Nr. 195
13 Conclusiones: De scandalo et missa
[[Wittenberg]], 1521, 24. September

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck


BuchsymbolG7v

De Scandalo et Missa

1
In iis quae sunt iuris divini nullo scandali re-
spectu, lex divina et docenda et facien-
da
est.1
2
Non est igitur quod caussentur hostes Evan-
gelii, scandalum adversus eos qui Evange-
lium docent.2
3
Nam et Christus dicebat, Sinite eos, caeci
sunt, et duces caecorum
〈.〉3
4
Et super tecta veritatem praedicari iussit.4
5
Nec scandali respectus est habendus in dis-
pensandis humanis traditionibus, si cum
iure divino observari non possint.5
6
Non igitur metuant scandali crimen, qui con-
tra Pontificias leges abusum missarum ut
nunc sunt, tollunt e medio.6
7
Quid enim nunc sunt Ecclesiae, propter ab-
usum missae nisi excelsa Tophet7.
8
Abominabile est missam pro sacrificio8 ven-
BuchsymbolG8rdi, ut fit in inferiis mortuorum et simili
bus casibus.
9
Abominabilis et plane Caiphae prophetia9
est, quod dicunt sacerdotes, missam esse
sacrificium.10
10
Sic enim immolant Christum, qui pro sacri-
ficio missam habent, ut immolabant Iu-
daei cum crucifigerent.11
11
Iussit in commemorationem mortis suae
Christus celebrari missam.12
12
Commemoratio mortis Christi est, comme-
moratio beneficii, quod per mortem Chri-
sti partum est.13
13
Eius beneficii commemoratio nulla est apud
eos qui non sunt avidi gratiae dei,14 frustra
igitur celebrant.
Finis.

