Nr. 202
26 Conclusiones: In locum Pauli 2. Cor. 3
Wittenberg, [1521, [31. Oktober]]

Text
Bearbeitet von Harald BollbuckUlrich Bubenheimer


Buchsymbol3r

aSub egregio viro Andrea Carolstadiob1
Theologie doctore famigeratissimo etc.
proxima Iovis die, hoc est Octobris ultima,
hora septima
et sequentibus
a ad subterpo-
sitas propositiones Iohannes Briesmannus2 Or'dinis' mi'noritarum'
Theo'logiae' baccal'aureus' formatus pro licentia deo
favente respondebit.
In locum Pauli ii. Corinth'iorum' epistole ca'pitulo' iii.

1
Quo prestantius estc evangelium lege, hoc
insignius est apostolorum ministerium3 Mosaica functione〈.〉4
2
Novi testamenti ipsiusqued spiritus ministros non
facit ydoneos ac sufficientese liberum (quod
vocant) arbitrium nec rationis acumen, sed dei gracia.5
3
Homo (sive minister verbi sive auditor fueritf) non
ex suis est viribus ydoneus ad cogitanda divina,
multo minus ad ea capienda seu desideranda erit.
4
Proinde ceci sunt scolastici,6 hominis rationem et voluntatem Buchsymbol3v
adeo extollentesg, ut cum Pelagio hominem ex naturalibus
viribus bonum posse cordis habere motum dicant〈.〉7
5
Siquidem naturale hominis arbitrium, ad nihil aliud valet
quam ad discernenda carnalia, hoc est, ea que non sunt spiritus.8
6
Igitur ea que adh vitam attinent eternam, nec cogitare
nec desiderare, neque incipere neque perficere potest homo absque gratie
infusione9 et interna spiritus sancti operatione〈.〉10
7
Ubi igitur manebunt attritionis11, dispositionis ad
gratiam ex naturalibus〈,〉12 meritiquei de congruo13 buccinatores14?
8
Possunt tamen et impii de scripturis multa garrire,15
sed quanto plus honorantur donis, tanto amplius polluntur.
9
Denique verbi ministerium sicut geminum est, ita bifa-
riam operatur, nam mortificat et
vivificat.16
10
Atqui occisio hec salutaris est in spiritu, qua destruitur
impius, ut pius fiat.17
11
Ut in credentibus gemini homines sunt, vetus et novus,
ita non cessat in eis occisio per litteram et vivificatio per spiritum.18
12
Atque ita mirabilis est deus in filiis suis, ut eas per
res contrarias et dissidentes, i'd est' timorem et fidem,19 spem
et desperationem servet〈.〉
13
Hinc lex ministratio mortis20 condemnationisque organum
recte appellatur ab apostolo,
e regione quoque novum testamentum ministerium
iusticie organumque spiritus et vite dicitur〈.〉
14
Ut testamentum vetus sensibilem adeptum est gloriam,
nempe Mosi faciem fulgentiorem,21 ita novum gloriam
adeptum est, que oculis sensibiliter comprehendi nequit,
sed mente pia concipitur〈.〉
15
Carnales Israelj filii in veteri homine manentes
in lege Christum non intellexerunt〈.〉22
16
Nam inter Mosik faciem et ipsos velamen ponebatur,23
ut non intenderent usque in finem qui est Christus〈.〉 Buchsymbol4r
17
Hinc liquido constat velamen non esse legis
obscuritatem,24 sed cordium illorum cecitatem et obtusionem
〈.〉25
18
At procul dubio mysterium est quod Moses fulgente quidem
facie legem portavit, significans nimirum legem non
impleri nisi per Christum.26
19
Porro velamen per solam Christi fidem tollitur, sicut Mo-
ses deo loquens illumquel audiens deponebat velamen faciei〈.〉27
20
Proinde credentes revelata cordis facie gloriam domini
speculantur. Siquidem sciunt se non nisi misericordia dei
(que in mfacie Christim perfusan est) salvari.
