In Christo beatitudinem/ In quantis ego iampridem argutiis
(quas imperiti instar gemmarii/ ut margaritas comparave-
ram) oblitus et squalidus fuerim/ Reverende Pater/ hanc
cordatam nostram Wittenburgensem Universitatem non prete-
rit/ Nec T'ibi' R'everende' P'ater' cum me dudum noveris³/ modo latere potest.
At nec ego arguciarum illarum et inutilium floccorum encomium
ludere institui/ sed moestis perstringere querelis/ altisque pro-
ferre suspiriis/ quam tetrica seductus opinione/ veram theo-
logiam/ sanam denique sanctorum testimoniorum intelligenciam.
Ex scholasticis doctoribus (illos existimo/ qui et theologiam
et metaphisycam commiscentes⁴ incognoscibile chaos
offundunt/ cui merito/ »Non novi te«⁵/ Christus diceret)〈/〉 Ex
illis inquam doctoribus/ theologiam hauriendam nanciscen-
damque credebam/ nec ulla eos lege ferendos putavi/ qui me/
aut similes in tenebrosis delitescere cavernis affirmarent.
Dispeream^a: si amicus mihi quidem/ alioqui integerrimus/
non sepicule bilem moverat/ cum me Sophistam nuncuparet:
emoriar: si non excandui/ verumtamen inficias ire nequibam/
quia sectam et Capreolinam⁶ et Scotisticam manifesta inter-
pretatione successive profitebar⁷/ Accedebant mea commenta-
riola non parvo congesta labore/ tametsi nondum ediderim:⁸
Sed et erant testimonio scholasticorum doctorum libri/ quos
mihi clariores atque cumulaciores fecisse videbar. Verumtamen
ut mihi et mundo stulticiam⁹/ atque confusionem/ deo autem sa-
pientiam et iusticiam¹⁰ deputem/ ingenue fatear/ ut Christiano
decorum est: illa me vanitate invaluisse/ ut putarem impossi-
bile factu/ sanctam veritatem/ aut illius fideles interpretes
sine scholasticis doctoribus me posse perscrutari/ et quod A2^r
turpius erat/ eos crimen admittere putabam/ qui de sacra
theologia/ secius vel sentire vel quadam verborum colluvione
in propatulum defluere auderent/ quam ex scholasticorum
promptuariis¹¹ colligi posset. Cum itaque in huiuscemodi tene-
bris potius durescerem/ ac rigerem/ et delicias sub sentibus¹²
collocassem/ quam transversariis gressibus/ superbis affecti-
bus atque lutulentis ambulaverim pedibus¹³/ potissime dum
meo Marte recte vivere conabar/ deus amplius me scit〈.〉
Exurrexit dei ope quidam de nostris Venerandus P'ater' Mar-
tinus LutherM'artinus' L'uther' et arcium acutissimus et theologiae doctor
acerrimus/ atque eorundem fratrum per Saxoniam Vicarius¹⁴/ qui
meraciores sanctae scripturae litteras perdidicit/ et earum
succum ultra fidem epotavit/ asserebatque scholasticos do-
ctores/ et a Christi non solum documentis/ sed et intelligen-
tia tam Augustini (cuius documenta frequentius citant)
tam aliorum similium/ esse alienissimos. Verumtamen ego de
mea intelligentia atque scholasticorum dexteritate confidebam
intra me/ sicut Phariseus ille¹⁵/ qui et mussitare/ et clamore
in disputationibus (more solito) quod deficiente veritate
non valui/ affirmare cepi/ Credite mihi/ dicebam quod
illi doctores scholastici etiam legerunt et intellexerunt
et sacras litteras et Augustinum/ similesque/ Hodie ego poena
talionis (illius quod dimidium ultra semestre vix legerim eccle-
siasticos obiectu) replector/ Sed mihi ita inclamanti pris-
ceque moriae meae laudes profundenti/ pius. P'ater' respondebat
pie. Ego te/ ait/ arbitrum/ diligenter monumenta ecclesia-
sticorum rimantem/ seligo/ constituoque/¹⁶ Cui tam equo responso
reclamare quis sine reprehensione posset? Attamen rebar/
nec mihi ingenium abreptum/ nec scholasticis defuisse/ itaque
in priori subsederam opinione/ quod et scholastici intel-
lexissent. Movebar Martini iuventa/ ac magis subtilita-
te atque multitudine scholasticorum/ Destinabam mecum/
mihi emendos esse ecclesiasticos/ quorum tunc habebam nullum¹⁷/
recepto itaque et ventilato inter ecclesiasticos atque scholasti-
cos discrimine defatigabar/ Sed adhuc sinistrum capcio-
sumque erat meum institutum/ et dissensione plenum. Profecto
cum Lipsim hoc anno Idibus^b Ianuariis¹⁸ concessissem/ confestimque
sanctissimi Augustini opera¹⁹ mihi empta aperuissem/ porA2^v
ciunculas/ dedita opera/ adversus memoratum D'ominum' Martinum/
particulatim excerpsi: ut ex parte triumpho potirer/ forte for-
tuna (mihi ingrata) obiecta est sentencia/ quippe ea/ qua arenam
scholasticam dispergi et edificium in illa collabascere²⁰ adverti/
obstupui: obmutui: succensui. At festivas vel verius so-
phisticas commentari solutiunculas evestigio cepi/ illi sen-
tenciae/ adversa contrariaque perquirere: nec coherentiam sen-
tenciarum magnifeci. Sed R'everende' P'ater' aperta veritas rubore ac ve-
recundia me suffudit/ cognovi enim me in scholasticis mille
sententiis deceptum. Asinum ad molam: Cecum ad lapidem²¹ et perpe-
ram hallucinatum fuisse. Et tu R'everende' P'ater' non multo post tempore stimu-
los adiecisti/ et spinam impegisti. dumque configerer spina:
sum versus in erumnam²²/ hortatorium tuum lectitavi epistolium²³:
quo Christi dulcedinem: quam hii qui puro corde in sacris
litteris Christum videntes: non qui eas velo obductas iudaice
extrospicientes²⁴ pregustant: egregie extulisti/ atque ultra meam
de tua elegantia existimationem purpurato et elegantissi-
mo sermone suasisti/ immo persuasisti: tunc cepi diligentiam
operam et curam in scholasticis doct'oribus' navatam/ detrahere: ac
pariter ecclesiasticis Christianisque doctoribus incumbere omni
cura: diligentia: studio admotis oculatis luminibus/ ita tamen
ut omnem opem a deo postulandam putem: alioqui totum scio
occiduum et esse stultissimum/ quod homo per se presumit〈.〉 Sed mirum est
quam mihi liber de Spiritu et littera venit in manus inopinate:
quoniam citra propositum pervenit. Nam aliquis eum penes sanctum
Thomam Aquinatem intermixtum citatumque legit²⁵/ me ut com-
modato darem convenit/ et facile suo usui obtinuit. Verum-
tamen cum vel verba vel sententiam reperire nequivisset/ aiebat.
video mea spe frustrari me: quoniam quo magis atque magis le-
ctitatim progredior/ eo sententiam citatam atque me cognosco di-
moveri remocius/ flagitabat ut ego lectionem illius opelli
Libri de Spir'itu' et littera commendatio.(ne in disputatione convinceremur) prelibarem/ petenti obse-
quebar:²⁶ Inveni illum librum ansam et limen ad totam prestare
theologiam²⁷/ verum cum scirem docendo me fieri doctiorem inter-
pretationem eius publicam subivi. Sed cum multae essent an-
notationes illi libro adiiciendo^c: cum ad nonum perve-
nissem caput auditores ut petiebant ita impetrarunt quod
a principio repetitis capitibus octo/ transitoria saltem A3^r
lectione/ ad alia explicanda properarem/ atque palam tam
librum quam subnotationes meas ederem/ quorum petitioni non
potui non acquiescere/ Verumtamen cum T'u' R'everende' P'ater' multis
beneficiis me devinxeris. Et illius sincerioris Theologiae
promotor sis amplissimus atque eximius Christi gratiae
predicator/ defensor quoque et assertor immobilis/ qui et
facundia et ingenio vales plurimum. Ideo has meas pre-
coces forte tibi primicias esse dedicandas arbitratus sum
et constitui. Quamobrem eas ipsas deprecor annotationes
quantulascumque/ paternis sub alis defendendas suscipe/ ex-
cipe/ congrega/ tuere. Si quid vero erroris: mancum: impu-
rumque in ipsis inveneris: tuo iudicio limacius: et ab omni
errore purgatum redde. Reliquum quicquid fuerit boni/ tibi
acceptum refero/ vel si pateris/ commune erit utrisque/ sed ne litterae
nostrae in volumen crescant receptui canam/ Et me tibi com-
mendo/ ea commendatione/ quae potest esse maxima/ ut ita
sim scriptus in albo amicorum〈.〉 Vale foeliciter. Date Witten-
burgae. XVIII. Novembris. Anno M. D. XVII.²⁸

