Nr. 184
31 Conclusiones: De sacramento panis, de votis et de confessione delictorum
Wittenberg, 1521, 12. Juli

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck
Buchsymbol27r

aDe sacramento panis1 et eius promissione.a
bD'octore' Andrea Bodenstein Carolostadio presi-
dente Reverendus Pater Jacobus Iperen2,c
prior Antwerpien'sis' Sacrae theologiae Lector
et Baccala'ureus' proxima sexta feria sub horam septimam
incipiet pro licentia tota die3 respondere4 ad
infra posita,
b


1
Sicut panis sacramentum, solisd peccatoribus,5 est institutum,6
2
Sic soli peccatores digne7 panem edunt.8
3
Sicuti cordatus quisque certus est, an cogitet vel ocietur.
4
Ita unus quilibet (mensae domini9 accumbens) certus est〈,〉 num digne vel indigne10 sumat.11
5
Sicut nemo ignorat, ane credat vel diffidat promissioni (cuius panis est signum), sic nullus ambigit〈,〉 an reverenter manducet,12
6
Quemadmodum nullus in divinam requiem venit〈,〉 nisi credat, absque operibus13 promissioni.
7
Sic nulli pax Christi14 et verus sabbatismus15 contingit: quem hoc sacramentum parit, nisi sola fide adgrediatur.
8
Reverentia (quam ob honorem sacramenti Pontificum error peperit) peccatores a sacramenti communione deterret.16
9
At fverbum deif conscientiam peccatorum et infirmitatemg sentientes erigit, invitat et impellit, quo cupiant ardentius et currant celerius ad panem vivum de caelo17 demissum〈,〉 ut peccatis medeatur.18
10
Nemo digne capit sacramentum carnis et sanguinis filii dei, nisi is, qui scit se digne capere.19
11
In sacramento carnis et sanguinis duo sunt20 sciliceth signum et promissio,21 sed et potius est signo foedus verborum.22
12
Veluti proverbii huius, Dominus in monte videt,23 verbum maius monte duxit posteritas.24
13
Signum est propter recordationem testamenti25 vel promissionis iustitiae.26
14
Caro signum27 est propter iustificationem.
15
Sicuti caro non prodest,28 sic nec promissio, nisi sermoni iungatur fides, ergo promissio non iustificat.29
16
Fortasse plures hoc, Christus factus est nobis iustitia30 tractaverunt quam intellexerunt,
Buchsymbol27v

iDe votis.i

17
Mulieres sub potestate velj patrum vel maritorum positae, possunt vovere,31 sed nihil implere citra authoris vel tacitum assensum.32
18
Vir aut maritus, absque delicto, ius habet vel confirmandi vel dissolvendi vota a mulieribus elata.33
19
Mulier semper peccat, si votum implet ignorante viro.
20
Nunc cum omnes sumusk mulieres uni viro desponsael,34 nihil possumus (mquam quod scimus Christo placitum)n vovere.35
21
Id autem non pauci necdum sunt assecuti, peccant igitur promissa adimplentes.
22
Opinamur vota omnia suspendenda esse, donec pronunciarit super eis vir talis,36 qualem depinxit, qui dixit, viduas iuniores reiice.o37
23
Opinarer promissionisp vota, monachorum sexagintaq annis minorum, esse nulla,38 ad id coactus scripturae fortitudine atque phrasi et filo,39
24
At obsistere videtur Paulus dicens, quia primam fidem reiecerunt. 1. Timo: 5.40

rDe confessione delictorum.r41

25
Confessio peccatorum (quam extorserunt Pontifices) non est de iure biblico, quod solum est divinum.42
26
Potest quis confiteri eas et quot volueritt peccata, etiam singula nulla, et nihilominus absolutionem petere,43 si se sacerdoti ostendat.44
27
Pontifex Rhomanus neque se legi veteri, neque novaeu coaptavit, decretalem〈,〉 Omnis utriusque sexus,45 edensv.
