Nr. 186
24 Conclusiones: De perfecta sanitate animae, de particibus mensae domini et de delectu operum
Wittenberg, 1521, 19. Juli

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck
Buchsymbolb3r

a De perfecta sanitate animaea1


1
Christus non semper plenam sanitatem contulit.2
2
Nugantur ergo Scholastici, contendentes deum perfecte
semper sanare.3
3
Mirum est, in hoc impensius laborasse Augustinum.4
4
Licet dei opera sint perfecta.5
5
Afflictio6 similiter medetur animae, non tamen eam totam sanat.7
6
Sic ambulat contra nos dominus, suis promissionibus non fi-
Buchsymbolb3vdentes, donec sentiamus peccata, et ea confiteamur illi.8
7
Non est plene sanus〈,〉 quem peccata vexant.9
8
Attamen pars sanitatis est peccatorum sensus.10

De particibus mensae Domini.

bD'octore' Andrea Carolostadio Presidente ad Baccalaureatum Biblicum respondebit d'ominus' Christoferus Hoffman11 Onolzpachus die Veneris XIX. Julii hora VII ante meridiem.b

9
Non sunt Bohemi, sed veri Christianic, panem et pocu-
lum sumentes.12
10
Qui solo pane vescitur, mea sententia, peccat.13
11
Satiusque foret, si nullam, ut aiunt, speciem sumeret, quam
unam tantum.
12
Quia neque figuris veteribusd, neque Christi instituto satisfit.14
13
Sicut consecrans fit irregularis, ut cum Rom'ano' pont'ifice' inepti-
am, sacramentum panis et poculi dividens.
14
Ita recipiens unam speciem irregularitatem incurrite.15
15
Minus peccatum est, si vinum consecratum in humum deflu-
it per imprudentiam, quam si cadat in cor
incredulum.16
16
Minus offendit meretrix adflicta,17 manducando carnem
Christi, quam iustus aliquis pharisaeus suae iusticiae conscius.18

De Delectuf operum19

17
Praedicationi et auditioni verbi dei omnia opera cede-
re debent.20
18
Operibus erga proximum cedant orationes, cantatio pres-
byterorum, fanorum visitatio et reliquae
ceremoniae.21
19
Praeposterum ordinem facientes ridet deus,22 et scriptura abiicit.23
20
Perversum autem ordinem24 observant Sacerdo-
tes, Monachi et Vestales virgines.25
21
Proinde quinqueg26 virginibus, non habentesh oleum in lampadi-
bus conferuntur.27
22
Deberent presbyteri primum docere aut bene tractare
quoscunque etiam infideles, atque tum transacto nego-
cio si vacaret, cerimoniis incumbere. Buchsymbolb4r
23
Ridendus est ergo pontifex,28 phariseorum princeps, qui
primum audet Scholasticos ad Orationem prolixam29
astringere, deinde sinere ut studeant.
24
Equidem vero suadeo cupidis literarum ante omnia re-
gnum dei quaerere in scriptura non suspecta.30

Finis.


a-a Alia. A
b-b fehlt A, B, a
c Christihni A
d veribus a
e committit Gerdes
f delecto B, a
g x. A, B, a
h habentibus Gerdes