21
Ut Petrus in monte Tabor, Christi videns re-
splenduisse faciem, ait: Bonum est nos hic esse〈.〉28 Ita
illuminato cordi pateto Evangelium〈,〉 cui itidem bona est
dulcis lex
Dei.29
22
Sicut cor vacuum lumine spiritus nequit recipere Evangelium〈.〉
Ita humana natura non potest amare legem Dei〈.〉
23
Non igitur omnes qui Christiani appellantur, ad Christum
transeunt, incredulis enim Evangelium opertum est,30 sedp hiq
quibus aufertur velamen.
24
Legentes evangelium sine fidei oculis, sicut maxime
se putant intelligere, ita vim Evangelii prorsus ignorant〈.〉
25
Idipsum plane quod olim Iudeis in Mose et legis
lectione contigit, hoc et diffidentie filiis31 ac pseudo
Christianis qui vive fidei sensum non experti sunt,
obtingit in Evangelio〈.〉
26
Quocirca non novitas est, sed vetusta piorum veri-
tas, si dicatur rtitulo tenusr Christianos ac Sophis-
tas, nec legem nec Evangelium scire〈.〉

sM. D. xxis32


a-a fehlt A
bam Rand hinzugefügt Articuli super celebratione missae et sacramenti panis et vini, et discrimine precepti et promissionis et aliis b
cfolgt gestrichen lege a
d ipsius a
efolgt gestrichen librum a
f fuit b
güber der Zeile hinzugefügt te a
hkorrigiert aus per b
ikorrigiert aus meritq a
j israel a
k mosi a
lvom Editor verbessert für illiumque a
m-m Christi facie b
n pertusa a, b
o adparet A
pfolgt nachgetragen non a
qkorrigiert in hiis a; ii A
r-r Titulotenus A
s-s Collegi A. 22. b; fehlt A

1Der in Fußnote a aufgeführte marginale Hinweis in der Abschrift von Christoph Schappeler bezieht sich auf die 138 Articuli (KGK 199).
3Letztlich besteht das apostolorum ministerium in der Eucharistie, dem Zeichen der Sündenvergebung und mithin der Gnade Gottes. Vgl. Ambr. in Luc. 6,84: »mysticum quoque est quod et manducans populus satiatur et apostoli ministrant; nam et in satietate repulsae in perpetuum famis indicium designatur, quia non esuriet qui acceperit cibum Christi, et in apostolorum ministerio futura divisio dominici corporis sanguinisque praemittitur.« (PL 15, 1690D; CCSL 14, 204,900–904).
4Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,2,16: »Quartus hic epistulae est de ministerio evangelii.« (MWA 4, 99,25); Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,5: »Atque orditur collationem novi et veteris testamenti, posteaquam praefatus est non iam legem praedicare, sed gratiam, quasi dicat: Ministerium Mosi et prophetarum est legem praedicare, sed audite novum, minsterium nostrum est praedicatio remissionis peccatorum et gratiae.« (MWA 4, 103,20–25); Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,7: »Nunc officia confert, et praefert officium et efficaciam evangelii officio et efficacie legis.« (MWA 4, 104,11 f.).
5Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,5: »Novum testamentum est Spiritus sanctus (abrogatio veteris testamenti, hoc est: remissio peccatorum) effusus in corda credentium. […] At apostolus non confert Spiritum sanctum, sed Deus. Item: apostolus praedicat verbum, nempe evangelium, ergo et litteram. […] Meum verbum est ministerium spiritus: verbum legis est littera tantum, id est: doctrina.« (MWA 4, 102,36–103,1; 7–9; 12 f.). Vgl. hierzu auch Aug. nat. et gr. 23,25: »nemo dicit sic hominem factum, ut de iustitia quidem possit in peccatum ire et de peccato ad iustitiam redire non posset; sed ut in peccatum iret, sufficit liberum arbitrium, quo se ipse vitiavit; ut autem redeat ad iustitiam, opus habet medico, quoniam sanus non est, opus habet vivificatore, quia mortuus est.« (CSEL 60, 251,20–24); Aug. nat. et gr. 62,73: »pro gratia christi clamo, sine qua nemo iustificatur, tamquam sufficiente naturae libero arbitrio.« (CSEL 60, 289,5 f.); Ps. Aug. praed. et gr. = Ps. Fulg. Rusp. praedest. 14: »Hanc ergo Pharao misericordiam non accepit, et ideo ei ad pereundum liberum suffecit arbitrium: quem quidem nullus ita ignarus divinarum Scripturarum erit, qui audeat dicere illa omnia iniuste esse perpessum.« (PL 45, 1675,29–32).