28
Fateor, erant signa quaedam, quae ii, qui sua peccata sacerdotibus confitebantur, afferebant in signum, tamen non erant certa, neque manifestaverunt peccati genus.46
29
Extra casum necessitatis (permittente Evangelio) possumus laicis confiteri, et ab eis iure divino absolvi.47
30
Id autem iuris Pontifex Rhomanus ad paucos cucullatos contraxit, ut promptuarium haberet repositarum curarum, possetquew cordium abstrusos conatus eruere vel eblandiri.48
31
Qui prudens est〈,〉 premeditetur, quae quotve confiteatur,49 Novimus enim quibusdam medicinam in mortiferum venenum commutatam, eis ob confessa delicta evocatisx.50

yActum Wittenbergae In vigilia Margarethae51 anno etc. 1521.y


a-a Alia. A; fehlt B; mit roter Tinte unterhalb des folgenden Textblockes a
b-bfehlt A, B, b
cam Rand hinzugefügt Eucharistiae sacramentum a
d unis a
e aut a
f-f dei verbum A, B, b
g infirmitatis a
hfehlt b
i-imit roter Tinte a
jfehlt a
k simus A, B, b
l desponsatae A, B, b
mDoppelpunkt statt Klammer a
nDoppelpunkt statt Klammer a
oam Rand hinzugefügt 1. ad Timo: 5. a
p professionis A, B, b
q 60. A, b; lx. B
r-rmit roter Tinte a
s quae A, B, b
t voluit b
ufolgt se b
v aedens A, B, b
w possentque b
x enecatis A, B, b
y-yfehlt A, B, b

1Der Begriff sacramentum panis geht zurück auf Aug. ep. 185,50: »unus enim panis sacramentum est unitatis, quoniam, sicut apostolus dicit, unus panis, unum corpus multi sumus.« (CSEL 57, 43,23); Aug. cons. ev. 3,25,72: »[…] si eius corporis particeps non est, id est ecclesiae, cuius unitatem in sacramento panis commendat apostolus dicens: unus panis, unum corpus multi sumus […].« (CSEL 43, 372,3–6); Aug. cons. ev. 3,25,72: »[…] sed tamen a christo est facta permissio usque ad sacramentum panis, ut unitate corporis eius participata removeri intellegatur inpedimentum inimici, ut christus possit agnosci.« (CSEL 43, 372, 21 f.). Luther verwendete ihn in der 35. Conclusio der Resolutiones von 1518 (WA 1, 595,21), in der Assertio (1520), s. Anm. KGK 184 (Anmerkung), und vermehrt in De captivitate Babylonica (1520). Er betitelt sogar den Abschnitt zum Abendmahl ebenso, vgl. WA 6, 502,1. Weiter in WA 6, 529,4; WA 6, 543,8; WA 6, 549,25; WA 6, 572,32.
2Zu Jakob Propst aus Ypern vgl. KGK 184 (Anmerkung). Seine Promotion zum Baccalaureus biblicus war am 13. Mai 1522 vollzogen worden, die Promotion zum Lizentiaten der Theologie am 12. Juli 1522. Vgl. Liber Decanorum, 25.
3Das Präskript stellt heraus, dass »tota die« respondiert wurde, was wiederum doch die Möglichkeit eröffnet, dass alle drei Thesenblöcke an einem Tag disputiert wurden.
4Vgl. die Statuten der Theologischen Fakultät der Universität Wittenberg: »[…] examinatorie autem disputaciones habeantur sextis feriis […] eas que pro licentia fiunt, quas statuimus per integrum diem […].« (UUW 1, 37).
5Vgl. Mt 26,28 Vg »[…] pro multis effundetur (scil. sanguis) in remissionem peccatorum.«
6Vgl. Luther, De captivitate Babylonica (1520): »[…] sacramentum altaris esse testamentum Christi, quod moriens post se reliquit distribuendum suis fidelibus […].« (WA 6, 513,14–16).
7Vgl. 1. Kor 11,27–29 Vg »itaque quicumque manducaverit panem vel biberit calicem Domini indigne reus erit corporis et sanguinis Domini probet autem se ipsum homo et sic de pane illo edat et de calice bibat qui enim manducat et bibit indigne iudicium sibi manducat et bibit non diiudicans corpus.« Die Diskussion der Würdigkeit des Kommunikanten führte sehr breit Gabriel Biel, der als Voraussetzung für die Teilnahme an dem von ihm als »Einwohnung« verstandenen Empfang des Sakraments Keuschheit, Frömmigkeit, Gerechtigkeit, Tugendhaftigkeit, Liebe, Erfüllung des Gotteswillens, Gehorsam und Reinheit des Herzens sah. S. Biel, Sententiae (Werbeck/Hofmann) 4, 46 u. 53; vgl. dazu Metz, Biel, 244.