1Zur Begrifflichkeit s. Ps. Aug. = Caes. Arel. serm. 50,1: »De expetenda magis sanitate animae quam corporis, et vitandis sortilegis.« (SC 243, 416). Vgl. KGK 186 (Anmerkung).
2Vgl. Aug. perf. iust. 3,7 »respondetur: si nollet deus hominem sine peccato esse, non mitteret filium suum sine peccato, qui sanaret homines a peccatis. hoc fit in credentibus et proficientibus renovatione interioris hominis de die in diem, donec fiat perfecta iustitia tamquam sanitas plena.« (CSEL 41, 7,12–16). S. auch Aug. s. 278: »Tunc plena sanitas erit, et cum angelis sanctis aequalitas.« (PL 38, 1271,6).
3Vgl. Petr. Lomb. comm. ps. 105,44 f.: »Unde hic oratur, ut sanitates perficiat, cum subditur: Salvos fac nos, Domine Deus noster; et congrega nos de nationibus.« (PL 191, 969,51–54); Thomas, In II Sent. d. 26 q. 1 art. 1 resp. ad argum. 3: »quod homo talem finem consequi potest, licet non per se, sed aliquibus auxiliis divinitus collatis, invenitur ceteris dignior, sicut ille qui perfectam sanitatem consequitur multis exercitiis, melioris naturae est quam ille qui non nisi modicam sanitatem pauco exercitio consequitu […].« (Thomas, Opera (Busa) 1, 201); Thomas, In IV Sent. d. 9 q. 1 art. 3 qc. 1 resp. ad argum. 2: »Ad secundum dicendum, quod duplex est medicina. Una est removens morbum; et talis infirmis debetur; et huic comparatur Baptismus et poenitentia. Alia est promovens in perfectam sanitatem; et talis non debetur infirmis, sed iam sanis; et huic comparatur haec medicina.« (Thomas, Opera (Busa) 1, 467).
5Vgl. 5. Mose 32,4 Vg »Dei perfecta sunt opera et omnes viae eius iudicia Deus fidelis et absque ulla iniquitate iustus et rectus.«
6Zur afflictio, der Niedergeschlagenheit, die neben der tribulatio (Trübsal) und der contritio (Zerknirschung) auf der Grundlage der mystischen Bußtheologie Johannes Taulers eine bedeutende Rolle in Karlstadts Rechtfertigungslehre spielte, vgl. Hasse, Tauler, 130–133; KGK II, Nr. 103, S. 18 f.; KGK II, Nr. 124, S. 206; KGK III, Nr. 164, S. 365 f.; S. 367, Z. 3–S. 368, Z. 2; KGK III, Nr. 166, S. 387 u. 390; KGK 173 (Textstelle).
7Nicht die Niedergeschlagenheit bzw. das »gedreng« (afflictio) bietet der Seele Heilung, sondern sie ist nur ein Baustein auf dem Weg zur Buße, die wiederum Voraussetzung der Rechtfertigung durch Gott ist. Vgl. Hasse, Tauler, 133. S. hierzu Aug. s. 278: »Tunc plena sanitas erit, et cum angelis sanctis aequalitas. Sed modo antequam fiat, fratres mei, cum coeperimus observare praecepta, quae medicus praecipit, quando patimur etiam aliquas tentationes et tribulationes, non putemus nos sine causa observare, quia maior dolor videtur sequi praecepta illa quae observas. Quod enim pateris tribulationes, manus est secantis medici, non sententia iudicis punientis. Fit hoc ut perfecta sit sanitas: patiamur, feramus dolores.« (PL 38, 1271,6–14); Aug. en. Ps. 146,6: »quomodo curabitur? sanat contritos corde; sed perfecta sanitas tunc erit, quando diximus. nunc ergo quid? alligat contritiones eorum.« (CCSL 40, 2126,38–41).
8Zum Problem der Verneinung der Sünden bei gutem Lebenswandel vgl. Aug. en. Ps. 118,1,3.: »nam profecto in hac vita, licet in lege domini ambulemus, licet scrutemur testimonia eius, et in toto corde exquiramus eum, si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est.« (CCSL 40, 1668,16–20).
9Vgl. Aug. c. Faust. 26,3: »Vexant enim peccata conscientiam ipsi que animo nocent, cum luce iustitiae peccando privatur, etiamsi non consequantur dolores, qui vel corrigendis ingeruntur vel non correctis ultimi reseruantur.« (CSEL 25, 731,12).
