zacheo Christum in gaudio complectentes.49
45
Atqui probatum fuit, panem esse Christum, ergo panem adorare debemus.50
46
Proinde Paulus Corinth. citra delectum pane vescentes, repulit.51 Itaque
pari iure repellendus videtur, qui docet panem non debere adorari.
47
Paulus esum panis perinde habuit, atque siquis carne Christi vescere-
tur. Ideo dixit, iudicium sibi sumit qui non diiudicat corpus domini.52
48
Deinde, Christo credere et fidere debemus, quanto magis illum adorare?
praeterea Christus de semetipso inquit. Qui videt filium, et credit in
eum habet vitam aeternam,53 et hoc ipsum de pane possumus dicere, quia
Christus dixit. Si quis ederit ex hoc pane vivet in aeternum. Ioan. vi.
Non obstabit, quod illic non agit de sacramento, quia praefatur ChriBuchsymbolA3r
stus de pane, quem ipse postea fuit daturus, dicens, quem ego da-
bo.54 Non dixit quem do, sed quem dabo.
49
Veteris legis signa, ut sic dicam, non sic erant unita per se adorabili,
sicut panis et poculum per se adorabili coniunguntur. Imo unum effici-
untur, cum eo, quod est proprie adorandum. qui est Christus dominus noster〈.〉
50
Hoc plane fatebor, sacerdotes cum Christo ludere et salvatorem deri-
dendum exponere, quando sustollunt panem qui est Christus, et subtrahunt esurientibus qui circumstant,
51
Quandoquidem panis ille non oblatio neque hostia. sed cibusq non proprius
sed communis.
52
In sacrificiis, olim duas fuisse elevationes, non inficior〈,〉
unam thrumam55 appellatam. quae erat sursum deorsumque, sicut
nunc panem et calicem infoelices sacrificuli elevant.56
53
Alteram Thnupham57 nuncupatam, quae erat dextrorsum et sinistrorsum,
antrorsum et retrorsum, quemadmodum benedicunt populo Chaldaei.58
54
Neutra sublevatio pani et vino congruit, quia non sunt sacrificia ne-
que symbola in illud proposita.59
55
Moses quendam sermonem loquebatur, dum elevareturr arca scilicet Surge do-
mine et dissipentur inimici tui, et fugiant qui oderunt te. Cum autem de-
poneretur, dixit. Reverte domine ad multitudinem exercitus.60 Nu. x.
56
At signa illa suas habent promissiones et formas, quomodo eis com-
mode utamur, in quibus nos stare oportet.61
57
Abutimur pane poculoque. neque patiar quempiam perpetuo sic adorare
panem vel poculum.
58
Sed non tam adorationem reprehendo. quam malum et
ineptum usum attollendi.

De Celebratione Missarum.

59
Utinam vicia missarum emendarentur verbo dei. Utinam, et historiae
quam propinquissime accederemus missas celebraturi.
60
Hoc est, ut promissio saltem cum signo quod fecit Christus prelegere-
tur saltem sola.
61
Sacerdotes autem brutissimi et instituto Christi alieni,
verbum abscondunt laicis, et panem poculumque veluti sa-
crificium in altum levant.62
62
Omnes uno pectore, plenum spiritum contra pharisaeos effundere
debemus, neque scandali curam habere
.63
63
Sunt sane offendendi sacerdotes et sacrilegia dicenda, quae malo sacra-
menti abusu admittunt. BuchsymbolA3v
64
Vellem quamques ut quam posset fieri celerius nemo missam celebraret,
nisi suae mensae socios compasceret.64
65
Verum qui solus edit non eatenus peccat, quatenus divisor sacramenti.65
66
Nimirum minus peccat, quia sic missas (ut dicitur) privatim celebrat.
quam is, qui unam speciem
accipit.66
67
Ad iussum et formam, utendi poculi, hic sermo pertinet. Bibite ex eo
omnes,67 Hoc est, quotquot commedistis panem, tot bibite, Matth. xxvi,
68
Quinimot apud Lucam legimus〈.〉 Accipite hoc poculum et dividiteu inter vos.68
69
Haec verba sunt Christi docentis et iubentis, ergo non licuit aliud
docere, aut iubere.
70
Quoniam potius veluti anathema dei et pestilentissimam pestem sedu-
ctores et verbi dei corruptores cavebimus.
71
Ideo a peccato neminem possum asserere, unam speciem capientem.69
72
Sanguis Christi ad novum pertinet testamentum, et hoc confirmat,
veluti sanguis testamentumv Mosi. Heb. ix.70
73
Videant ergo filii novi testamenti, num liceat sibi metus, aut tyran-
nidis caussa,71 abstinere a sanguine Christi.
74
Duos affectus, aut si mavis beneficia duo, promissiones duae videntur
annunciare.72
75
Beneficium remissionis peccatorum annunciatur per promissionem
Cui poculum est signum.
76
Mirum igitur fuerit quomodo remissionem peccatorum quaerant in
promissione, Cuius panis est signum.
77
Quamquam Paulus haec verba, Quod pro vobis traditurw ad remissionem
peccatorum deflexit,73 atque idem videtur fecisse Christus,74
78
Attamen in sacramento misse certe duas promissiones distinctas, sicut
et duo signa distincta imposita opinor,
79
Adeo quod dubitem num liceat credulo, aliquid aliud in utravis pro-
missione querere, nisi quod proxime significat.75
80
Debemus ergo mortis victoriam et resurrectionis gloriam credere no-
bis futuram, dum promissionem, Hoc est corpus meum, quod pro
vobis traditur,76 et panem illius signum, sumimus,77
81
In promissione sanguinis (qui in remissionem peccatorum funditur et
in poculo, veluti signo) credulus beneficium remissionis peccato-
rum certo consequitur, si firmiter id credit, BuchsymbolA4r
82
Tantumque credit, quantum accipit, quia Christus dicit, fiat tibi secundum
fidem tuam,78 licet interdum plus det, tamen planum est tantumdem iusti-
ficationis unum quemlibet accipere, quantum quisque credit, hoc est non minus.