8Vgl. KGK 183 (Textstelle). S. auch Luther, De captivitate Babylonica (1520): »Ex quibus vides ad Missam digne habendam aliud non requiri quam fidem, quae huic promissioni fideliter nitatur, Christum in his suis verbis veracem credat et sibi haec immensa bona esse donata non dubitet.« (WA 6, 515,27–29); Luther, De captivitate Babylonica (1520): »Praeparatio itaque digna et usus legitime non est nisi fides, qua creditur Missae, id est, divinae promissioni.« (WA 6, 517,22 f.). Die Würdigkeit des Sakramentenempfangs diskutierte Luther breit in der Gründonnerstagspredigt (s. KGK 184 (Anmerkung) sowie u. Anm. KGK 184 (Anmerkung)), wo er sowohl den Abendmahlsgang aus Gewohnheit als auch die päpstlich bzw. scholastisch bestimmten Zugangsbeschränkungen (s. o. Anm. KGK 184 (Anmerkung)) vehement ablehnt, vgl. WA 7, 692,9–12; 695,12–15; 696,9–14.
9Vgl. 1. Kor 10,21 Vg »non potestis mensae Domini participes esse et mensae daemoniorum.«
10S. o. Anm. KGK 184 (Anmerkung), vgl. 1. Kor 11,29 Vg »qui enim manducat et bibit indigne iudicium sibi manducat et bibit non diiudicans corpus.«
11Möglicherweise ein Rückgriff auf die scholastische Tradition der Diskussion über die Teilnahme derjenigen am Abendmahl, die sich noch nicht der Vernunft bedienen können (usus rationis), vgl. Thomas, S. th. III, q. 80, art. 9.
12Vgl. die Verbindung von Verheißung und Einsetzungsworten bei Luther, Assertio (1520) in Verbindung mit 1. Kor 11,24: »Sic in sacramento panis datur corpus Christi, in verbo istius promissionis, Accipite et manducate hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur.« (WA 7, 102,1 f.).
13Vgl. Hebr 4,3; 10 Vg »ingrediemur enim in requiem qui credidimus quemadmodum dixit sicut iuravi in ira mea si introibunt in requiem meam et quidem operibus ab institutione mundi factis […] qui enim ingressus est in requiem eius etiam ipse requievit ab operibus suis sicut a suis Deus.«
14Vgl. Kol 3,15 Vg »et pax Christi exultet in cordibus vestris in qua et vocati estis in uno corpore et grati estote.«
15Vgl. Hebr 4,9 Vg »itaque relinquitur sabbatismus populo Dei.« S. auch KGK 183 (Textstelle); KGK 183 (Textstelle). Vgl. weiterhin WA 6, 243,5–244,26; CR 21, 39: »Ideo Christianismus sabbathum quoddam est, ubi a omnibus operibus vacamus.«; sowie die Paraphrasen des Erasmus zu Hebr 4,2 und Hebr 4,9: »[…] nimium operibus illius in orbe condendo perfectis, et in huius quietis memoriam Iudaei sabbatismum suum celebrent. […] Restat igitus alius quidam sabbatismus populo Dei, restat alia requies, non in Palaestina sed in coelesti patria, quo properamus duce Iesu Christo; quod tamen non continget nisi sabbatismum evangelicu hic pure celebravimus, abstinentes ab operibus huius mundi.« (ASD VI-6, 54,237 f.; 254–257).
17Vgl. Joh 6,41 Vg »[…] ego sum panis qui de caelo descendi.« Der Begriff scheint in dieser Form von Karlstadt entwickelt, vgl. auch KGK III, Nr. 167, S. 441, Z. 18.
18Vgl. Jes 61,1 Vg »spiritus Domini super me eo quod unxerit Dominus me ad adnuntiandum mansuetis misit me ut mederer contritis corde et praedicarem captivis indulgentiam et clausis apertionem.« S. KGK 183 (Textstelle).