10Vgl. Aug. nat. et gr. 37,43: »hoc, inquit, recte dici potest de his, quorum neque bonorum neque malorum scriptura sit memor; de illis uero, quorum iustitiae meminit, et peccatorum sine dubio meminisset, si qua eos peccasse sensisset.« (CSEL 60, 264,21). Für Gerson trennte das Bewusstsein der Sünde und die Versuchung den Menschen nicht von der Liebe Gottes, wie zugleich das Bewusstsein der Hingabe an Gott keine Sicherheit schuf oder gar den Gläubigen vollkommener mache. S. Gerson, De remediis contra pusillanimitatem: »Sicut igitur juxta praemissa sensus peccati seu tentationum ad peccatum, homini non nocet ad salutem nec a caritate Dei separat, quamdiu consensus non concurrit, ita quoque ex simili sensus devotionis seu sentimentum spiritualis dulcedinis et consolationis non assecurat hominem ipsum fore in statu gratiae gratum facientis, nec reddit eum perfectiorem ex hoc aliis […].« (Gerson, Œuvres (Glorieux)10, 375,42–376,6).
12 Karlstadt verwendet denselben Satz auf Deutsch auf dem Titelblatt seiner Schrift Von beiden Gestalten der Messe : »Sie seind nit Behemen oder ketzer/ die beide gestaldt nhemen. sonder Evangelische Christen.« (KGK 205 (Textstelle)). Vgl. hierzu bereits KGK II, Nr. 132, S. 423, Z. 29–S. 424, Z. 4. Weiter ausgebildet wurde die Idee bei Luther, De captivitate Babylonica: »Si utri sunt haeretici et schismatici nominandi, non Boemi, non Graeci, quia Evangeliis nituntur, sed vos Romani estis haeretici et impii schismatici […] « (WA 7, 522,21–23); Luther, Assertio, art. 16: »Consultum videtur, quod Ecclesia in communi concilio statueret, laicos sub utraque specie communicandos, nec Boemi sub utraque specie communicantes sunt haeretici et schismatici.« (WA 7, 122,36–123,2).
13Ohne es auszusprechen, bezieht sich Karlstadt auf die beiden von Christus gegebenen Verheißungen der Ablösung der Sünden und des ewigen Lebens, welche von den sakramentalen Zeichen des Kelchs und des Brotes symbolisiert würden. Sünde ist nicht nur, eine von diesen den Laien im Akt der Eucharistie zu verweigern, sondern auch, nur eine von beiden zu empfangen. Vor allem gegen diese These wandte sich Luther von der Wartburg aus in einem Brief an Melanchthon, vgl. WA.B 2, 371,51–372,64 Nr. 424 (s. auch KGK 186 (Anmerkung)). Dabei mag sich Karlstadt auf folgende Passage bezogen haben: Luther, Assertio, art. 16 (1521): »Nam hoc ego dico, si quis sciens omittat desyderare saltem alteram etiam partem sarcramenti, licet neutra necessaria sit, cum fides sola hic sufficiat, impium eum esse et Christum ab eo negari.« (WA 7, 124,3–5). S. auch die 65. These in KGK 199 (Textstelle) sowie KGK 205 (Textstelle).
14Eine Verheißung verweist immer auf ein konkretes Zeichen, zwei Verheißungen somit auf zwei Zeichen. Die Kommunion in nur einer Gestalt sei weder in den Anweisungen Christi zu finden – der ja die doppelte Zeichenhaftigkeit von Brot und Wein eingeführt habe – noch in den Zeichen- und Opferhandlungen des Alten Testaments. In der Schrift Von den Empfängern des Sakraments erklärt Karlstadt die verschiedenen Zeichen der Verheißungen des neuen Testaments wie die Beschneidung, den Regenbogen etc. (KGK 183 (Textstelle)). In Von beiden Gestalten der Messe erläutert er die Zeichen des Alten Testaments im Sinne der »figurae veteres« (KGK 205 (Textstelle)) und die Einsetzung Christi im Kontrast dazu (KGK 205 (Textstelle)). Vgl. auch die Schrift Von dem Priestertum und Opfer Christi (1523/24): »Die pfaffen schlachten die lebentigen tyer/ die sie opferten/ den selben figuren nach/ můst Christus auch abgehn/ als er ein opffer ward.« (KGK V, Nr. 248). Vgl. hierzu auch Luther, Assertio, art. 16 (1521): »Christus etiam sciebat, sub pane omnia accipi, nihilominus tamen vinum instituit. Sciebat, omnia sola fide percipi, et tamen sacramenta ordinavit.« (WA 7, 1246–8).
15 Karlstadt verwendet in These 12 und 13 mit der irregularitas die Terminologie der Kanonistik, vgl. X. 1,21,6: »[…] quum sacerdotes praedicti, sive uno, sive diversis temporibus plures habuerint concubinas, irregularitatem non incurrerint bigamiae, cum eis tanquam simplici fornicatione notatis quoad exsecutionem sacerdotalis officii poteris dispensare […].« (CICan 2, 148). Auf diese Weise verdeutlicht er, dass eine Spendung des Sakraments in einer Gestalt auch den logischen Kriterien der gegnerischen Kanonistik zuwiderlaufe.