1Zum Begriff der lex divina bei Karlstadt vgl. bereits KGK II, Nr. 139, S. 512, Z. 3 f.; KGK III, Nr. 161, S. 219, Z. 9–11; KGK III, Nr. 165, S. 378, Z. 11–13. Das göttliche Gesetz entspricht den Aussagen der Heiligen Schrift und ist dem Willen Gottes gleich, dem der gläubige Christ zu folgen habe. Große Nähe besteht zu Melanchthon, Loci (1521): »In iis, quae exiguntur iure divino, nullo respectu scandali iure divino obtemperandum est, faciendum et docendum, quod exigitur iure divino.« (MWA 2.1, 161,32–34). Der Hinweis darauf bei Bubenheimer, Scandalum, 338. Das göttliche Gesetz zu befolgen heiße auch, von den neutestamentlich vereinbarten Zeichen der Verheißung und ihrer Symbolik nicht abzurücken. S. die 62. These von KGK 199 (Textstelle), wo es heißt, dass der Geist Gottes ohne Rücksicht auf das Ärgernis gegen die Pharisäer ausgegossen werden müsse, d. h. die Verkündigung und ihre Form keinen Kompromiss dulde.
2Vgl. Luther, De captivitate Babylonica: »Verum pro firmitate et syncaeritate fidei et scripturae nunc agimus, ne, si quid in sacris literis et fidei nostrae articulis contineri affirmaverimus et postea convicti, non contineri, ludibrio nostram fidem exponamus, et ignorantes rerum propriarum inventi scandalo simus adversariis et infirmis, immo ne scripturae sanctae autoritatem elevemus.« (WA 6, 553,13–18).
3 Mt 15,14 Vg »Sinite illos caeci sunt et duces caecorum.« Diese Referenz findet sich auch in KGK 190 (Textstelle) und in KGK 211 (Textstelle). Ebenso in Melanchthon, Loci (1521): »Et Christus iubet sinendos esse eos, qui scandalizabatur, quod caeci essent et cacorum duces.« (MWA 2.1, 162,21–23). Zu dieser Parallele vgl. Bubenheimer, Scandalum, 338.
4Vgl. Mt 10,27 Vg »[…] super tecta praedicari […].«
5Eine der Grundthesen der Schrift Von Gelübden Unterrichtung geht der Frage nach, wie sich Nonnen und Mönche dem wahren göttlichen Gesetz verschreiben können ohne Beschwerung ihres Gewissens. S. KGK 203 (Textstelle). Die These geht einen Schritt weiter: wenn menschliche Bräuche dem göttlichen Gesetz widerstreben, sei darauf keine Rücksicht mehr zu nehmen. Vgl. auch Melanchthon, Loci (1521): »Apud infirmos et qui nondum audierunt evangelium, faciendum est caritatis officium et serviendum traditionibus humanis, modo contra divinum ius nihil admittamus.« (MWA 2.1, 162,30–33); »Coram pharisaeis exigentibus suarum traditionum observationem, quasi necessariae sint ad salutem, nullo respectu scandali violentur.« (MWA 2.1, 162,16–18). Hinweise hierauf bei Bubenheimer, Scandalum, 338 Anm. 43. Die Überlegungen gleichen auch denen Melanchthons zum casus necessitatis, s. Melanchthon, Loci (1521): »II. In iis, quae sunt iuris humani et media, ut coelibatus, abstinere a carnibus, non obligat traditio humana in casu necessitatis. Nam et Christus de divina lege in casu necessitatis dispensat Matth. XI. discipulis spicas vellentibus. Quanto magis licet hominum traditiones, si necessitas vitae postulet, violare? Multo magis violare liceat, si periclitetur anima […].« (MWA 2.1, 162,5–11). Hierzu Bubenheimer, Scandalum, 316 f. Dagegen in der Konsequenz abweichend Luther, De abroganda missa privata: »Tales, inquam, religiones arbitrarias, quae ultra Christi institutionem per homines inventae et adiectae sunt, contemnimus, non quod nolimus eas servari, si qui volent, sed peccata per eas statui et conscienciis laqueos et scandala parari non patimur. Servet qui volet, sed libere, sciens se non posse peccare in eo omittendo, quo videt Christum et Apostolos non peccasse. In iis enim solis peccatur, quae contra Christi statutum fiunt.« (WA 8, 434,11–16).
6Zur Kritik an der Privatmesse s. Thesen 10–14 der 24 Conclusiones de sanitate animae (KGK 186 (Textstelle)), These 11 der 12 Conclusiones de oratione et sacramento panis (KGK 187 (Textstelle)) sowie Thesen 64–66 und 105–108 der 138 Articuli (KGK 199 (Textstelle); KGK 199 (Textstelle)). Vgl. auch Melanchthon, Loci (1521): »Coram pharisaeis exigentibus suarum traditionum observationem, quasi necessariae sint ad salutem, nullo respectu scandali violentur. Fecit hoc in iure divino Paulus, cum Titum circumcidere nollet, ad Galat. II. Quanto magis liceat in stultis traditionibus papisticis?« (MWA 2.1, 162,16–21) und Luther, De abroganda missa privata: »Vere enim et sacerdotium Christi et legem eius volebat transferre, profecit denique et transtulit et prorsus evacuavit, ut iam non Christus sit sacerdos, sed Papa, nec lex Christi nos dirigat, sed leges Papae, id est, horrenda perversitate abominatio stat in loco sancto […] « (WA 8, 415, 6–9); Luther, De abroganda missa privata: »Cognito itaque errore iam non licet denuo errare et missam pro sacrificio habere. Hoc enim iam esset in totam fidem et contra conscientiam peccare. […] Pius error est ignorantiae, non scientiae, quales Apostolus tolerare iubet in infirmitate eorum Roma. xiiii. […] Hoc autem agendum est, ut error reveletur et non pro veritate statuatur, ne multiplicentur peccata impiorum et infirmis scandala in via relinquantur.« (WA 8, 451,11–19).