19Vgl. KGK 183 (Textstelle); KGK 183 (Textstelle). Drei Prozesse sind für den Gläubigen wesentlich im Prozess des Abendmahls: die eigene Sündenerkenntnis, das Bedürfnis nach Erlösung durch Christus, der Glaube an die Erlösung.
20Gegen die scholastische Behandlung des Sakraments nach materia, forma, effectus etc. S. Decretum pro Armenis (1439) = DS, 1320–1322. Zu Luthers Kritik an dieser Methode s. WA 6, 518,24–33.
21Vgl. KGK 183 (Textstelle); KGK 205 (Textstelle). S. auch WA 6, 518,13 f.: »Ex quibus intelligimus, in qualibet promissione dei duo proponi, verbum et signum.«; Melanchthon, Loci (1521): »Hinc dictum est a veteribus rebus et verbis constare sacramenta. Res signum est, verba promissio gratiae« (MWA 2.1, 144,28–30).
22Vgl. KGK 183 (Textstelle). S. auch WA 6, 504,29 f.: »In omni enim sacramento signum, inquantum signum, incomparabiliter minus est quam res ipsa.«
23Vgl. 1. Mose 22,14 Vg »[…] in monte dominus videbit.«
24Vgl. 1. Mose 22,15–18 Vg »vocavit autem angelus Domini Abraham secundo de caelo dicens per memet ipsum iuravi dicit Dominus quia fecisti rem hanc et non pepercisti filio tuo unigenito benedicam tibi et multiplicabo semen tuum sicut stellas caeli et velut harenam quae est in litore maris possidebit semen tuum portas inimicorum suorum et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae quia oboedisti voci meae.« Entscheidend ist die Prärogative des Wortes über die Zeichen, exemplifiziert am Gehorsam Abrahams, der an dessen Opferbereitschaft geprüft wurde. Für Karlstadt scheint diese Motivik so bedeutend gewesen zu sein, dass das Titelblatt einige seiner später von Schirlentz ausgeführten Drucke das Motiv der Opferszene aufnahm. Vgl. KGK 208 (Textstelle).
25Zu Luthers Testamentsbegriff in seiner Abendmahlstheologie vgl. Simon, Messopfertheologie, 208–215; 275–284; 319 f.
26 Karlstadt verbindet 4. Mose 21,9 (»Fecit ergo Moyses serpentem aeneum, et posuit eum pro signo«) mit Joh 3,14 (»et sicut Moses exaltavit serpentem in deserto ita exaltari oportet Filium hominis«). Vgl. KGK 183 (Textstelle). – Zu Luthers differierender Auffassung in De captivitate Babylonica: »At nostra et patrum signa seu sacramenta, habent annexum verbum promissionis, quod fidem exigit et nullo opere alio impleri potest, ideo sunt signa seu sacramenta iustificationis, quia sunt sacramenta iustificantis fidei et non operis, unde et tota eorum efficacia est, ipsa fides, non operatio.« (WA 6, 532,24–27). S. auch WA 6, 513,36 f.: »Nam promissio et testamentum non differunt alio quam quod testamentum simul involvit mortem promissoris.« Weiterhin dazu WA 6, 501,37 f. von den drei »signa sacramentalia«; MWA 2.1, 143,29–31.
28 Joh 6,64 Vg »spiritus est qui vivificat caro non prodest […].« Vgl. die erste These der Loci tres ; KGK 194 (Textstelle).
29Vgl. KGK 183 (Textstelle). S. auch Erasmus, Enchiridion (ASD V-8, 192,407–417). Dagegen WA 6, 502,7 f.: »Primum, c. vi. Iohannis in totum est seponendum, ut quod nec syllaba de sacramento loquitur.«
30Vgl. 1. Kor 1,30 Vg »[…] qui [scil. Christus] factus est nobis sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio.« S. hierzu auch KGK II, Nr. 124, S. 220, Z. 14 f. mit Anm. 107; Nr. 131, S. 328, Z. 1–4 mit Anm. 85.