Tuus sum salvum me fac.Dicterium illud R'everende' P'ater' »Tuus sum ego/ salvum me fac«²⁹ quod
usui habes/ et penes Davidem scriptum legimus. Cum non
nihil intelligentiae studiosis/ sensus eius enucleatus ad-
ferat/ ac plusculum commoditatis habeat/ aperiendum esse
putavi/ iucundissimum etenim est/ magniponderis: et nul-
latenus »transeunter intelligendum.« Cum scires/ esse dei cuncta/
»familiarius« tamen te »deo commendandum« estimasti/ »ut« diceres: »
Tuus sum ego/ salvum me fac/
«Ut »intelligi« velles/ »quod malo« tuo/ volueris esse tuus/
»quod est inobedientiae primum et maximum malum«/ »tanquam«
»diceres meus esse volui et perditum me feci«/ Meus esse
abnui: »meas« »voluntates«/ »quibus meus fui«/ contempsi/ »ut«
dei »essem«: ut dei iustificationes exquirerem³⁰/ ut Christi itaque
esses: te negasti/ te odisti/ quippe qui suam animam amat/
Ioan: xii. d³¹eam perdit/ qui autem eam odit/ in vitam aeternam se custodit³²/
qui suus est mundi est/ et qui mundi est/ non est Christi/ Non
Ioan: xvii best patris coelestis: non est ex illis: pro quibus Christus orat³³/ A3^v
ut fiant salvi/ qui pro his rogat qui dei sunt/ et non pro mundo³⁴/
Qui suus est/ quae sua sunt querit/ Et contra. ea quae dei
Ioan: xv. csunt/ odit/ nec aliud quam quod mundi est/ quod deo est odiosum³⁵
et invisum/ ipse diligit. Recte te tuaque contemptui habere
Mathei xv. b.instituisti. Quoniam quicquid a patre coelesti non plantatum
fuerit hoc eradicabitur³⁶ et concremabitur. Ideo etiam non tua/ sed
dei habere voluisti: quod scriptum esse intellexeras. Leta-
ps. ciii.bitur »dominus in operibus suis«³⁷: non tuis. Et illud Misericordia
ps: cxliiii.»eius super omnia opera eius«³⁸: Cuius eius? dei. non hominis:
Non letatur deus quando presumimus bona nobis facere: Sed cum
ipse benefecerit/ qui dicit. »Timorem meum dabo in corde
Hiere: xxxii. georum ut non recedant a me/ et letabor super eis: cum benefe-
Ezech: xxxvi.cero eis.«³⁹ Qui dicit: »ego faciam vos facere.«⁴⁰ »Qui operatur
Phil. ii.^din nobis velle et operari pro bona voluntate.«⁴¹ Ambro'sius' psal:
cxviii. ser: xii. ver: vi condite dicterium illud declarat.

»Tuus sum.« »Ille« »dicit/ qui adheret deo totis sensibus: qui
aliud cogitare non« novit/ »ille hac voce utitur: qui potest
Ioan: xiiii.dicere« domino. »Ostende nobis patrem et sufficit nobis«⁴²/ » mul-
tis« dominus est »exiguus et angustus«/ »illis non est satis dei filius
Mathei xixin quo sunt omnia.« »Dives« »ille« »cui« »in evangelio« »dictum est«.
»Vende omnia quae habes etc.«⁴³ »Deum sibi non sufficere iudica-
vit: denique et contristatus est⁴⁴: quasi« pluris »esset« »quod« » relin-
quere iuberetur«⁴⁵: »ille ergo dicit. Tuus sum〈.〉 Qui potest di-
cere omnia reliqui: et secutus sum te. Apostolorum itaque
vox est ista.«⁴⁶ Nimirum dicit. »Tuus sum.« Qui audit a domino/
»meus es«. Dei est qui semper in deo manet⁴⁷: Nam qua ratione
dixerit »Tuus sum«: adidit. »Iustificationes tuas exquesivi⁴⁸:
hoc est nihil aliorum quesivi. Sed id solum quod tuum est desi-
deravi.« »mihi in tuis iustificationibus/ omne patrimonium
est. Nescio possidere nisi quod tui iuris est«⁴⁹: »non est Christi
nisi qui potest semper se Christi servulum demonstrare«:⁵⁰ »Non
Secularis non potest corde dicere tuus sum: quia vel estpotest dicere secularis. Tuus sum〈.〉 Plures enim dominos habet:
venit libido et dicit meus es: quia ea quae sunt corporis
Avariciae.concupiscis.« »Venit avaricia et dicit.« »Meus es«: Quia »aurum«
et »argentum«: »quod habes: servitutis tuae precium est«: et
»tuae« »vendicio libertatis«. »Venit luxuria et dicit meus es:«
Luxuriae»Preciosior est unius diei mensa tua/ quam tocius temporis
vita/ inter calices^e te redemi/ inter epulas te acquisivi. A4^r
Venit Ambicio et dicit seculari. Plane meus es: Nescis quod
Ambitionisideo imperare aliis te feci: ut mihi servires? Nescis quod ideo
potestatem in te contuli: ut meae te subiicerem potestati?«⁵¹
Irae.»Venit ira et dicit: meus« es: quia »ante horam meus« eras »spero
Tristiciaequod iterum meus« eris. »Venit Tristicia et dicit meus« es.
»In meo iure erigere animum pro moerore non« vales: »nec ocu-
los levare.« Homo »nunc dei« est/ »nunc tristiciae/ nunc iracun-
diae/ nunc verbi ociosi«.⁵² »Veniunt omnia« mala et »dicunt. Meus
Vile mancipium homo.es«. O »quam vile mancipium est«/ quod »tanti competunt«⁵³ domini. O
»misera servitus/ cui vagum ius«. »Plures« enim »dominos habet«
qui unum non habet. »Qui plures habet dominos«/ quomodo »potest
uni dicere«/ »tuus sum«.⁵⁴ Convertor in erumna cum illa com-
pungor spina⁵⁵/ miseriam calamitati accedere gemebundus
cognosco/ malum malo adiici cum sencio discrucior exani-
mor. Sed quis liberabit me a tantis compeditoribus? quis
a tam gravi miseria? quis a tam molesta servitute (et ut in
summa comprehendam) a corpore mortis huius liberabit?⁵⁶ Volo
enim esse tuus/ sed perficere non invenio⁵⁷/ ideo malum dicit
meus es/ et ego gratiae tuae esse volo. Quis inquam a ferreis ca-
lamitatum vinculis eximet me? Gratia dei per Iesum Christum
dominum nostrum⁵⁸ illi unice acclamabo. »Libera nos a malo«⁵⁹/ tam
rarus est qui dicere potest »Tuus sum«/ quam rarus is est/ qui omnia
sua negligit: contemnit et Christum sequitur. uti tu fecisti Pater -
Reverende. Adde dictis Cypria'ni' de bap'tismo' Christi col: 2.⁶⁰