6Anspielung auf Mt 15,14 Vg »Sinite illos caeci sunt dues caecorum, caecus autem si caeco ducatum praestet ambo in foveam cadunt.« Zur Blindheit der Prälaten vgl. die dritte These der 12 Conclusiones de oratione et sacramento panis vom 22. Juli 1521 (KGK 187 (Textstelle)). Die dritte These der zeitnahen 13 Conclusiones de scandalo et missa vom 24. September des Jahres wendet den Bibelvers gegen diejenigen, die das Ärgernis und die Rücksichtnahme auf die Schwachen gegen die Messreformen wendeten (KGK 195 (Textstelle)).
7Bezug auf Aug. c. ep. Pel. 2,2,2: »Manichei negant homini bono ex libero arbitrio fuisse initium mali, pelagiani dicunt etiam hominem malum sufficienter habere liberum arbitrium ad faciendum praeceptum bonum.« (CSEL 60, 461,24). Vgl. auch Luther, Rationis Latomianae confutatio (1521): »Docent, per opera secundum substantiam facti tantum effici posse, si ex totis naturalibus viribus fiant, ut deus illis necessario et infallibiliter gratiam largiatur.« (WA 8, 54,23 f.); Luther, Responsio extemporaria (1521): »Quia homo non potest bonum velle nec facere ex seipso […].« (WA 7, 612,30 f.). Die These richtet sich gegen Aussagen von Thomas von Aquin und (teilweise wörtlich) von Gabriel Biel. Vgl. Thomas, In II Sent. d. 5 q. 2 art. 1 co.: »Sed istam gratiam ponere, non videtur necessarium, nisi ipsa libertas arbitrii gratia dicatur, quae proculdubio nobis a deo est […] quia si homo faciat quod in se est, Deus dat ei gratiam: ad hoc autem faciendum non exigitur aliquid aliud, illud enim, ad quod non potest per se liberum arbitrium, non est in homine ut faciat illud, illud enim in nobis esse dicitur cuius nos domini sumus. […] Et ideo […] est dicendum, quod ad eliciendum actum conversionis sufficit liberum arbitrium, quod se ad habendum gratiam per hunc actum praeparat et disponit. Sed efficacia conversionis ad meritum, non potest esse nisi per gratiam: unde unus et idem motus est conversionis liberi arbitrii, in quo gratia infunditur […].« (Thomas, Opera (Busa) 1, 140); Thomas, In II Sent. d. 28 q. 1 art. 4 co.: »[…] ad gratiam gratum facientem ex solo libero arbitrio se hominem posse praeparare.« (Thomas, Opera (Busa) 1, 208). Biel, In II Sent. d. 27 q. 1 concl. 4: »Potest brevius dici, quod infidelis facit quod in se est, dum arbitrium suum conformat rationi ac toto corde petit, et quaerit illuminari ad cognoscendum veritatem, iustitiam et bonum. – Fidelis vero facit quod in se est, si secundum regulam fidei detestatur peccatum, proponens in omnibus oboedire Deo et eius praecepta servare. Peccatum detestando removet obicem. Volendo Deo tanquam summo bono oboedire propter Deum habet bonum motum in Deum.« (Biel, Sententiae (Werbeck/Hofmann) 2, 518,49–56).
8Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,10: »Ratio iudicat de operibus tantum.« (MWA 4, 105,10); Joh 4,24 Vg »Nam caro carnalia sapit, solus spiritus spiritualia.«
9Ausgehend von Röm 5,5 Vg »spes autem non confundit quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis«, entwickelten die frühen Kirchenväter das Konzept der infusio gratiae, der einfliessenden göttlichen Gnade. Vgl. Aug. s. 174,5: »Infunditur gratia, operatur fides per dilectionem, suscipitur Christus in domum, qui habitabat in corde.« (CCSL 41, 515,150); Ps. Fulg. Rusp. serm. 1,4: »Pluvia Dei est sermo sanctae praedicationis, cultura Dei est infusio gratiae spiritalis.« (PL 65, 722C); s. auch Ambr. ep. 1,2,4; 9,62,2; Ambr. spir. 1,5,62; Ambr. in psalm. 118,1,5; 118,7,26. Bei Thomas von Aquin fällt die infusio gratiae gleichsam mit der remissio culpae zusammen. Vgl. Thomas S. th. I–II q. 113 art. 2 co.: »Et ideo non posset intelligi remissio culpae, nisi adesset infusio gratiae.« (Thomas, Opera (Leonina) 7, 329). Dagegen sind für Duns Scotus beide nicht einfach nur eine einzige Wandlung, denn es gebe viele remissiones culpae, aber nur eine infusio gratiae. Die sei wiederum eine mutatio realis, die remissio culpae jedoch nicht. S. Scotus, In IV Sent. d. 16 q. 2 concl. 1 f. (Scotus, Opera (Wadding) 9, 254 Nr. 4; 277 Nr. 6). Vgl. Hammer, Luther. Operationes in Psalmos, 522 Anm. 19. Anders denkt Luther den Übergang von der remissio culpae zu den dona an den Gläubigen als einen wachsenden Prozess. S. Luther, Vorlesung Psalm 51 (1538): »Petit ergo incrementum istius gaudii ut nihil sentiam tristiciae legis, ut nihil remaneat in me, quid me mordeat, contristet et pusilanimet erga te. Impetrabimus, sed in fine. Et tamen in hac vita crescit, Ut Petrus: ›Crescite‹ etc.« (WA 40/2, 418,13–419,1). Vgl. Brush, Gotteserkenntnis, 418. Er kann durch menschliche Handlungen nicht befördert werden. S. Hammer, Luther. Operationes in Psalmos, 522,15–18: »Nam in his omnibus peccatum non tollitur, nec iustitia confertur, sed tollendi peccati et conferendae iustitiae simulacra et imagines exhibentur – et sunt tamen tam stulti quidam, qui hos ludos seria ducant!«
10Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,5: »Spiritus est vita et efficacia Spiritus sancti in cordibus nostris.« (MWA 4, 102,17 f.).
11Die attritio ist nach päpstlicher Lehre die unvollkommene Furchtreue (eine Abreibung des Herzens), die allein durch die Schlüsselgewalt des Papstes absolviert werden kann. Vgl. Luther, Grund und Ursach aller Artikel (1521): »Daran nit gnüg. lerett weytter. unnd gibt seynen schlusselln solch gewallt. ob yemant kompt der widder glewbt noch reuett. ob er schon kaümett eyn halb galgen reu habe die sie nennen Attritio ßo kan er durch krafft der schlussell. auß der selben halb galgen reu. machen eyn gantz gutte grund gnadenreyche reue.« (WA 7, 365,33–366,2). S. auch Luther, De potestate Papae responsio (1518): »Non est enim fundamentum theologicum, ex attrito fieri contritum virtute Clavium, sed erroneum: deinde attritio seu dolor ille imperfectus non est idem quod velle habere dolorem et gratiam dei, sed vel est simulatio fallax vel est initium gratiae verissimum.« (WA 1, 665,22–25).