31Vgl. 4. Mose 30,4–9; 11–16 Vg »mulier si quippiam voverit et se constrinxerit iuramento quae est in domo patris sui et in aetate adhuc puellari si cognoverit pater votum quod pollicita est et iuramentum quo obligavit animam suam et tacuerit voti rea erit quicquid pollicita est et iuravit opere conplebit sin autem statim ut audierit contradixerit pater et vota et iuramenta eius irrita erunt nec obnoxia tenebitur sponsioni eo quod contradixerit pater si maritum habuerit et voverit aliquid et semel verbum de ore eius egrediens animam illius obligaverit iuramento quo die audierit vir et non contradixerit voti rea erit reddet quodcumque promiserat sin autem audiens statim contradixerit et irritas fecerit pollicitationes eius verbaque quibus obstrinxerat animam suam propitius ei erit Dominus […] uxor in domo viri cum se voto constrinxerit et iuramento si audierit vir et tacuerit nec contradixerit sponsioni reddet quodcumque promiserat sin autem extemplo contradixerit non tenebitur promissionis rea quia maritus contradixit et Dominus ei propitius erit si voverit et iuramento se constrinxerit ut per ieiunium vel ceterarum rerum abstinentiam adfligat animam suam in arbitrio viri erit ut faciat sive non faciat quod si audiens vir tacuerit et in alteram diem distulerit sententiam quicquid voverat atque promiserat reddet quia statim ut audivit tacuit sin autem contradixerit postquam rescivit portabit ipse iniquitatem eius.« Eine ausführlichere Exegese in KGK 203 (Textstelle); KGK 203 (Textstelle) und KGK 190 (Textstelle). Vgl. auch WA.B 2, 425,35–37: »Testimonia vero veteris legis de solvendis votis rigidissima prorsus me nihil movent, cum impossibile sit, ea vel intelligi vel applicari posse ad votum istud castitatis […].«
32Zum Schweigen als Zustimmung im kanonischen Recht s. S. VI. 5,13,43 f.: »Qui tacet, consentire videtur. Is, qui tacet, non fatetur; sed nec utique negare videtur.« (CICan 2, 1123).
34Vgl. Eph 5,22–25; 31 Vg »mulieres viris suis subditae sint sicut Domino quoniam vir caput est mulieris sicut Christus caput est ecclesiae ipse salvator corporis sed ut ecclesia subiecta est Christo ita et mulieres viris suis in omnibus viri diligite uxores sicut et Christus dilexit ecclesiam et se ipsum tradidit pro ea […] propter hoc relinquet homo patrem et matrem suam et adherebit uxori suae et erunt duo in carne una […].«; Hld 2,16 Vg »dilectus meus mihi et ego illi qui pascitur inter lilia […] «; Hld 7,10 Vg »ego dilecto meo et ad me conversio eius […].« S. hierzu KGK 203 (Textstelle).
37Vgl. Erasmus, Instrumentum (1516), fol. k4v : »Porro iuniores viduas reiice. Cum enim lascivire coeperint adversus Christum, nubere volunt.« Abweichend dagegen 1. Tim 5,11 Vg »adulescentiores autem viduas devita cum enim luxuriatae fuerint in Christo nubere volunt.« S. KGK 181 (Textstelle); KGK 190 (Textstelle); KGK 203 (Textstelle); ebenfalls mit Bezug auf 1. Tim 5,11–13 nach Erasmus.
38Anspielung auf 1. Tim 5,9 Vg »vidua eligatur non minus sexaginta annorum quae fuerit unius viri uxor.« Vgl. KGK 203 (Textstelle).
39Eine Verbindung von 3. Mose 27,1–8 (ausgelegt in KGK 203 (Textstelle)) und 1. Tim 5,9 (ausgelegt in KGK 203 (Textstelle) und KGK 203 (Textstelle)). Nach kanonischem Recht waren Gelübde, die vor dem 15. Lebensjahr abgelegt wurden, ungültig (C. 20 q. 1 c. 10). Luther schlug eine Erhöhung des Alters auf 20–22 Jahre für Männer und auf 15–16 Jahre für Frauen vor (in der Confitendi ratio, WA 6, 168,13–19; vgl. auch seinen Brief an Melanchthon vom 3. August 1521, WA.B 2, 425,15–23; 81–83). Erasmus von Rotterdam sprach 1518 im Widmungsbrief des Enchiridion von 30 Jahren als empfehlenswerter Altersschwelle.