7Opferstätte der alten kanaanitischen Religion in Jerusalem, vgl. Jer 7,31–34, wurde zum Synonym für Götzendienst bzw. sogar Hölle. Zum Kontext der Begriffsverwendung vgl. Luther, De abroganda missa privata: »Tantus est furor dei super istam vallem Tophet et Hinnam, ut ii peius pereant, qui plurima discunt et modeste vivunt, quam ii, qui nihil discunt et libidinibus corrumpuntur.« (WA 8, 473,27–29). S. auch Melanchthon, Propositiones de missa (1521): »48. Abusus missae per magistratus tolli debet. 49. Non aliter atque sustulit aeneum serpentem Ezechias, aut excelsa demolitus est Iosias.« (MWA 1, 166,9–11).
8Ähnlich bei Luther, s. Anm. KGK 195 (Anmerkung) und KGK 195 (Anmerkung), sowie Melanchthon, Propositiones de missa (1521): »51. Sed abusus abominabilior est, cum pro satisfactione pro peccato, pro bono opere, pro sacrificio, missa hypocritae utuntur.« (MWA 1, 166,15–17); »30. Sic nec missa sacrificium est.« (MWA 1, 165,16).
9Die Prophetie des Hohepriesters Kaiphas bestand in der Behauptung, dass es gut wäre, wenn ein Mensch für das Volk stürbe, s. Joh 18,14 Vg »erat autem Caiaphas qui consilium dederat Iudaeis quia expedit unum hominem mori pro populo.« Eine Anspielung auf diese »Prophetie«, allerdings in anderem Kontext, bei Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios: »Voco prophetias non quales sunt Caiphae, hoc est: qui nescientes prophetent, sed ubi scit prophetans certo se per Spiritum sanctum prophetare, sicut Balaam et Saul.« (MWA 4, 66,15–18).
10Vgl. Luther, De abroganda missa privata: »Sicut enim Caiphas, ita et Papa hic verissimam veritatem locutus est, sed non ex animo. […] At hoc sacerdotium Papae cum suis Missis esse superordinatum irrefragabiliter convictum est. Quare concludimus constanti fiducia, missarum usum sacrificiorum nomine et sacerdotum titulo tenere idem esse, quod negare Christum et transferre eius sacerdotium cum universa lege eius.« (WA 8, 415,4–10; 418,4–7).
11Vgl. Luther, De abroganda missa privata: »Definitum est, inquam, a deo ipso, sacerdotium istud missarium non esse divinitus institutum. […] Nonne praedictum est, novissima tempora fore tempora irae et tempora periculosa, in quibus operatio erroris totum mundum occuparet, ut electi etiam capi possint, et vix fidem sese inventurum praedicat? Putas haec verba esse levia et convenire posse cum perdita illa securitate, qua sine timore vivimus, quasi nihil ad nos ista pertineant, ut antea impleamus ea, quam cognoscamus, sicut Iudaei prophetarum voces impleverunt eadem securitate, antequam cognoscerent Christum crucifigentes? Firmanda itaque est conscientia adversus ista obiecta et verbis divinis constanter adhaerendum, quae docent, Sacerdotium missaticium esse nihil coram deo […] Inaestimabile est enim tantum impietatis abusum quottidie a deo ferri per totum orbem in sacratissimo et saluberrimo mysterio corporis et sanguinis filii sui, scilicet ultimis diebus hanc pacientiam reservavit.« (WA 8, 418,25–419,1).
12Die Messe besteht im Vollzug der Zeichen der Verheißung in der Eucharistie als Erinnerung für die Sündenvergebung durch den Tod Jesu. In Bezug auf Lk 22,19 f.; 1. Kor 11,23–25. Den Akt der Erinnerung referiert ebenso WA 8, 432,17–27.
13Eine sehr vergleichbare Terminologie findet sich bei Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios: »[…] si addas sequentia verba: facite in commemorationem mei, id est: ad memoriam mortis meae, quod necesse est, ut sic intelligas: Ecce hoc corpus meum signum est vobis, quod admoneat mortis meae et beneficii per mortem parti.« (MWA 4, 58,11–15). Vgl. Bubenheimer, Scandalum, 338 f. Anm. 49. Die commemoratio beneficii findet sich häufiger bei Thomas von Aquin, vgl. Thomas, In III Sent. d. 40 q. 1 art. 4 qc. 2 resp. ad argum. 3: »[…] sed magis promissio praemiorum, et commemoratio beneficiorum quae ad amorem incitant; et ideo lex nova non timorem, sed amorem, principalem radicem habet.« (Thomas, Opera (Busa) 1, 416); Thomas, S. th. I–II q. 102 art. 5 ad 2: »Ad secundum dicendum quod litteralis ratio paschalis convivii fuit in commemorationem beneficii quo Deus eduxit eos de Aegypto.« (Thomas, Opera (Leonina) 7, 241). Doch war die Erinnerung an die Gnade Jesu in der Eucharistie selbstverständlich reformatorisch Konsens.
14Die Wendung ist ungewöhnlich. Überliefert ist in gegenteiligem Sinn bei Sall. or. Cottae ad Popul. 4: »avidissimus privatae gratiae […].«

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»