83
Quaeso Pontifices caussam superstitionis populariter expendetis qui
fortasse nequid per imprudentiam defluat in humum trepidatis.79
84
Christus salutis dandae caussa venit malens sanguinem in terram destillari,
quam sicientem spiritum poculi subtractione perire. ¶ Hic tenendus est oculus,
85
Ut redeam, hic ego disputo num debeat abusus censeri. Carnem Christi
in remissionem peccatorum sumere, quando ad id beneficii calicem
Christus porrigat.80
86
Pontifices non suo spiritu rapti81 pronunciaverunt sacrilegiumx esse, si
dividas sacramentum, nam id idem opinor,
87
Illud sacrilegium admittit qui sacramentum dividit sive distribuat, sive
sumat,82 quia Christus accipientibus dixit, Bibite ex eo omnes,83
88
Igitur consulo ut abstineas a toto illo visibili sacramento quam ut ma-
le sumendo Christum offendas.
89
Nihil hic tyrannidis praetensionem moror, volo enim ne quidem te
panem accipere, si tibi tyrannus pontifex poculum amoverit,
90
Nihil periculi fuerit non sumere, modo fortiy sis fide,
91
Quia promissiones potest quis iure, absque signo, commederez,
92
Sicut Ezech'iel' inter caetera, in volumine prolato carnemaa commeditab Eze, ii. et iij〈.〉84
93
Nemo profecto salubriter signis pane et vino utitur, nisi prius corde
molli promissionibus vescatur〈.〉
94
Prius edendus est promissionum sermo, tum panis et poculum sumendum.
95
Quoniam sicuti Christi caro, nihil prodest, ita nec panis visibilis.
96
Spiritus est qui vivificat, spiritus fidei, cuius verbum est sermo pro-
missionum.85
97
Porro qui sic commedit promissionem iste vere manducat, neque illi opus
est qualibet re externa〈.〉 Ergo citra panis et poculi sumptionem iustificatur〈.〉
98
Vellem ergo quempiamac a signis sibi temperare magis, quam in alienum
usum signa torquere, aut discidium eorum parere, quae deus coniunxit.
99
Crede et manducasti,86 vide ne perdas male sumendo quod, conseque-
baris bene credendo,
100
Hoc est quod dixi, Nolo dicas, Vellem quidem et sanguinem bibere,
at tyrannorum furto87 cum non licet solum panem accipiam, BuchsymbolA4v
101
De missis autem et qui celebrant propterea quod duas species accipi-
ant (ut dicitur) non possum tanta certitudine statuere.
102
Quandoquidem differant narratio historiae et rei gerendae constitutio.
103
Quod non liceat credulo manducare panem, et poculum Christi re-
linquere, forma cognitionis ostendit, dicens. Accipite et bibite
omnes.88 Ex doctrina veritatis argumenta duci debent.
104
Non sic ex factis rationes sumi possunt, neque Christi facta, nobis
semper imitanda sunt, dicentis. Nolite gaudere, quia spiritus im-
mundi vobis subiiciuntur. Gaudete quod nomina vestra scripta
sunt in coelis.89 Lucae x. Proinde facta Christi cum delectu sunt per-
pendenda, ut scias quae veluti legem suspicias.
105
Itaque non est certum (quamquam plures legimus concoenatos Christo
sacramentum instituenti, et in Corinthiis a multitudine celebrari)90
an vetuerit Christus, ne solus sumat〈.〉
106
Alioqui dubium erit, num sit necessum semper xiii. comprenderead,
quando Christus cum duodecim discipulis accubuit.91 Lucae. xxii.
107
Hoc ansam praestat excusationis, ut illi qui per tyrannidem92 non possunt.
utrumque signum accipere, privatim celebrent missas, ut capiant utrumque.
108
Excusatur, qui solus et unus edit per Christi verbum. Iohan. vi. Qui
edit hunc panem, et ex hoc calice bibet, non morietur in aeternum,93
Licet dixit. Nisi edideritisae carnem filii hominis,94 Quia, licet eo loci
non instituatur sacramentum, tamen per similitudinem possunt coaptari〈.〉
109
Imo Christus usum panis videtur praescripsisse.
110
Nolo tamen hanc permissionem velut legem habeas.
111
Volo quam proxime communioni publicae tanquam minus suspectae et facto
Christi accedas〈.〉
112
Verum non illum condemno qui privatim celebrat,
propter hoc quod Christus dicit. Accipite, et non dicit accipe.95
113
Si ex Christi coena legem et formam veritatis sumere liceret, sequeretur,
quod laici non possent privatim celebrare, neque sacramentum acci-
pere, quia cum Christo soli episcopi, accubuerunt.96
114
Videntur facilitatis crimine laborareaf, quotquotag affirmant non esse
Christum cum signis eius, qui solus et fide celebrat.
115
Errare plebem fateor astantem si privatim celebrantis putat sibi mandu-
cationem conferre.ah
116
Sicut errat qui se putat saturari, dum videt alium manducare.
117
Non sunt haec signa panis et poculum oculis
tractanda, sed dentibus, ore, palato, ventreque. BuchsymbolA5r
118
Quia non dixit, videte vel audite, sed accipite et commedite.97
119
Ideoque satis non est accipere in manus, sed oportet commedere et
bibere.
120
Erat fortasse Christus in Cruce signum, quod oculis cerni tractarique
potuit. Sicut serpens Mosi in deserto.
121
In sacramento alii usui panis et vinum conservantur.
122
Reprobandus error est in solo intuitu panis consistere.