Sed libeat T'ibi' R'everende' P'ater' et terciam explicationem/ tui discipuli exa-
minare/ si modo tercia esse potest. Non enim incerta nec falsa di-
dici relatione/ Equo passurum te animo/ quod deus tecum
agere decrevit/ ac rauco sine murmure plagas: si quas in-
ferret suscepturum: et semper susque deque habiturum. Quocunque
iustus deus divorterit/ unde tu te dei: etiam poenas et tor-
menta impingentis/ esse profiteris Quemadmodum Iob pa-
Iob xiii.cientiae exemplar dicebat. »Etiam si occiderit me in ipsum spe-
rabo.«⁶¹ »Tuus sum« dicis/ etiam si me occideris »Tuus sum«
Sapien: xv.Quia »tu es deus noster/ suavis et verus: patiens et in mi-
sericordia disponens omnia. Nam si peccaverimus: tui su-
mus. Scientes magnitudinem tuam«⁶²: quia etiam vasa iracundiae
in perditionem fecisti: ut ostenderes potentiam tuam et divi-
Roma: ixcias gloriae tuae in vasis misericordiae⁶³/ in te sperabo: etiam A4^v
ps lviisi iustus in sanguine meo/ manus suas lavabit⁶⁴: in te spe-
ps xxiiirabo »Tuus sum«: »quia domini est terra: orbis terrarum et omnes qui
Sapien: xv. ahabitant in eo.«⁶⁵ Sed »si non peccaverimus scimus quoniam apud
te sumus computati.«⁶⁶ »Tuus sum.« Quia iustus es domine
in omnibus operibus tuis: ideo duxisti mala super nos.⁶⁷
Baruch. ii.»Omnia enim quae induxisti super nos/ et universa que fecisti
nobis in vero iudicio fecisti/ et tradidisti nos in manibus
Danielis iii.inimicorum nostrorum.«⁶⁸ Sic ille sanctus in medio ignis/ cre-
Ibidem.pitantibus ex omni parte flammis/ oravit.⁶⁹ dicens. »Benedictus
es domine deus patrum nostrorum«/ »quia in veritate et iudicio
Vide conclusio'nem' cxxiiii.⁷⁰ induxisti omnia haec/ propter peccata nostra«⁷¹ (non erubesco
post Aug'ustinum' hunc tex'tum' Danielis citare⁷²)〈.〉 »Tuus sum« ergo: quia
etiam candenti cremandus igne/ dico iustus es domine/ tuus
Dani: iii.sum/ tua teda sum/ tua ad libitum officina/ tuus caminus
sum/ »Tuus sum«: sed non me confundas/ fac mecum secundum mi-
sericordiae tuae multitudinem. Erue me in mirabilibus tuis/ et
da honorem nomini tuo⁷³/ Haec est fortissima voluntas in
ps. xxxvii.flagella dei parata⁷⁴/ ea est voluntas quam deus provehit. Ille
dei est focus/ illo per Christum succensus igne/ quem misit/ ut
ardeat? »Tuus sum«/ tormenta suscipio/ salvum fac. Adde
Luce. xvii. g.Cypria'ni' de baptis'mo' Christi col: i.⁷⁵ Quicunque perdiderit ani-
mam suam vivificabit eam.⁷⁶

Lectorem nolo lectionis taedeat predictorum/ quoniam
sunt et ad sequentia et alia utilia/ minimeque poenitenda〈.〉

Ad studiosos.

Congratulor vobis/ o celebres condiscipuli/ quod prisca/
eluta et emuncta sanctarum litterarum veritas in nostra Academia
relucescit (quae prodolor philosophicis obscurata presti-
giis dinosci non poterat) quod vobis Christus in scriptu-
ris ostenditur/ legitur/ predicatur/ et magnificatur. Qualis
Christus? non talis qualem sibi sapientes fingunt/ sed qualem
veritas docet/ gaudete et plaudite/ quod licet vobis (utinam
lubeat) sinceram Bibliam ex ecclesiasticis/ sed et ex ipso
fonte/ non ex scholasticis/ non ex vanitatibus audire/
intelligere/ et addiscere. Ambrosium interpretabitur A5^r
P'etrus' L'upinus'Eximius et preclarus vir. D'ominus' Petrus Lupinus⁷⁷/ arcium Theo-
logiaeque^f doctor: ecclesiae omnium Sanctorum collegiatae et
exempte Thesaurarius: confrater meus benemeritus.⁷⁸

Epistolam illam ad Hebraeos rare et mirae eruditionis Pater
M'artinus' L'uder'Martinus Luder: qui ut sanctitate et ingenii acrimonia:
bellissime convenientibus: pollet plurimum/ ita probissime
nec sine magna scripturarum non modo latinarum: sed et grae-
carum et hebraicarum copia explicat.⁷⁹ Hierony-
mumI'oannes' E'sticampianus' Egregius vir. D'ominus' Ioannes Aesticampianus⁸⁰: Ora-
tor facundissimus: et theologiae doctor celeberrimus: ex-
ponendum assumpsit: Quorum auditoria si concesseritis:
fieri non potest: quin doctiores ad aedes redibitis. Ego vo-
bis non preceptor: sed condiscipulus ero. Valete foeliciter.

Libro nostro titulus est: de Spiritu et litera/ Ad Marcellinum〈/〉
2. retract'ationum' xxxvii.⁸¹ et de fide et oper'ibus' c. xiiii. b.⁸² Ubi ait hunc
librum de Spiritu et litera intitulatum〈/〉 Cuius sensum supervacanee^g
iam explicaremus: cum ipse ex sequentibus satis elucescet.
Subordiamur tex'tum' in Nomine Christi: preiectis tamen primo
summariis et divisionibus〈.〉 Hoc caput altam Aug'ustini' sententiam
recapitulat: Simul commemorans: quod Marcellinus male
permotus/ dubietatem concepit.