12Die dispositio ad gratiam des Menschen war scholastisch eng mit dem freien Willen verknüpft. Vgl. Thomas, S. th. I–II q. 112 pr.: »Secundo, utrum requiratur aliqua dispositio ad gratiam ex parte recipientis ipsam, per actum liberi arbitrii.« (Thomas, Opera (Leonina) 7, 323). In dieser Hinsicht scheint die gesamte These – die dispositio ad gratiam mit dem in der folgenden Anmerkung thematisierten meritum de congruo verknüpfend – einen Bezug auf zwei Thesen der von Franz Günther respondierten Luther'schen Disputatio contra scholasticam theologiam (1517) aufzuweisen: »25. Spes non venit ex meritis, sed ex passionibus merita destruentibus. Contra usum multorum. 26. Actus amiciciae non est perfectissimus modus faciendi quod est in se, Nec est dispositio perfectissima ad gratiam Dei aut modus convertendi et appropinquandi ad Deum.« (WA 1, 225, 15–19).
13Das meritum de congruo ist ein unvollkommener Verdienst, d. h. die Kompensation erfolgt aus bloßem Billigkeitsanspruch, ohne innere Entsprechung. Vgl. Thomas, In II Sent. d. 27 q. 1 art. 3. Luther befasste sich in einer im Dezember 1521 in Druck gegebenen Schrift mit der von ihm der theologischen Fakultät Paris zugeschriebenen Maßgabe der Billigkeit der Gnade auf Grund eigener Verdienste. S. Luther, De abroganda missa privata (1521): »Ex alio latere aliud principium fidei, Hominem posse faciendo, quod est in se, infallibiliter et necessario mereri gratiam, sed de congruo. Nonne sic docetis, almae facultates? Docetis ergo per hoc, posse nos satisfacere ex nobis etiam iniquae dei tyrannidi, ut misero et superfluo Christo non reliquus sit saltem blasphemissimus ille honor, quo non salvator hominum seu Ihesus, sed satisfactor divini tyranni et exactoris diceretur.« (WA 8, 467,33–38).
14Luther, Resolutiones (1518): »Buccinatores vero indulgentiarum videntur poenas animarum ita imaginari, quasi ab extra inferantur sintque penitus externae, non autem ab intra in conscientia nascantur […].« (WA 1, 566,28–30).
15Vgl. Luther, De abroganda missa privata (1521): »Nec potest ullum os mendacii garrire, quod spiritualiter ad omnes, sed corporaliter ad rasos tantum pertineant.« (WA 8, 421,5 f.); Luther, De abroganda missa privata (1521): »Neque enim garrire sufficit, Christum offerri a nobis sub pane et vino. Nam et ipsum sumimus sub pane et vino, at nihil sumi a nobis debet de sacrificio et holocausto domini.« (WA 8, 440,9–11).
16Vgl. 1. Sam 2,6 Vg »Dominus mortificat et vivificat, deducit ad inferos et reducit.«
17Zu dieser und der vorhergehenden These vgl. Karlstadts Vorstellung von der Heilung von den Sünden in KGK II, Nr. 103, S. 18.
18Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,7: »Summa legis gloria haec est: potentia occidendi. Summa evangelii gloria haec est: potentia vivificandi.« (MWA 4, 104,18–20). S. auch Röm 6,6 Vg »quia vetus homo noster simul crucifixus est ut destruantur corpus peccati ut ultra non serviamus peccato.« Vgl. dazu KGK II, Nr. 103, S. 30, Z. 14–16.
19Vgl. WA.TR 48, 417,16 f.: »Adorare est cultus cordis, continens timorem et fidem in Deum. Servitus duplex, externa et interna.«
20Vgl. 2. Kor 3,7 Vg »quod si ministratio mortis litteris deformata in lapidibus fuit in gloria ita ut non possent intendere filii Israhel in faciem Mosi propter gloriam vultus eius quae evacuatur.«
21Vgl. Aug. en. Ps. 64,6: »ad hoc sacramentum fulgebat tunc facies moysi, ita ut non possent intendere filii israel in faciem eius (audistis modo cum legeretur), et uelamen erat inter faciem moysi loquentis, et populum audientem uerba.« (CCSL 39, 829,64–67).
22Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,15: »Vos Iudaei legem fieri putatis carne, sed erratis, Dominus enim spiritus est, cognosci ergo et amari nisi spiritus non potest.« (MWA 4, 108,23–25).
23Vgl. 2. Kor 3,13 Vg »et non sicut Moses ponebat velamen super faciem suam ut non intenderent filii Israhel in faciem eius quod evacuatur.« S. auch das Augustinzitat o. Anm. KGK 202 (Anmerkung) und Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,15: »Adeoque quoad caro sumus, manet velamen.« (MWA 4, 108,19 f.).
24Vgl. Aug. s. 170,2: »In obscuritate legis, tamquam in clausis ostiis, caliginem passi sunt, quia non pietate pulsaverunt.« (CCSL 41B, 436,44 f.).
25Die caecitas cordis taucht bei Augustin öfter auf im Sinne einer Unkenntnis des frommen Lebens und einer Entfremdung von Gott, vgl. Aug. nat. et gr. 22,24: »utique ista obscuratio uindicta et poena iam fuit; et tamen per hanc poenam, id est per cordis caecitatem, quae fit deserente luce sapientiae, in plura et grauia peccata conlapsi sunt; dicentes enim esse se sapientes stulti facti sunt.« (CSEL 60, 249,21–24). Hier ist der Kontext zu der in De legis litera entworfenen Argumentation zu beachten, dass ein Befolgen des Gesetzes Gottes, das mit dessen Willen übereinstimmt, und der Dienst an Gott im Glauben und in der Beschneidung des Herzens besteht. Das fleischliche, mithin buchstäbliche und nicht geistliche Gesetz bezeichnet Karlstadt dort als velamen (KGK 197 (Textstelle)). Vgl. auch Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,15: »Atque ita corda populi caeca erant.« (MWA 4, 108,15 f.).
26Vgl. 2. Mose 34,29 f. Vg »cumque descenderet Moses de monte Sinai tenebat duas tabulas testimonii et ignorabat quod cornuta esset facies sua ex consortio sermonis Dei videntes autem Aaron et filii Israhel cornutam Mosi faciem timuerunt prope accedere.«; Lk 24,44 Vg »et dixit ad eos haec sunt verba quae locutus sum ad vos cum adhuc essem vobiscum quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Mosi et prophetis et psalmis de me«; Mt 5,17 Vg »nolite putare quoniam veni solvere legem aut prophetas non veni solvere sed adimplere.«
27Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,15: »Velum numquam tollitur, donec Christus spiritu illuminaverit corda, quia ipse est lux et vita. Sic Moses cum ad populum loqueretur, velatus erat, quia claritas legis non illuminat corda, est enim littera. […] Summa, velamen non tollitur, nisi conversi fuerimus ad Christum […].« (MWA 4, 108,12–15; 29 f.).
28Vgl. Mt 17,4 Vg »Domine, bonum est nos hic esse.« Die Bibelstelle wird aufgenommen in der Exegese von Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,7 (MWA 4, 104,22).
29Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,3,15: »Velum numquam tollitur, donec Christus spiritu illuminaverit corda, quia ipse est lux et vita.« (MWA 4, 108,12 f.).
30Vgl. 2. Kor 4,3 f. Vg »quod si etiam opertum est evangelium nostrum in his qui pereunt est opertum in quibus deus huius saeculi excaecavit mentes infidelium […].«
31Vgl. Eph 2,1 f. Vg »et vos cum essetis mortui delictis et peccatis vestris in quibus aliquando ambulastis secundum saeculum mundi huius secundum principem potestatis aeris huius spiritus qui nunc operatur in filios diffidentiae.« S. auch Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 2,4,4: »[…] et in Colo. 3 potestatem tenebrarum vocat, ut sit Deus seculi huius satan, spiritus operans in filiis diffidentiae, qui alias princeps mundi vocatur.« (MWA 4, 110,8–11).
32Die Datierung »Collegi A'nno' 22« in der Baseler Thesensammlung bedeutet nur, dass die Thesenreihe 1522 eintraf und zusammengestellt wurde.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»