123
Sicut error fuerit, in adoratione haerere et stare.98
124
Adorari quidem panis debet, sed sine statione.
125
Quia debemus pergere in eum usum quem Christus indicavit, di-
cens, Accipite et commedite.99
126
At non sequitur, Christus non statuit panem adores, sed commedas.
127
Ergo panem nefas est adorare, panem inquam qui Christus est.
128
Sicut invalida fuerit ratio argumentandiai, Christus non venit ut sibi
ministretur, sed ut ministret.100
129
Igitur nemo debuit illi ministrare.
130
Non reprehendit Christus Mulierem quae pedes lavit et extersit.101
Lucae septimo.
131
Deinde Christus pronunciavit effusionem ungenti bonum opus
fuisse〈.〉102 Matthaei. xxvi.
132
Quis autem potest negare, ministerium esse si caput Christi unguas.
133
Sic senciendum de adoratione panis qui Christus existit,
134
Nam, licet non dixerit Christus, adorate panem, debemus tamen pa-
nem cum reverentia et adoratione sumere.
135
Adoratio non impedit, ne debito usu capias,103
136
Sed signum est hominis diiudicantis corpus domini.
137
Hoc docendi homines, ut sciant, signa promissionibus ideo adiun-
cta, ut caro mortificetur et fides augescat.
138
Signis cognoscimus deum suae promissionis recordari, et certo nos
consecuturos quod promittit.aj

afolgt Lectori. B
bvor These 93 zu Beginn des zweiten Teils von a
cvom Editor verbessert für Calostade A, a; Carolostade B
d caedimus A
ein der Überlieferung alle Thesen ohne Nummerierung, die von Barge eingeführt wurde
f Deinde a
g hi a
hvom Editor verbessert für iii. A, B; 3. a
i liii. B
j V. B
k exhilerarent A
lvom Editor verbessert für uni A, B
mThese 26 nach These 27 B
n locatam B
oöffnende Klammer A
pvom Editor verbessert für sycphantis A
qfolgt est a
r allevaretur a
s quemque B
t Quinimmo B
uvom Editor verbessert für divite A
vvom Editor verbessert für testametum A
wvom Editor verbessert für tradirur A
xkorrigiert aus sacrifi a
y fortis B; korrigiert aus fortis a
z comedere B
aavom Editor verbessert für carmen A
ab comedit B
acvom Editor verbessert für quemppiam A
ad comprandere B
ae ederitis a
afvom Editor verbessert für leborare A
agvom Editor verbessert für quotqnot A
ahzweite Zeile der These nach Worttrennung um eine Zeile nach unten verrutscht A
aivom Editor verbessert für argumentari A, B
ajfolgt FINIS, CAROL. B; M 'anu' scripsi a 'nno' 22. a

3Genaue Angabe des Disputationszeitpunkts um 7 Uhr am 17. Oktober 1521. Vgl. ähnliche Präskripte in KGK 184 (Textstelle); KGK 186 (Textstelle); KGK 198 (Textstelle); KGK 202 (Textstelle); KGK 208. Demnach scheint 7 Uhr am Morgen der Zeitpunkt für Disputationen unter dem Präses Karlstadt gewesen zu sein, bis auf die am 22. Juli 1521 um 15 Uhr in der Schlosskirche abgehaltene Disputation Johannes Külshaimers (KGK 187 (Textstelle)).
4Die Disputation ist aufgeführt im Liber Decanorum, 26.
5Die Versicherung, dass Karlstadts Argumentation allein kanonischen heiligen Schriften weiche, bekommt hier die Form eines Mottos.
6Vgl. Gal 4,28 Vg »nos autem fratres secundum Isaac promissionis filii sumus«; Röm 9,8 Vg »id est non qui filii carnis hii filii Dei sed qui filii sunt promissionis aestimantur in semine.«
7Vgl. 1. Kor 1,23 Vg »nos autem praedicamus Christum crucifixum Iudaeis quidem scandalum gentibus autem stultitiam.«
8Gegen Gersons Interpretation von Aug. c. ep. Man. 5,6: »ego evangelio non crederem, nisi ecclesiae me commoveret auctoritas.« Dazu Gerson, De vita spirituali animae l. 2 cor. 7: »Ibidem Ecclesiam sumit pro primitiva congregatione fidelium eorum qui Christum viderunt et audierunt […].« (Gerson, Œuvres (Glorieux) 3, 139). Vgl. bereits Karlstadts 68., 69., 70. und 74. These der Apologeticae conclusiones (KGK I.2, S. 808, Z. 5–9; S. 810, Z. 1 f.). S. hierzu Bubenheimer, Consonantia, 148 f.