Summatur sic.

Absurdum non est: Si possibilia factu: ea affirmantur: quorum
exempla seu contingencias proferre nequimus.

Dividitur in partes duas.

In prima ea refert/ quibus Marcellinus motus erat ut ab-
surditatem suspicaretur. In secunda: scripturae testimoniis
commonstrat: absurdum esse minime/ quod ille idem ab-
surdum putabat. secunda pars ibi: »cum sicut«.

Exordiamur tex'tum'

Capitulum I.

Lectis opusculis quae ad te nuper elaboravi/
fili charissime Marcelline/ de Baptismo A5^v
parvulorum/ et de perfectione iusticiae hominis: quod eam
nemo in hac vita/ vel assecutus/ vel assecuturus
videatur: excepto uno mediatore: qui humana
Ro: viiiperpessus est in similitudine carnis peccati⁸³/ sine
i: Pe: iiii:^hullo omnino peccato⁸⁴: rescripsisti te moveri/ eo quod in
posteriore duorum libro fieri posse dixi/ ut sit homo
sine peccato/ si voluntas eius non desit ope divina ad-
iuvante: sed tamen preter unum/ in quo omnes vivificabun-
tur⁸⁵/ neminem fuisse vel fore in quo hic vivente
esset ista perfectio. absurdum enim tibi videtur dici
aliquid fieri posse cuius desit exemplum. Cum sicut
credo non dubites/ numquam esse factum/ ut per foramen
Math: xix. c.acus Camelus transiret⁸⁶: et tamen illud qui hoc dixit
Math: xxvi. c.deo esse possibile: Legas etiam duodecim miliaⁱ legiones angelorum pro Christo ne pateretur pug-
nare potuisse⁸⁷/ nec tamen factum. Legas fieri potuisse
ut semel gentes exterminarentur a terra/ que dabatur
filiis Israel: deum tamen id paulatim fieri voluisse⁸⁸:
et alia sexcenta possunt occurrere/ que fieri/ vel potuisse: A6^r
vel posse fateamur: et eorum tamen exempla quod facta
sint proferre nequeamus. Unde non ideo negare de-
bemus fieri posse/ ut homo sine peccato sit/ quia nul-
lus est hominum/ preter illum qui non tantum homo/ sed etiam
deus est: in quo id perfectum esse demonstrare possimus. ⁸⁹

In tex'tu' ibi. De Baptismo parvulorum et perfectione iusticiae
hominis etc. Ostendit simul quod liber de pecca'torum' meritis potest
allegari de bap'tismo' parvu'lorum'〈.〉 Qui sepius de pecca'torum' meri'tis' citatur
2. retract'ationum' xxxiii. a. et xxxvii.⁹⁰ Cum autem dicit se illis in opus-
culis de perfectione iusticiae hominis egisse/ non eorum
titulum citat: sed illud/ de quo in eisdem literis principaliter
disputatur/ quoniam in libris illis ex intentione. de iusticia dei:
»qua iustificamur. id est iusti efficimur«⁹¹ tractat/ illa etiam dicitur
Iusticia hominis.Iusticia hominis: quia nec est sine voluntate hominis: nec
ab ea negari potest: non autem dicitur hominis quod eam homo per
se faciat/ sed ideo: quia deus eam hominis voluntati mise-
ricorditer largitur/ quod infra .c. ix plenius dicetur⁹²: de illa
iusticia hominis (qua deus iustum in hac occidua et instabili
vita induit) eiusque perfectione: doctissime in illis opellis/
ad Marcellinum^j scriptis/ disseruit. Sed tamen 2. retrac'tationum' xxxiii.
dicit pariter quod in illis opusculis »Maxime de parvulorum bap-
tismate: propter originale peccatum«: disputatum sit.⁹³ Cui con-
sequens est: quod nec in hoc c'apitulo' primo citaverit titulum:
sed materiam principaliter discussam. Gracianus tamen
saepe allegat de baptismo parvulorum.⁹⁴ Item Beda⁹⁵:

Nec eum puto. titulum/ de perfectione iusticiae contra
Celestium Pelagii discipulum allegasse. Quoniam ille li-
ber ad Eutropium et Paulum episcopos est elaboratus⁹⁶/
Haec sunt puerilia/ sed non negligenda.

In tex'tu' Quod eam s'cilicet' perfectionem iusticiae hominis/ nemo
in hac vita etc. dicit Aug'ustinus' se illis in opusculis de peccatorum
meritis scriptitasse/ quod nemo in hac vita (que mortalis et um-
Iob. vii.brosa est atque ipsa tentacio Et in qua pertranseunt bestiae A6^v
silvae: catuli leonum rugientes: querentes a deo escam^k sibi)⁹⁷
ps. ciii.perfectionem iusticiae vel assecutus/ vel assecuturus sit.
Vide in li: de pecc'atorum' me'ritis' 2. c. xv. xvi. xvii. xviii. xix. xx.⁹⁸ adde
de peni'tentiae' medi'cina' c. 2.⁹⁹ Sed cum illam sentenciam multis astruxerim
testimoniis in conclu'sionum' explicationibus videlicet. cxxxvi.
cxxxvii. cxxxviii. et cxl.¹⁰⁰ Et totum sentenciae illius fundamen-
tum in c'apitulo' fi'nali' infra iactum sit¹⁰¹/ reservemus usque illic/ solummodo
tenete/ quod cuilibet sancto necesse est confiteri peccata/ et
peccatorum remissionem petere/ oratione quottidiana/ »dimitte
Mathei. vi.nobis debita nostra«¹⁰². Verumtamen qualiter in carne baptizati/
in spiritu sanctificato: et in bono merito/ vicium sit/ quod
scriptura peccatum vocat: ex conclu'sionibus' nostris per scripturas et
ecclesiasticorum documenta scietis.¹⁰³

In tex'tu' Excepto uno mediatore etc. ille est communis Aug'ustini' sti-
Excipitur et Maria.lus: dum de peccatis loquitur. quod ab illis solum Christum exci-
pit: cui quidem communi sermoni/ regula specialis de Matre -
Christi virginum virgine ab eo tradita opponi concipi/
ac subintelligi debet. videlicet dum »de peccatis agitur« »nullam«
de Christo et eius gloriosa matre mentionem habere »volo«: Aug'ustinus'
de na'tura' et gratia c. xxxvi.¹⁰⁴ huic non legimus Aug'ustinum' derogasse:
Nolite ideo ab ea exceptione discedere. Rationem autem hu-
ius restrictionis seu limitationis posui ad conclu'sionem' cxxxix^l.¹⁰⁵