40Vgl. Erasmus, Instrumentum (1516), fol. k4v : »habentes condemnationem, quod primam fidem reiicerint.« Dagegen 1. Tim 5,12 Vg »habentes damnationem quia primam fidem irritam fecerunt.« S. auch KGK 190 (Textstelle).
41Zum Verbot der Disputation dieser Thesen und einer Publikation Karlstadts zu diesem Thema vgl. Luther an Melanchthon vom 13.7.1521 (WA.B 2, 418,126–132) und Wolfgang Capito an Hieronymus Aleander am 13.7.1521 (Capito, Correspondence 1, 146 f. Nr. 98). S. hierzu Barge, Karlstadt 1, 285 Anm. 105 und Rudloff, Bonae litterae, 22, Anm. 37.
42Zur höchstwahrscheinlich von Karlstadt geprägten Terminologie des ius biblicum, das das kanonische Recht ersetzen soll, vgl. Bubenheimer, Consonantia, 230–237. Allgemein gegen die Ohrenbeichte, vor allem vor Erteilung des Sakraments, wendet sich Karlstadt ebenso in KGK 205 (Textstelle); KGK 210 (Textstelle).
43Hierzu vgl. auch WA 7, 118,32–119,4.
44Vgl. Lk 17,14 Vg »[…] quos ut vidit dixit ite ostendite vos sacerdotibus et factum est dum irent mundati sunt.«
45Vgl. X. 5,38,12: »Omnis utriusque sexus fideli, postquam ad annos discretionis pervenerit, omnia sua solus peccata saltem semel in anno fideliter confiteatur proprio sacerdoti […].« (CICan 2, 887; Mirbt/Aland 1, 314; DS, Nr. 812–814). Dieser Kanon legt den (sich jährlich wiederholenden) Zwang zur Osterbeichte fest, verbunden mit der verpflichtenden Beichte aller Sünden, die zur Voraussetzung für die Absolution wurde. In Super coelibatu erinnert Karlstadt an die vielen Möglichkeiten, das Beichtgeheimnis zu brechen (KGK 190 (Textstelle)). Luther kritisiert das Beichtverhör bereits in seiner Schrift Confitendi ratio (1520) (WA 6, 162,22–26; 163,25–34; 547,36–548,8). Seine Gründonnerstagspredigt (s. o. Anm. KGK 184 (Anmerkung)) beklagte, dass die päpstliche Kirche mit guten Werken und der Ohrenbeichte Hürden für die Voraussetzung des Abendmahlsempfangs und die Würdigkeit des Empfängers aufgestellt habe, die dem biblischen Text und Christi Aussagen entgegenstünden, vgl. WA 7, 689–697.
47Vgl. Mt 18,18 Vg »amen dico vobis quaecumque alligaveritis super terram erunt ligata et in caelo et quaecumque solveritis super terram erunt soluta et in caelo.« Im Juni hatte Karlstadt bereits auf Grundlage von Mt 5,23 f. die Frage der Beichte (reconciliatio) unter Laien berührt; s. KGK 188, bes. KGK 188 (Textstelle). Zu diesem Problem s. auch Luther, Assertio (1520): »Quod autem absente sacerdote etiam puer aut mulier et quilibet Christianus absolvere potest, Matt. xviii. clare patet […].« (WA 7, 121,21 f.). Bereits bei Thomas, In IV Sent. d. 17 q. 3 art. 3 qc. 2 co.: »In necessitate etiam laicus vicem sacerdotis supplet, ut ei confessio fieri possit.« (Thomas, Opera (Busa) 1, 539).
48Vgl. WA 6, 547,17–20.
49Vgl. WA 6, 164,11–14.
50Vgl. Lk 13,1 f. Vg »Aderant autem quidam ipso in tempore nuntiantes illi de Galilaeis, quorum sanguinem Pilatus miscuit cum sacrificiis eorum et respondens dixit illis putatis quod hii Galilaei prae omnibus Galilaeis peccatores fuerunt quia talia passi sunt.« In Verbindung mit 3. Mose 4 f. (s. oben Anm. KGK 184 (Anmerkung)).
5112. Juli.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»