9Vgl. Joh 3,31 Vg »qui desursum venit supra omnes est qui est de terra de terra est et de terra loquitur qui de caelo venit supra omnes est.« Karlstadt zitiert aber nach Erasmus, Testamentum (1519), 195: »Qui e supernis venit, supra omnes est. Qui e terra profestcus est, terrenus est, et e terra loquitur. Qui e coelo venit, supra omnes est: […].« (ASD VI-2, 42,12–16). Vgl. auch Tert. de bapt. 10,7: »Qui de terra est terrena loquitur, qui de supernis venit super omnes est.«
10Vgl. 1. Mose 17,19 Vg »et ait deus ad Abraham Sarra uxor tua pariet tibi filium vocabisque nomen eius Isaac […] «; 1. Mose 21,1–3 Vg »visitavit autem ominus Sarram sicut promiserat et implevit quae locutus est concepitque et peperit filium in senectute sua tempore quo praedixerat ei deus vocavitque Abraham nomen filii sui quem genuit ei Sarra Isaac.«
11Vgl. 1. Mose 28,12–15 Vg »[Iacobus] viditque in somnis scalam stantem super terram et cacumen illius tangens caelum angelos quoque Dei ascendentes et descendentes per eam et Dominum innixum scalae dicentem sibi ego sum Dominus Deus Abraham patris tui et Deus Isaac terram in qua dormis tibi dabo et semini tuo eritque germen tuum quasi pulvis terrae dilataberis ad occidentem et orientem septentrionem et meridiem et benedicentur in te et in semine tuo cunctae tribus terrae et ero custos tuus quocumque perrexeris et reducam te in terram hanc nec dimittam nisi conplevero universa quae dixi«; Röm 9,10–13 Vg »non solum autem sed et Rebecca ex uno concubitum habens Isaac patre nostro cum enim nondum nati fuissent aut aliquid egissent bonum aut malum ut secundum electionem propositum Dei maneret non ex operibus sed ex vocante dictum est ei quia maior serviet minori sicut scriptum est Iacob dilexi Esau autem odio habui.«
12 Hes 36,27 Vg »Et spiritum meum ponam in medio vestri et faciam ut in praeceptis meis ambuletis et iudicia mea custodiatis et operemini.«
13Vgl. Hes 36,32 Vg »Non propter vos ego faciam ait Dominus Deus notum sit vobis confundimini et erubescite super viis vestris domus Israhel.«
14Vgl. Hes 36,27 Vg »Et spiritum meum ponam in medio vestri et faciam ut in praeceptis meis ambuletis et iudicia mea custodiatis et operemini.«
15 Phil 2,13 Vg »Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate.«
16Vgl. Jer 32,39 Vg »Et dabo eis cor unum et viam unam ut timeant me universis diebus et bene sit eis et filiis eorum post eos.«
17Vgl. Jer 32,40 f. Vg »[…] et timorem meum dabo in corde eorum ut non recedant a me et laetabor super eis cum bene eis fecero […].«
18Vgl. Joh 3,36 Vg »Qui credit in filium habet vitam aeternam qui autem incredulus est filio non videbit vitam sed ira dei manet super eum.«
19Vgl. Joh 6,40 Vg »haec est enim voluntas patris mei qui misit me ut omnis qui videt filium et credit in eum habeat vitam aeternam et resuscitabo ego eum in novissimo die.«; Joh 6,46 f. Vg »non quia Patrem vidit quisquam nisi is qui est a Deo hic vidit Patrem amen amen dico vobis qui credit in me habet vitam aeternam.«
20 Joh 4,13 f. Vg »respondit Iesus et dixit ei omnis qui bibit ex aqua hac sitiet iterum qui autem biberit ex aqua quam ego dabo ei non sitiet in aeternum sed aqua quam dabo ei fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam.«
21 2. Mose 20,17 Vg »non concupisces domum proximi tui nec desiderabis uxorem eius non servum non ancillam non bovem non asinum nec omnia quae illius sunt.« Zu dieser Thematik vgl. KGK 189.
22Vgl. Mt 19,17 Vg »qui dixit ei quid me interrogas de bono unus est bonus Deus si autem vis ad vitam ingredi serva mandata.«
23Vgl. Gal 3,23 Vg »prius autem quam veniret fides sub lege custodiebamur conclusi in eam fidem quae revelanda erat«; Röm 11,32 Vg »conclusit enim Deus omnia in incredulitatem ut omnium misereatur.«
24 Röm 7,15; 19 Vg »quod enim operor non intellego non enim quod volo hoc ago sed quod odi illud facio […] non enim quod volo bonum hoc facio sed quod nolo malum hoc ago.«
25Vgl. Röm 8,32 Vg »qui etiam Filio suo non pepercit sed pro nobis omnibus tradidit illum quomodo non etiam cum illo omnia nobis donabit.«
26 Karlstadt folgt der Übersetzung von Hebr 4,2 in Erasmus, Instrumentum (1516), fol. m4r : »Etenim nobis annunciatum est. quemadmodum et illis. At non profuit illis audisse sermonem. quod is non esset cum fide coniunctis. iis qui audierant.« Dagegen Hebr 4,2 Vg »etenim et nobis nuntiatum est quemadmodum et illis sed non profuit illis sermo auditus non admixtis fidei ex his quae audierunt.« Zur unabdingbaren Funktion des Glaubens zur Erfüllung der Zeichen der Verheißung vgl. auch These 15 in KGK 184 (Textstelle). Nicht das Sakrament vergibt die Sünde, sondern der Verheißende, s. auch KGK 205 (Textstelle).
27Vgl. Röm 4,2–4 Vg »si enim Abraham ex operibus iustificatus est habet gloriam sed non apud Deum, quid enim scriptura dicit credidit Abraham Deo et reputatum est illi ad iustitiam, ei autem qui operatur merces non inputatur secundum gratiam sed secundum debitum.«; 4. Mose 14,20 f. Vg »dixitque Dominus dimisi iuxta verbum tuum, vivo ego et implebitur gloria Domini universa terra.«
28Vgl. Joh 6,31 Vg »Patres nostri manna manducaverunt in deserto sicut scriptum est panem de caelo dedit eis manducare.«; Joh 6,41 Vg »[…] ego sum panis qui de caelo descendi.«; Joh 6,51 Vg »Ego sum panis vivus qui de caelo descendi.«
29Vgl. Joh 6,48 Vg »ego sum panis vitae«; Joh 6,33 Vg »panis enim Dei est qui descendit de caelo et dat vitam mundo.«
30Vgl. Joh 6,47 f. Vg »Amen amen dico vobis qui credit in me habet vitam aeternam; ego sum panis vitae.«; Joh 6,52 Vg »si quis manducaverit ex hoc pane vivet in aeternum […].«
31Vgl. Joh 6,52 Vg »[…] panis quem ego dabo caro mea est pro mundi vita.«
32Vgl. Vgl. Thomas, De ent. 2: »[…] homo est albus, quia Socrates est albus […] « (Thomas, Opera (Leonina) 43, 374; Thomas, Opera (Busa) 3, 585); Thomas, Quodl. II q. 2 art. 2 ad 1: »Alio modo accidit aliquid alicui, quia nec est in eius definitione, nec est determinativum alicuius essentialium principiorum; sicut albedo accidit homini.« (Thomas, Opera (Leonina) 25.2, 218; Thomas, Opera (Busa) 3, 444). Nach alter Bucheinteilung Quodl. II art. 4 ad 1. Vgl. Thomas, Quodlibeta (1501), fol. 8r . Thomas, Met. IX lec. 11 n. 3: »Quod sic considerandum est. Non enim ideo tu es albus, quia nos vere existimamus te esse album; sed e converso, ideo existimamus te album, quia tu es albus. Unde manifestum est, quod dispositio rei est causa veritatis in opinione et oratione.« (Thomas, Opera (Busa) 4, 477). S. auch Thomas, Phys. I lec. 6 n. 8 u. 10 (Thomas, Opera (Leonina) 2, 74; Thomas, Opera (Busa) 4, 62).