MediatorIn tex'tu' ibi mediatore: Mediator qui medius inter duos
est/ Christus mediator est: »inter deum et homines«: »ut eos
qui recesserunt: per se reconciliet«: »recesseramus autem a ma-
iestate dei: et peccato nostro offenderamus eum. Missus est
filius mediator/ qui sanguine suo solveret peccata nostra«/
qui »interpositus redderet nos« deo: qui nos reconciliaret
deo: »a quo aversi in delictis tenebamur«: qui est »deus ut
crearet: Homo ut recrearet: Deus ut faceret: Homo ut refi-
ceret«: Aug'ustinus' ps. xc. ser: 2. b.¹⁰⁶ Adde ps. cxxxiiii. h.¹⁰⁷ et ps. ciii.
sermo. iiii. h.¹⁰⁸ ps. xxix c.¹⁰⁹ de gra'tia' no'vi' testa'menti' c. xxviii. que est epistola
cxx.¹¹⁰ de pecca'torum' meri'tis' li. i. c. xxviii iunct'is' c. xxvi in fi'ne' et xxvii.¹¹¹
et enchiridion^m c〈.〉 xxxiii. et xxxiiii. xxxv.¹¹² Beda ad Gala'tas' iiii. alle'gans'
Aug'ustinum' ex serm'one' de verbis Apostoli¹¹³/ Aug'ustinum' de civitate dei li:
x. c. vi. b. et eo'dem' li: c. xxiiii. in fi'ne'¹¹⁴ per tex'tum' Apostoli »Unus B1^r
i. Timo: ii.mediator dei et hominum/ homo Christus Iesus«¹¹⁵/ ubi Ambr'osium'
Gala: iii.litera e et f. videte.¹¹⁶ »Mediator enim unius non est.«¹¹⁷ vide Aug'ustinum'
ad Gala'tas' iii. c. col. 2.¹¹⁸ Ambro'sium' col. vi. a.¹¹⁹ Hieron'ymum' ibidem.¹²⁰

In tex'tu' »Qui humana perpessus in similitudine carnis pec-
cati« etc. quomodo sit »humana perpessus«/ lectori satis ex
lectione iam citatorum occurrit/ quod autem dicit »in similitu-
dine carnis peccati« simul indicat/ quod non in carne pecca-
trice: quoniam omne simile diversum: et sollicitat lectorem/ ut
Similitudo carnis peccati.disquirat de intellectu illius similitudinis. Similitudo illa
est/ quod »nos« nascimur »in carne peccati«/ hoc est/ »non solum
ex carne et sanguine«/ sed »etiam ex voluntate viri«. Christus
»Ioan: i.autem tantum ex carne et sanguine«: neque »ex voluntate viri«/ »sed ex
deo natus est«¹²¹: ideo »inferiora eius/ quibus ad nos descen-
dit«/ sunt nobis inaequalia/ et ob id non per omnia similia〈.〉
Aug'ustinus' de pecca'torum' mer'itis' li: 2. c. xxiiii.¹²² et: c. preceden'ti'¹²³ et .c. xxvi.¹²⁴
xxix.¹²⁵ hypo'gnosticon' li: i. b.¹²⁶ ubi plene et contra Faustum li. xiiii. c. v.¹²⁷
Est autem auctoritas Apostoli in citatis locis/ probe explicata:
adde de na'tura' et gra'tia' c. xiiii¹²⁸ videbis sine penitudine. Verba
Ro: viii.autem sunt Apostoli. »Deus mittens filium suum in similitudine
2. Corin: v. d.carnis peccati: Et de peccato damnavit peccatum.«¹²⁹ »Eum qui
non noverat peccatum pro nobis fecit peccatum«¹³⁰/Heb: iiii. d. »Qui expertus
est omnia secundum similitudinem absque peccato.«¹³¹ Ambro'sius' ad
Ro'manos' viii. col. 2. f. »haec« inquit »est similitudo carnis/ quia cum
eadem caro sit/ que nostra/ non tamen ita facta est in utero et nata/
sicut caro nostra«.¹³² Adde et ibidem commentarios incerti
auctoris¹³³/ adde illis Aug'ustinum' ps. xxix. f. et s. et vide in quibus
consistat similitudo carnis peccati in Christo.¹³⁴

In tex'tu' »Sine ullo peccato«/ est sensus/ Christus perpessus
est humana: Dolores scilicet et tristicias/ in similitudine car-
nis peccati/ sine ullo omnino peccato. hoc est absque omni omnino
i. Pe: iiii: d.ⁿpeccato fuit/ Petrus Apostolus scripsit: »qui peccatum non
fecit«. i'd est' non habuit. Esa: liii. b»Nec inventus est dolus in ore eius.«¹³⁵

Sed forte ex premissis sedulus ac diligens lector percellitur
Ro: viii.Cum verba Apostoli lecta sunt/ »de peccato damnavit pecca-
tum«¹³⁶: et illa in alia tamen epistola/2. Corin: v. d. »peccatum eum fecit/ ut nos effi-
ceremur iusticia dei in domino«¹³⁷/ et non mediocriter turbat/ B1^v
Gala: iii. bquod idem Apostolus dicit Christum pro nobis factum male-
Deu: xxi. d.dictum¹³⁸: longe quippe ante per Moisen dicebatur. »Maledictus
omnis qui pependerit in ligno.«¹³⁹ Scimus autem Christum in ligno
crucis/ clavis perfixum pependisse. Si maledictum subiit pro
nobis: consequens videtur/ quod et peccatum? Quod pio fortasse
Fausto/ vel falsum/ vel horrendum/ et priori sentenciae con-
trarium videtur.¹⁴⁰ Sed necesse est preconem veritatis/ mentiri
non posse/ cogitemus nobis deficere intelligenciam/ non
sanctis veritatem deesse literis. Ambro'sius' Ille in apologia
David: c. iii. »Christus«/ ait/ »pro nobis peccatum factus est«/
ps. xxi. bopprobrium et abiectio plebis: ut scriptum est. »Ego autem sum
ps. lxviii.vermis et non homo opprobrium hominum et abiectio ple-
bis«¹⁴¹/ Et alibi. »Opprobria exprobrancium tibi ceciderunt super
me«¹⁴²/ Et post pauca. »Dominus« inquit »opus suscepit alienum«/ et
interiectis nonnullis/ subiecit/ »in figura maledictus/ in ve-
ritate autem/ qui tocius mundi maledicta deleret«¹⁴³/ Nec ociose/
Gala: iii.Apostolus dixit/ »factus maledictum«/ non est »factus pro nobis ma-
Sacrificia peccata dicuntur.ledictus.«¹⁴⁴ Nam »sicut hostia in lege pro peccatis oblata/ peccatum
nuncupabatur«: ita Christus a iudaeis »factus est maledictum«/
»dum quasi peccator« enecatur/ factus est pro nobis: ergo
Christus »peccatum et maledictum«. Ambro'sius' in epistola ad Gala'tas' c.
iii. col: iii. d.¹⁴⁵ huic proxime dicto/ adde Aug'ustinum' in lib'ro' contra
menda'cium' ad Consen'tium' c. xv.¹⁴⁶ et de fid'e' ad Petrum .c. xxvi.¹⁴⁷ Quod
sacrificia pro peccatis/ peccata appellata sunt. Et poenae pec-
2. Corin: v.catorum/ dicuntur aliquando peccata/ ob id de gra'tia' no'vi' testa'menti' c. xxx. c
vel in epistola cxx. illud Apostoli. »Qui non noverat peccatum/
peccatum pro nobis fecit.«¹⁴⁸ i'd est' sacrificium pro peccatis.¹⁴⁹ Quo pacto/
Qualiter deus pater/ Christum peccatum fecerit.et Ambro'sius' in epistola ad Corin'thios' dicit/ deum patrem: fecisse filium
peccatum.¹⁵⁰ Ubi et incertus auctor¹⁵¹ ait/ »pater pro nobis Christum/
qui peccatum nesciebat/ peccatum fecit/ hoc est: sicut hostia pro
peccato oblata¹⁵²/ peccatum« dicebatur/ iuxta illud »et imponet manum
Levi: i. et. iii.super caput peccati sui«.¹⁵³ adde quod Hieron'ymus' ad Gala'tas' ciii dicit.¹⁵⁴
Aug'ustinus' contra Faustum li: xiiii. c. v.¹⁵⁵ Paulus dixit peccatum/ quod
Moises maledictum/ mortalitas illa nobis ex peccato est et
mors ex maledicto/ iunge .c. iii. et iiii. eo'dem' li'bro'¹⁵⁶ et tene me-
moria semper Augustini/ in Pauli epistolas/ explicationes/ per
Psal: xxi:ista puto/ contraria/ si que appareant/ soluta.¹⁵⁷ Ita versicu'lus' ille
»longe a salute mea verba delictorum meorum«¹⁵⁸ capitur. »Quomodo B2^r
Psal: xx.dicit Christus delictorum meorum? nisi quia pro delictis nostris
precatur«: nisi quod »delicta nostra /sua delicta fecit/ ut iusti-
ciam suam/ nostram iusticiam faceret«. Aug'ustinus' ps. xxi. serm: 2. c.¹⁵⁹
ita Hiero'nymus' in epistola ad Gala'tas' iii. dicit et inducit ps〈.〉 »Tu scis in-
sipientiam meam et delicta mea a te non sunt abscondita.«¹⁶⁰ Et alius
dicit. »Christus« »pro nobis maledictum suscepit/ quia
omnes maledicti eramus/ et debiti ligno«¹⁶¹/ taliter et alius vers'us'
procedit. »Non est pax ossibus meis/ a facie peccatorum meorum«¹⁶²/
Psal: xxxvii.Christi enim vox est/ Christus »caput est/ ad purganda peccata«/
Corpus ecclesia ad confitendum/ »una tamen vox est«. Aug'ustinus' ps.
xxxvii. f g.¹⁶³ adde quod dicit ps〈.〉 lxviii. sermo: i. p.¹⁶⁴