16Zum Verschütten des Weines vgl. Karlstadts Bemerkungen in den Verba Dei (KGK III, Nr. 146, S. 95, Z. 36–38 mit Anm. 402) sowie KGK 205 (Textstelle). Das Verschütten des konsekrierten Weines wurde nach kanonischem Recht mit einer Buße von 40 Tagen bestraft, vgl. De cons. D. 2, c. 27 (CICan 1, 1323). Zum cor incredulum vgl. Jer 5,23 Vg »populo autem huic factum est cor incredulum et exasperans recesserunt et abierunt.«
17Erneut wird die den bußfertigen Gläubigen prüfende Kategorie der Niedergeschlagenheit (afflictio) gegen jede Selbst- und Werkgerechtigkeit in Anschlag gebracht, s. o. Anm. KGK 186 (Anmerkung) u. KGK 186 (Anmerkung).
18Vgl. Mt 5,20 Vg »Dico enim vobis quia nisi abundaverit iustitia vestra plus quam scribarum et Pharisaeorum non intrabitis in regnum caelorum.«; Mt 21,31 f. Vg »dico vobis quia publicani et meretrices praecedunt vos in regno Dei venit enim ad vos Iohannes in via iustitiae et non credidistis ei publicani autem et meretrices crediderunt ei vos autem videntes nec paenitentiam habuistis postea ut crederetis ei.« Die gläubige Hure Rahab erwähnt Hebr 11,31 Vg »fide Raab meretrix non periit cum incredulis excipiens exploratores cum pace«; mit Bezug auf Jos 2,1–3. S. auch Jak 2,25 Vg »similiter autem et Raab meretrix nonne ex operibus iustificata est suscipiens nuntios et alia via eiciens.« – allerdings mit einer Rechtfertigung durch ihr Werk. Beide Stellen beziehen sich auf Jos 6,17. Die Gegenüberstellung mit einem Pharisäer erinnert an Lk 18,9–14, nur dass Karlstadt den Zöllner durch eine Hure ersetzt. Vgl. auch die Aussagen in Von den Empfängern des Sakraments , dass Christus gekommen ist, um die Krankheit der Sünden zu heilen, und die reuigen Sünder für ihre Liebe zum Arzt Christus das Sakrament empfangen und geheilt werden (KGK 183 (Textstelle)).
19Vgl. den Abschnitt De operum delectu in der Schrift Super coelibatu (KGK 190 (Textstelle)).
21Vgl. hierzu bereits Luther, Sermo de triplici iusticia (1518): »Quartum, pre omnibus custodi te ab operibus abs te electis, quia haec non purgant peccata, sed polluunt magis, ut sunt nostro tempore ceremoniae, orationes, voculae, ecclesiarum structurae.« (WA 2, 47,9–11).
22Gott, der die sich gegen ihn erhebenden, unfrommen Feinde verlacht, findet sich in den Psalmen, vgl. Ps 2,2–4 Vg LXX »consurgent reges terrae et principes tractabunt pariter adversum Dominum et adversum christum eius disrumpamus vincula eorum et proiciamus a nobis laqueos eorum habitator caeli ridebit Dominus subsannabit eos«; Ps 36(37),12 f. Vg LXX »cogitat impius de iusto et frendet adversum eum dentibus suis Dominus deridebit eum videns quod venit dies eius.«
23Vgl. 1. Sam 15,23 Vg »[…] ergo quod abiecisti sermonem Domini abiecit te ne sis rex.«
24Von der Verkehrung der Ordnung spricht bereits Luther, Resolutiones (1518): »[…] qui aliter docet populum et hunc ordinem pervertit, non doctor, sed seductor populi est […].« (WA 1, 598,37 f.).
25Die Bezeichnung von Nonnen als vestales mehrfach in seiner Schrift Super coelibatu und auch bei Luther, Epistel Petri und Judas (1523/24): »Possibile quidem inter monachos et vestales esse qui salvantur […].« (WA 14, 37,10 f.). Zum gesamten Zusammenhang s. KGK 190 (Textstelle); KGK 190 (Textstelle); KGK 190 (Textstelle).
26Die Verbesserung bei Gerdes, Scrinium I.1, 42 ist logisch richtig, denn nur die Hälfte der zehn Jungfrauen war töricht.
27Vgl. Mt 25,1–13 als Gleichnis für die Vorbereitung auf das Reich Gottes. Zum Stellenzusammenhang vgl. KGK 190 (Textstelle).
28Wiederaufnahme des lachenden, spottenden Gottes, s. o. Anm. KGK 186 (Anmerkung).
29Die oratio prolixa ist ein fester Begriff für eine lange Rede, in diesem Fall ein Gebet.
30Vgl. Aug. en. Ps. 137,4: »[…] quaerimus in scripturis sanctis, et invenimus in verbis sapientiae […].« (CCSL 40, 1980,6 f.). Voraussetzung ist die unverdächtige Kanonizität der Schriften (»scriptura non suspecta«). Vgl. hierzu KGK III, Nr. 163, S. 299, Z. 3 f.; S. 341, Z. 15 u. 18; S. 353, Z. 36.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»