33Bezug auf die 10. von der theologischen Fakultät Paris verdammte These Luthers zur Realpräsenz Christi im Abendmahl (s. u. Anm. KGK 199 (Anmerkung)). S. Determinatio (1521), fol. a3v : »Credo firmiter panem esse corpus Christi ait Luther. Hec credulitas Lutheri est absurda heretica et olim damnata.« Wieder abgedruckt: Melanchthon, Determinatio (1521), fol. a4v .
34Bezug auf Melanchthon, Determinatio (1521), fol. c3r : »VII. Theologi scholastici Aristotelis moralia prorsus convenire mentiti sunt cum Christi Paulique doctrina. Hac propositione impudenter, et falso Theologis scholasticis imponit scriptor, quod non est verum, quanquam satis exploratum sit in multis moralia Aristotelis, cum Christi Paulique doctrina consentire.« Eine ähnliche Reaktion Karlstadts wie hier in KGK 205 (Textstelle).
35Zur »extrema unita« als »vereinigter Gegenstand einer Proposition« vgl. Scotus, Ord. I d. 3 p. 1 q. 1–2 n. 26: »[…] univocum conceptum dico, qui ita est unus quod eius unitas sufficit ad contradictionem, affirmando et negando ipsum de eodem; sufficit etiam pro medio syllogistico, ut extrema unita in medio sic uno sine fallacia aequivocationis concludantur inter se uniri.« (Scotus, Opera (Vaticana) 3, 18).
36 Skylla und Charybdis, vgl. Hom. Od. 85–126; 235–259; Verg. Aen. 3,420–432; 3,553–559.
37Begriffliche Verwendung mit der inhaltlich gemeinten transsubstantiatio identisch.
38Seltene Form, verwendet bei Arnob. 4,4.
39Gegen die Annihilatio-Theorie gerichtet. Sie propagierte einen Prozess der Vernichtung der Substanz von Brot und Wein während der Transsubstantiation bei gleichzeitigem Fortbestand ihrer Akzidentien; vgl. TRE 1, 93, Art. Abendmahl III/2. S. auch KGK 205 (Textstelle).
40 Mt 26,26 Vg »cenantibus autem eis accepit Iesus panem et benedixit ac fregit deditque discipulis suis et ait accipite et comedite hoc est corpus meum.«
41Vgl. Luther, De captivitate Babylonica (1520): »Quare, dum dico, hoc est corpus meum 〈 Mt 26,26 〉, subiectum non posse pro pane supponere, sed pro corpore Christi. […] Quod autem in graeco et latino, pronomen hoc, ad corpus refertur, facit similitudo generis, sed in hebraeo, ubi neutrum genus non est, refertur ad panem, ut sic liceat dicere, Hic est corpus meum, quod et ipse usus loquendi et sensus communis probat, subiectum scilicet esse monstrativum panis, et non corporis, dum dicit, Hoc est corpus meum, das ist meyn leyp, id es iste panis est corpus meum.« (WA 6, 510,28–30; 511,28–33).
42Vgl. Joh 14,6 Vg »dicit ei Iesus ego sum via et veritas et vita nemo venit ad Patrem nisi per me«; Joh 8,12 Vg »iterum ergo locutus est eis Iesus dicens ego sum lux mundi qui sequitur me non ambulabit in tenebris sed habebit lucem vitae.«
43Die Zuordnung der Zeichen zu den beiden Verheißungen ist exakt. S. auch die Thesen 56, 75 und 76.
44Feige Verleumder. Vgl. Erasmus, Adag. 1281 »Sycophanta« (ASD II-3, 298,809–840). Zu Erwähnungen bei Karlstadt s. KGK I, Nr. 96, S. 1012, Z. 8; KGK II, Nr. 140, S. 561, Z. 1; KGK III, Nr. 146, S. 86, Z. 3; S. 91, Z. 1.
45Vgl. Mt 5,18 Vg »amen quippe dico vobis donec transeat caelum et terra iota unum aut unus apex non praeteribit a lege donec omnia fiant.«
46Vgl. 5. Mose 4,24 Vg »quia Dominus Deus tuus ignis consumens est Deus aemulator«; ähnlich 5. Mose 9,3; Hebr 12,29 Vg »etenim Deus noster ignis consumens est.« Vgl. den Brief Karlstadts an Spalatin vom 6. April 1520; KGK III, Nr. 154, S. 193, Z. 10 f. mit Anm. 15.