Absurditas reiicienda.In tex'tu' ibi. Absurdum enim tibi videtur/ etc. duo collige. pri-
mum absurditatem non esse admittendam. adde quod dicit de
doctrina Christi'ana' li: 2. c. xxxi. xxxii.¹⁶⁵ licet ibi de errore dicat/
tamen existimo ad errorem pertinere absurditatem. de absurdita-
tis dedecore infra dicemus. Alterum/ quod est colligendum/
tangit id: quo Marcellinus inaniter fuit motus/ et hoc
dicit/ quod in summario scriptum est: iuncto fine huius tex'tus'〈.〉

In tex'tu' »et alia sexcenta«. Postquam tria deo possibilia/ quorum
facta non legimus memorasset: subiecit »et alia sexcenta«.
hoc est: multa possunt occurrere possibilia. quorum exempla
sive facta proferre nequimus: et inter illa: et hoc connume-
rare valemus/ quod dixit possibile esse: hominem sine peccato
esse: nullum autem fuisse: esse: vel futurum sine peccato: exceptis
Christo et eius matre.

Sequitur Capitulum Secundum.

Hoc c'apitulum' rigidam redarguit responsionem ad dicta in c'apitulo' i. datam
et eam deceptionem quae nonnullis (hodie expungenda) peri-
culo inest/ ac multa alia scitu dignissima refert.

Summatur.

Implere facereve iusticiam/ divino munere ad hominem
pertinet. Nec is/ qui aliquos absoluta iusticiae puritate per-
fectos putat/ est molestus/ Dummodo et aliquos demonstrave-
rit/ et testimonia sancta suae non obstare opinioni docuerit/ B2^v
Sed illis qui sine gratia/ voluntatem vel ad iusticiam tendere
vel iusticiam perficere posse opinantur/ resistendum est
acutissime atque severissime.

Dividitur.

Primo refert responsionem seu evasionem et eam confutat.
Secundo dicit quomodo ii ferendi sunt/ qui aiunt ope divina
multos puritatem iusticie assecutos et aliquos assecuturos
Tercio eos/ tanquam impios et non ferendos taxat/ qui non
verentur dicere/ quod voluntas humana sine adiutorio dei:
potest tendere ad iusticiam. Partes patebunt quoniam tex'tus' prolixus
est: et opportunius in singulas partes divisus tractabitur.

Sequitur Textus.

Capitulum. II.

Hic fortasse respondeas ista quae commemo-
Oppositioravi facta non esse: et fieri potuisse: opera
esse divina: Ut autem sit homo sine peccato: ad opus
ipsius hominis pertinere: idque opus esse optimum/
quo fiat plena et perfecta et ex omni prorsus parte
absoluta iusticia: et ideo non esse credendum nemi-
nem vel fuisse/ vel esse/ vel fore in hac vita qui hoc
opus impleverit si ab homine impleri potest. Sed
Solutiocogitare debes quamvis ad hominem id agere pertineat:
hoc quoque munus esse divinum: atque ideo non du-
bitare opus esse divinum. ›Deus est enim qui operatur in vo-
Phil: ii.bis ait Apostolus et velle et operari pro bona voluntate.‹¹⁶⁶