47Vgl. Joh 20,28 Vg »[…] respondit Thomas et dixit ei Dominus meus et Deus meus.« Thomas wurde als geminus (Zwilling) bezeichnet, vgl. Joh 20,24 Vg »Thomas autem unus ex duodecim qui dicitur Didymus.«
48Vgl. Mt 8,8 Vg »et respondens centurio ait Domine non sum dignus ut intres sub tectum meum sed tantum dic verbo et sanabitur puer meus.« Zur Frage der Würdigkeit beim Abendmahlsempfang vgl. Thesen 1, 2 und 9 in KGK 184 (Textstelle) u. KGK 184 (Textstelle) sowie KGK 183 (Textstelle).
49Vgl. Lk 19,6 Vg »[…] festinans [Zaccheus] descendit et excepit illum [= Jesus] gaudens […] «; Lk 19,8 Vg »stans autem Zaccheus dixit ad Dominum ecce dimidium bonorum meorum Domine do pauperibus et si quid aliquem defraudavi reddo quadruplum.«
50Thesen 43–45 bilden einen aristotelischen Dreischluss, vgl. Barge, Karlstadt 1, 318.
52Vgl. 1. Kor 11,29 Vg »qui enim manducat et bibit indigne iudicium sibi manducat et bibit non diiudicans corpus.«
53Vgl. Joh 6,40 Vg »haec est enim voluntas Patris mei qui misit me ut omnis qui videt Filium et credit in eum habeat vitam aeternam et resuscitabo ego eum in novissimo die.«
54Vgl. Joh 6,52 Vg »si quis manducaverit ex hoc pane vivet in aeternum et panis quem ego dabo caro mea est pro mundi vita.« S. Anm. KGK 199 (Anmerkung), KGK 199 (Anmerkung) u. KGK 199 (Anmerkung).
55Teruma, das Hebeopfer der rechten Keule des Opfertieres im Alten Testament. S. 3. Mose 7,34 Vg »pectusculum enim elationis et armum separationis tuli a filiis Israhel de hostiis eorum pacificis et dedi Aaron sacerdoti ac filiis eius lege perpetua ab omni populo Israhel.« Vgl. hierzu als Kritik der Karlstadtschrift Wider alte und neue papistische Messen durch Luther, Wider die himmlischen Propheten (1525): »Das er aber aus dem Ebreischen zeugt die zwey wort Tnupha und Thruma, wilchs webe opffer und hebe opffer odder hebe und webe durch mich verdeutschet sind, das thut er abermal, zu beweysen seyne treffliche kunst ynn der Ebreische sprache […].« (WA 18, 120,22–25). Bei Barge »thruram«.
56Neben 3. Mose 7,34 vgl. 2. Mose 29,23–25 Vg »tortam panis unius crustulum conspersum oleo laganum de canistro azymorum quod positum est in conspectu Domini ponesque omnia super manus Aaron et filiorum eius et sanctificabis eos elevans coram Domino suscipiesque universa de manibus eorum et incendes super altare in holocaustum odorem suavissimum in conspectu Domini quia oblatio eius est.«; 3. Mose 9,23 f. Vg »pectora eorum et armos dextros separavit Aaron elevans coram Domino sicut praeceperat Moses et tendens manum contra populum benedixit eis sicque conpletis hostiis pro peccato et holocaustis et pacificis descendit.«
57Tenupha, das geschwungene Webopfer der linken Keule des Opfertieres, so bezeichnet auf Grund der gekreuzten Arme von Priester und Opferndem, auf die das Opfer gelegt wurde. S. 3. Mose 7,30 Vg »tenebit manibus adipem hostiae et pectusculum cumque ambo oblata Domino consecrarit tradet sacerdoti.« S. o. Anm. KGK 199 (Anmerkung) Luthers Zurückweisung von Karlstadts Kritik an der Wittenberger Messe unter Verwendung der hebräischen Begrifflichkeiten.
58Vgl. 3. Mose 7,32 f. Vg »armus quoque dexter de pacificorum hostiis cedet in primitias sacerdotis qui obtulerit sanguinem et adipem filiorum Aaron ipse habebit et armum dextrum in portione sua.« S. auch Anm. KGK 199 (Anmerkung), KGK 199 (Anmerkung) u. KGK 199 (Anmerkung).
59Dagegen Luther zur elevatio, vgl. WA 6, 524,21–35.
60 4. Mose 10,35 f. Vg »cumque elevaretur arca dicebat Moses surge Domine et dissipentur inimici tui et fugiant qui oderunt te a facie tua.cum autem deponeretur aiebat revertere Domine ad multitudinem exercitus Israhel.«
61Erneut Betonung der Spezifität der Zeichen entsprechend den von ihnen repräsentierten Verheißungen, vgl. Anm. KGK 199 (Anmerkung).
62Vgl. die 11. These von KGK 187 (Textstelle).
63Vgl. die 1. These von KGK 195 (Textstelle). Dort heißt es, das göttliche Gesetz müsse ohne Rücksicht auf das Ärgernis (scandalum) eingehalten werden.
64Grundsätzlich rät Karlstadt davon ab, das Sakrament allein, ohne Gemeinde, zu nehmen, schränkt aber in der nächsten These die eigenen Bedenken ein.
65Die »zerteilte« Austeilung des Sakraments an die Gemeinde, d. h. in einer Gestalt, wie es im Laienkelchverbot auf der 13. Sitzung des Konstanzer Konzils (1415) beschlossen wurde (vgl. DS, 1198–1200), ist strikt abzulehnen; dagegen sei die Privatmesse möglich. Vgl. die 10. These in KGK 186 (Textstelle) u. KGK 205 (Textstelle).
66Für Luther war die Verweigerung der Kommunion in beiderlei Gestalt eine Tyrannei der Austeilenden: »Concludo itaque, Negare utranque speciem laicis esse impium et tyrannicum […].« (WA 6, 506,33). Karlstadt richtet diese Tatsache auf die salvatorische und justifikatorische Wirkung der Kommunion unter einer Gestalt als solcher auf ihren Empfänger aus; vgl. bereits die Thesen 10 und 11 der 24 Conclusiones de sanitate animae im Abschnitt »De particibus mensae Domini« (KGK 186 (Textstelle)). Eine geringere Sünde sei es, wenn Priester in der Privatmesse das Abendmahl nur in einer Gestalt (Brot) nehmen. Gegen die Ausweitung der Sündhaftigkeit auf den Kommunikanten sub una specie wandte sich Luther von der Wartburg aus (Vgl. WA.B 2, 371,51–372,64 Nr. 424; s. KGK 186 (Anmerkung)).
67 Mt 26,27 Vg »et accipiens calicem gratias egit et dedit illis dicens bibite ex hoc omnes.«
68Vgl. Lk 22,17 Vg »[…] et dixit accipite et dividite inter vos.«
69S. o. Anm. KGK 199 (Anmerkung). Neuser, Abendmahlslehre, 136 sieht diese These als gegen Luther gerichtet.
70Vgl. Hebr 9,19–22 Vg »lecto enim omni mandato legis a Mose universo populo accipiens sanguinem vitulorum et hircorum cum aqua et lana coccinea et hysopo ipsum quoque librum et omnem populum aspersit dicens hic sanguis testamenti quod mandavit ad vos Deus etiam tabernaculum et omnia vasa ministerii sanguine similiter aspersit et omnia paene in sanguine mundantur secundum legem et sine sanguinis fusione non fit remissio.«; Hebr 9,14 Vg »quanto magis sanguis Christi qui per Spiritum Sanctum semet ipsum obtulit inmaculatum Deo emundabit conscientiam vestram ab operibus mortuis ad serviendum Deo viventi.«
71Die Tyrannei des Ausschlusses der Laien von der Austeilung des Abendmahls in beiderlei Gestalt im Anschluss an Luther, s. o. Anm. KGK 199 (Anmerkung).
72Die Thesen 74–81 formulieren zuerst eine genaue Verbindung von Zeichen und Verheißungen. S. auch KGK 205 (Textstelle).
73Vgl. Lk 22,19 Vg »et accepto pane gratias egit et fregit et dedit eis dicens hoc est corpus meum quod pro vobis datur hoc facite in meam commemorationem.« S. auch 1. Kor 15,3 Vg »tradidi enim vobis in primis quod et accepi quoniam Christus mortuus est pro peccatis nostris secundum scripturas.«; 1. Kor 11,23 f. Vg »ego enim accepi a Domino quod et tradidi vobis quoniam Dominus Iesus in qua nocte tradebatur accepit panem et gratias agens fregit et dixit hoc est corpus meum pro vobis hoc facite in meam commemorationem.« Vgl. auch die Wandlungsworte gemäß Missa Ambrosiana, Nr. 214b: »Accipite et manducate ex hoc omnes: hoc est enim corpus meum, quod pro vobis tradetur«; Nr. 214c: »Accipite et bibite ex eo omnes: Hic est enim calix sanguinis mei, novi et aeterni testamenti, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum.« (Hänggi/Gerhards, Prex 3.1, 201).
74Vgl. Mt 26,28 Vg »Hic es enim sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effunditur in remissionem peccatorum«; Mk 14,24 Vg »[…] hic est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effunditur.«
75Es besteht eine unmittelbare und eindeutige Korrelation zwischen dem Zeichen und seiner Bedeutung.
76Vgl. Lk 22,19 Vg »et accepto pane gratias egit et fregit et dedit eis dicens hoc est corpus meum quod pro vobis datur hoc facite in meam commemorationem.«
77Hier und in These 81 erfolgt wie bereits in den Thesen 75 f. die genaue Zuordnung der Zeichen Brot und Kelch für die Verheißungen der Auferstehung und der Sündenvergebung. Ein Kelchentzug für die Laien hätte also den Entzug der Sündenvergebung zur Folge.
78Vgl. Mt 8,13 Vg »et dixit Iesus centurioni vade et sicut credidisti fiat tibi et sanatus est puer in hora illa.«; Mt 15,28 Vg »tunc respondens Iesus ait illi o mulier magna est fides tua fiat tibi sicut vis et sanata est filia illius ex illa hora.«
79Das Verschütten von Wein bei der Sakramentshandlung wurde im kanonischen Recht für den Priester mit einer Buße von 40 Tagen belegt, vgl. De cons. D. 2 c. 27 (CICan 1, 1323). Die Fehler bei der Stellenangabe und der Bußlänge in KGK III, S. 95 f., Anm. 402 sind zu korrigieren. Zum Verschütten des Sakraments auch C. 1 q. 1 c. 94 (CICan 1, 391 f.) sowie TA 37 f. (FC 1, 294,6–10; 296,1–11). Karlstadt widmete sich der Thematik bereits in den Verba Dei (KGK III, S. 95, Z. 36–S. 96, Z. 3 sowie Anm. 402) sowie in KGK 186 (Textstelle) und in KGK 205 (Textstelle).
80Da das Zeichen des Kelchs für die Vergebung der Sünden steht, kann dafür die Aufnahme des Brotes Christi nicht hinreichen, denn dieses Zeichen steht für die Auferstehung. Vgl. Thesen 80 und 81.
81Der Ausdruck raptus in spiritu steht für eine spirituelle Ekstase oder Überwältigung. Gerson unterscheidet raptus und extasis. Die Ekstase beruhe auf der mens oder dem spiritus. Vgl. auch den Cantus »Beatus Maurus, raptus in spiritu, conspexit viam palliis stratam« (Hesbert, Corpus antiphonalium 1, Nr. 1646).