B3^r
In tex'tu' »Ut autem sit homo sine peccato« etc. illa est responsio
seu oppositio ad dicta in. c'apitulo' i. Breviter/ recensuit tria ex-
Oppositio.empla: quorum possibilitatem in scripturis intuemur/ con-
tingencias non audimus. Fatetur fortasse Marcellinus non
fore absurdum. si illorum possibilium/ facta proferre nequimus/
que soli deo sunt possibilia: Sed secus esse dicit in terminis
Esse sine peccato.nostris: Nam dum querimus an homo possit esse sine peccato/
hoc est/ an homo possit habere perfectam et ex omni parte ab-
Matthei xvi. d.solutam iusticiam/ de eo est questio: quod ad hominis opus
Ro: 2. a.pertinet/ quia scriptum est. »reddet unicuique secundum sua opera¹⁶⁷:
ps. xxvii.gloriam et honorem operanti bonum/ et rursus iram et indigna-
tionem operanti malum«¹⁶⁸/ ideo iusticiam operari/ nostrum
est opus. Respondet Aug'ustinus' Sed cogitare debes/ quamvis ad ho-
minem id agere pertineat/ hoc quoque munus esse divinum.
Non nititur bona opera a voluntate nostra alienare. De gratia et
lib'ero' ar'bitrio' c. 2. in fi'ne'〈.〉¹⁶⁹ Ita tamen dicit ea esse hominis/ ut nullo pacto du-
bitet ea esse opera divina. Sed quemadmodum dei sint subin-
Phil: ii. b.de dicit/ per auctoritatem Apostoli/ »Deus operatur in nobis/
velle et operari pro bona voluntate.«¹⁷⁰ Adverte quod dictum docto-
ris debet intelligi secundum textum allegatum Bar'tolus' in l'ege' non solum .§.
liberationis .ff. de lib'eratione' leg'ata'¹⁷¹ quod dictum non est spernendum/
quia utilissimum theologiae studiosis/ ausculta Apostolum.
Qui dicit »deus operatur in nobis«/ quid hoc est aliud/ quam quod
Ezech: xxxvi.per Ezechie'lem' dicit. Ego faciam vos facere/ faciam vos operari¹⁷²/
Ioan: xv.^o quod Christus ait. »Sine me nihil potestis facere.«¹⁷³ »Deus
operatur in nobis«/ et quomodo in nobis/ »in bona voluntate«
dicit. Sed unde bona voluntas/ »Ipsius ait/ sumus figmentum:
Ephe: 2.creati in bonis operibus«¹⁷⁴/ Bona voluntas a deo creatur: sed
quid in ea creat? bonum velle/ operatur in nobis/ non »in lapidibus«
non in bestiis/ de pecca'torum' meri'tis' li. ii.^p c. v. et vi.¹⁷⁵ non in nostra
Oppositiomala sed bona voluntate. Si deus operatur. quomodo nos opera-
mur? Quomodo^q continget operanti gloria bona? Dixi/ quod
ipse Christus facit nos facere/ ipse facit opus suum/ nostrum/
Roma: ix.bonum opus: illi reddet gloriam suam et misericordiam/
ps. ciii.miseretur enim illius cuius est misertus¹⁷⁶/ suscipit in miseri-
cordia opera sua.¹⁷⁷ scripsi remissiones ad hanc materiam infra
in. c'apitulo' ix.¹⁷⁸ Ne omnino ieiuni permanetis/ videte explicationem B3^v
Aug'ustini' in li: contra du'as' episto'las' ad Bonif'atium' li: iiii. c. vi.¹⁷⁹ Quemad-
modum Anima iusti officina deianima iusti officina dei sit/ de gra'tia' et lib'ero' ar'bitrio' c. xiiii.
et xv. xvi. xxi.¹⁸⁰ ad Simpli'cianum' li: i. q. 2. R. S. T. V. Z.¹⁸¹ de predest'inatione' et
gra'tia' c. x. c.^r182 Hanc auctoritatem »Deus operatur in nobis
velle et operari.«¹⁸³ vide de gra'tia' et lib'ero' arb'itrio' c. ix. c. xvii. col: ii.¹⁸⁴ de
Phili: 2.na'tura' et gra'tia' c. xxvii. et xxxiii.¹⁸⁵ ad Simpli'cianum' li. i. q. ii. M.¹⁸⁶ de pec'catorum'
meri'tis' li: ii. c. xviii.¹⁸⁷ de predest'inatione' et gra'tia' c. xi. col: 2. adde quod
dicit in. c'apitulo' xii. in fi'ne' eo'dem' lib'ro'¹⁸⁸ et de bo'no'
perseve'rantiae' c. xiii.¹⁸⁹

Sequitur tex'tus' pars Secunda.

Proinde non multum molesti sunt/ et instandum est
eis/ ut si possunt ostendant ita esse: qui dicunt vi-
vere sic hominem/ sive vixisse sine ullo omnino peccato:
Nam si testimonia scripturarum (quibus existimo
definitum nullum hominem hic viventem: quamvis utatur
libero arbitrio: inveniri sine peccato)^s sicuti est:
ps. cxlii.›Ne intres in iudicium cum servo tuo: quoniam non iustifi-
cabitur in conspectu tuo omnis vivens‹¹⁹⁰: et caetera
talia^t quisquam docere potuerit/ aliter esse accipienda
proprietas verborum servandaquam sonant: et demonstraverit aliquem vel aliquos
sine ullo hic vixisse peccato: qui non ei: non solum mi-
nime adversatus/ verumetiam plurimum gratulatus
fuerit/ non mediocribus invidentiae stimulis agi-
tatur. Quia etiam si nemo est/ aut fuit/ aut erit: quod B4^r
magis credo: tali puritate perfectus: et tamen esse/
aut fuisse: aut fore defenditur et putatur: quantum
ego iudicare possum: non multum erratur: nec perni-
Noli te ipsum iustum putare.ciose: cum quadam quisque benivolentia^u fallitur: si tamen
qui hoc putat seipsum talem esse non putet: nisi
revera ac liquido talem se esse perspexerit.¹⁹¹

In tex'tu' ibi. Proinde non multum etc. Adverte quod non molestant
multum qui dicunt/ hominem sine ullo peccato vixisse sive
vivere/ quia non multum erratur: nec perniciose/ cum quadam
quisque benevolentia fallitur/ qui talibus non solum minime
adversaretur/ verumetiam gratulatus non fuerit/ non mediocri-
bus invidentiae stimulis agitatur/ illi dicto adiicitur. Si ipsi
docere valent/ testimonia scripturarum aliter quam sonant ac-
cipi posse/ hoc primo: Secundo si tales demonstrare aliquos
possunt/ et tercio si seipsos non tales esse putant/ introspi-
ciant^v se illi magnicordes/ qui facta confessione et recepto
sacerdotis verbo: gaudio puritatis adepte discedunt/ sine
timore ad divina contrectanda devolant: Tales illi non
falluntur benevolentia. sed impietate sed diabolica labuntur
superbia: stimulis agitantur lethalibus/ cum aeterna deam-
Impii se puros putantbulant damnatione. Cave ne te purum et mundum putes.
Si alios mundatos plene arbitraris: qui non sunt: benevolen-
tia falleris: erras utique sed non perniciose/ peccas sed non
Benevolentia fallunturcriminaliter〈.〉 dicit: nullum crimen est si »lector utiliter intel-
ligit/ cum ille qui legitur/ utiliter licet contra scripserit«/ de
util'itate' creden'di' c. v.¹⁹² fallebatur Faustus quadam pietate: quando
irascebatur Moysi. quando dicebat^w Christum a Moyse maledictum〈,〉
Contra Faustum li: xiiii. c. ii.¹⁹³ Sed^x cave ne sicut Iulianus dolo
et malignitate fallaris/ abstine sacram scripturam intelligere
secundum dolum/ prout Iulianus Augustinum capere instituit: quod
gratia non perfecte hominem purgaret. sanaret: restitueret. B4^v
Dolus presumiturContra Iulia'num' li: vi. c. v. col: 2. ad fi'nem'.¹⁹⁴ Circumspice circum-
circa ne non beneficentia sed impietate decipiaris: ne sacras
secundum dolum pessimum et perniciosum literas explicare temtes.
Nam semper de dolo presumimus. Si exceptionibus premissis
abutaris videlicet si non ostenderis aliquos/ ita purificatos.
ita ex omni parte iustificatos. Item. Si non docueris licere a pro-
prietate vel sono verborum et scripturarum discedere: adver-
te: tene. time ne apprehendaris a disciplina mala. Item.
Si non te inter illos sanctos internumerare audeas. Si aliquem
illorum nodum seu laqueum incurreris scito te dolosum esse
et iniquissimum virum a quo custodiri se peciit/ qui scripsit/
»ab homine doloso et iniquo eripe me domine«¹⁹⁵ hec sunt sepius
in occursum intelligenciae tractanda/ haec ex illa secunda
textus parte colliguntur. Sed tamen alcius est tex'tus' in hac
parte repetendus/ ex eo sunt tradiciunculae colligendae.