84Vgl. Hes 2,8 Vg »tu autem fili hominis audi quaecumque loquor ad te et noli esse exasperans sicut domus exasperatrix est aperi os tuum et comede quaecumque ego do tibi.«; Hes 3,1–3 Vg »et dixit ad me fili hominis quodcumque inveneris comede comede volumen istud et vadens loquere ad filios Israhel et aperui os meum et cibavit me volumine illo et dixit ad me fili hominis venter tuus comedet et viscera tua conplebuntur volumine isto quod ego do tibi et comedi illud et factum est in ore meo sicut mel dulce.«
85Vgl. Joh 6,64 Vg »spiritus est qui vivificat caro non prodest quicquam verba quae ego locutus sum vobis spiritus et vita sunt.« Die Verbindung dieser Textstelle mit der sermo promissionis und mithin dem Abendmahl könnte Karlstadt lt. Ponader, Abendmahlslehre, 90 durch Erasmus-Lektüre vermittelt worden sein. Vgl. Erasmus, Lucubrationes (1516), 54: »[…] Christus […] contempsit et carnis suae manducationem, et sanguinis potum, nisi et spiritaliter edatur, atque bibatur. Quibus enim putas ista locutus est, caro non prodest quicquam, spiritus est qui vivificat? Nempe non iis, qui evangelio de collo suspenso aut cruce aerea, se tutos ab omni malo putant, idque perfectam religionem existimant, sed quibus summum mysterium de sumendo corpore suo aperuerat. […] Tu forte cotidie sacrificas et tibi vivis, neque ad te pertinent incommoda proximi tui. Adhuc in carne es sacramenti. Verum si sacrificans das operam id esse, quod illa sumptio significat, puta idem spiritus cum spiritu Christi, idem corpus cum corpore Christi, vivum membrum ecclesiae.« (Erasmus, Schriften (Welzig) 1, 198).
86S. Aug. Io. ev. tr. 25,12: »Ut quid labia paras et dentes? Crede et manducasti.« (CCSL 36, 254,9). Aufgenommen in De cons. D. 2 c. 47.: »Augustinus in libro de remedio penitenciae. Ut quid paras dentem et ventrem? Crede, et manducasti. Credere enim in eum, hoc est panem vivum manducare. Qui credit in eum manducat eum.« (CICan 1, 1331). Vgl. auch Thomas, S. th. III q. 80 art. 3 arg. 1.
89 Lk 10,20 Vg »verumtamen in hoc nolite gaudere quia spiritus vobis subiciuntur gaudete autem quod nomina vestra scripta sunt in caelis.«
90Vgl. 1. Kor 11,33 Vg »itaque fratres mei cum convenitis ad manducandum invicem expectate.«; mit Bezug auf die Aufforderung zum Abendmahl als Gedächtnismahl 1. Kor 11,23–25. Gegen die Kommunion allein für sich 1. Kor 11,20 f. Vg »convenientibus ergo vobis in unum iam non est dominicam cenam manducare unusquisque enim suam cenam praesumit ad manducandum et alius quidem esurit alius autem ebrius est.«
91Vgl. Lk 22,14 Vg »et cum facta esset hora discubuit et duodecim apostoli cum eo.«; Lk 22,54 »conprehendentes autem eum duxerunt ad domum principis sacerdotum […].«
93Vgl. Joh 6,52 Vg »si quis manducaverit ex hoc pane vivet in aeternum et panis quem ego dabo caro mea est pro mundi vita«; Joh 6,55 Vg »qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem habet vitam aeternam et ego resuscitabo eum in novissimo die«; Joh 6,59 Vg »hic est panis qui de caelo descendit non sicut manducaverunt patres vestri manna et mortui sunt qui manducat hunc panem vivet in aeternum.«
94Vgl. Joh 6,54 Vg »dixit ergo eis Iesus amen amen dico vobis nisi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis eius sanguinem non habetis vitam in vobis.«
95Vgl. Mt 26,26 Vg »accipite et comedite hoc est corpus meum.«; Lk 22,17 Vg »et accepto calice gratias egit et dixit accipite et dividite inter vos.«
96Vgl. Apg 20,28 Vg »adtendite vobis et universo gregi in quo vos Spiritus Sanctus posuit episcopos regere ecclesiam Dei quam adquisivit sanguine suo.«
98Die Anbetung der Hostie lehnt Karlstadt nicht ab, jedoch wurde der gläubige Laie allein auf diese beschränkt und von der Kommunion ferngehalten.
100Vgl. Mt 20,28 Vg »sicut Filius hominis non venit ministrari sed ministrare et dare animam suam redemptionem pro multis«; auch 5. Mose 18,5 Vg »ipsum enim elegit Dominus Deus tuus de cunctis tribubus tuis ut stet et ministret nomini Domini ipse et filii eius in sempiternum.«
101Vgl. Lk 7,37 f. Vg »et ecce mulier quae erat in civitate peccatrix ut cognovit quod accubuit in domo Pharisaei adtulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat et osculabatur pedes eius et unguento unguebat«; Lk 7,44 Vg »et conversus ad mulierem dixit Simoni vides hanc mulierem intravi in domum tuam aquam pedibus meis non dedisti haec autem lacrimis rigavit pedes meos et capillis suis tersit.« S. auch Joh 11,2 »Maria autem erat quae unxit Dominum unguento et extersit pedes eius capillis suis cuius frater Lazarus infirmabatur.«
102Vgl. Mt 26,7 Vg »accessit ad eum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput ipsius recumbentis«; Mt 26,19 Vg »sciens autem Iesus ait illis quid molesti estis mulieri opus bonum operata est in me.«
103Die Aufforderung zum pflichtschuldigen Brauch des Abendmahlsempfangs angesichts der Anwesenheit Christi verweist zurück auf These 133; im Gegensatz dazu steht der unwürdige Empfang, vgl. 1. Kor 11,29.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»