In tex'tu' ibi. Nam si testimonia etc. lege textum sic. »Si testi-
monia scripturarum/ quisquam docere potuerit/ aliter esse ac-
cipienda quam sonant«/ Pulchra est regula/ non esse a verborum
proprietate^y recedendum/ verum si quispiam aliter verba dei in
tabellis papyraceis sive membraneis scripta intelligenda
Non esse a sono verborum discedendumesse dixerit/ illud debet ostendere/ probare/ et evidenter
commonstrare. Quomodo autem possit demonstrari seu doceri
a proprio verborum sono esse recedendum/ infra c'apitulo' iiii. dicemus.¹⁹⁶
Iam hanc tenete regulam/ Nam si indiscriminatim a sono ver-
borum licitum foret desilire/ totus scripturarum tenor et
sensus corrueret/ semper enim dicerem/ aliter sunt verba in-
telligenda/ quam sonant/ et frustra Moyses legem: Prophecias
Prophete: Evangelium. Evangeliste/ epistolas apostolicas:
Apostoli literis mandassent/ hauriamus hanc regulam/ eam
inimicis tanquam scutum obiectantes/ repellentes eo plumbeos
stimulos cereasque spinas liquantes.

Sed ne ita inermis et nuda imbibatur haec regula: eam te-
stimoniis infra c'apitulo' iiii. fulciamus. Iurisperiti in suis termi-
nis habent hanc regulam. Sole nociorem/ arida triciorem
salvis restrictionibus infra ponendis¹⁹⁷.

ps. cxlii.In tex'tu' »Sicuti est non intres in iudicium cum servo tuo«¹⁹⁸ etc.
dicebat esse testimonia scripturarum/ quibus diffinitum seu B5^r
explicatum est/ nullum hominem hic viventem inveniri sine
peccato/ hoc est/ perfectam et ex omni parte absolutam
iusticiam facere/ cuiusmodi illud iam citatum/ est: ubi scribitur/
ps. cxlii.neminem iustificari: in domini conspectu¹⁹⁹: quod si est verum/ prout
est verissimum/ non erit hic/ vita sine peccato/ non erit hic
ex omni parte absoluta iusticia/ Hoc testimonium diffusius
in conclu'sione' cxxxv. explicatum est²⁰⁰: ociose hic repeteretur.
Verumtamen ne solus Aug'ustinus' sibi inter iustos esse peccator videatur〈/〉
audi quod in ps'almo' et versi'culo' preallegato Hiero'nymus' docet: dicit etenim:
»Deus Abraham: deus Isaac: deus Iacob: deus viventium et
non mortuorum: ergo nec ipsi patriarchae iustificabuntur in
conspectu dei«.²⁰¹ Et addit aliud testimonium Iob: dicentis.
Iob: xxv.»Nunquid potest homo deo comparatus iustificari? appa-
rere mundus: natus de muliere? ecce etiam luna non splen-
det/ et stellae non sunt mundae in conspectu eius. Quanto magis
i. Petri .iiii. d.homo putredo? et filius hominis vermis?«²⁰² Ubi Grego'rius' Petri
auctoritatem internectit²⁰³/ dicentis. »Vix iustus salvabitur/
Impius et peccator ubi parebunt.«²⁰⁴ Et illam Esaie auctoritatem
Esaie .xxxii.»Super humum populi mei spinae et vepres ascendent: quanto
magis: super omnem domum gaudii: civitatis exultantis«²⁰⁵/
Gene: iii.»Cui optimo iure connectitur illud. Cum terram colueris:
germinabit tibi spinas et tribulos²⁰⁶/ ›Donec‹ ›anima‹/ etiam/
iusti ›in carne est/ inter spinas profecto versatur‹«: referente
Can: ii.Bernhardo/ Nam scribitur. »Sicut lilium inter spinas: sic amica
mea inter filias«²⁰⁷: Vide Bernh'ardum' sermo: xlviii. super Cantica〈.〉²⁰⁸
Uterque et Grego'rius' et Bernh'ardus' eam tractant auctoritatem.
»Luce xvii.Cum feceritis omnia: quae precepta sunt vobis/ dicite: quia
servi inutiles sumus«²⁰⁹/ hoc docet nos veritas: que mentiri^z non
potest/ non putes blandimentum humilitatis tibi preponi/ sed
crede te audire documentum veritatis. Adde lamentacionem
Iob. iii.Iob dicentis. »obtenebrentur stellae caligine eius.«²¹⁰ Vide Gre'gorium'
Iosue .xvi.in Iob li: iiii. c. xiii. et c. xxv.²¹¹ Qui dicit eo'dem' li'bro' c. xxiiii. Quomodo
Efphraim^aa habet/ inhabitantem Cananeum.²¹² Cyprianus dicit
in oratione dominica »Ne quis sibi quasi innocens placeat«/
»instruitur« »peccare quottidie/ dum pro peccatis quottidie/
Mathei vi.iubetur orare«. »Remitte nobis debita nostra/ sicut et nos
remittemus debitoribus nostris.«²¹³ Qui addit documentum B5^v
i. Ioan: i. cIoannis in epistola. »Si dixerimus/ quod peccatum non habemus:
nosipsos seducimus/ et non est veritas in nobis. Si autem
confessi fuerimus peccata nostra/ fidelis est dominus/ qui nobis
peccata dimittat.«²¹⁴ Quo testimonio utitur et ille noster Aug'ustinus'
Qui inter ecclesiasticos in indagandis nostris infirmitatibus
facile principatum obtinet. Videte testimonia plura alia ab
eo citata. De pecca'torum' meri'tis' li: 2. c. x.²¹⁵ et aliis c'apitulis' et infra c'apitulo' fi'nali'²¹⁶
ubi et auctoritates huic proposito/ accommodatas/ ponit/
quas dei ope ibi dicemus/ modo non vacat. adde Bern'hardum' in ser: iiii
in vigilia natalis do'mini' e.²¹⁷ et in verbis ps'almi' »Quis ascendet in
montem«/ fol: xci.²¹⁸ Adverte nisi quispiam docere
poterit/ illa et sexcenta alia testimonia scripturarum/ » ali-
ter accipienda esse/ quam sonant«/ subridendus est/ etiam si
aliorum sanctitatem plenissima decoratam puritate defensare
audet/ restant integri libri de hac re ab Aug'ustino' editi^ab.

Sequitur in tex'tu' pars Tercia.

Sed illis acerrime ac vehementissime resistendum
est qui putant sine adiutorio dei per seipsam/ vim
voluntatis humanae/ vel iusticiam posse perficere^ac/ vel
Opponit.^adad tendendum in eam proficere.^ad Sed cum urgeri coeperint/
quomodo id presumant asserere fieri sine ope divina/
reprimunt se: nec hanc vocem audent emittere: quoniam
Solvunt Pelagiani.vident quam sit impia et non ferenda. Sed aiunt/ ideo
ista sine ope divina non fieri: quia et hominem deus
creavit cum libero voluntatis arbitrio: et dando pre-
cepta ipse docet quemadmodum homini sit viven-
dum/ et in eo utique adiuvat quod docendo aufert ignoB6^r
rantiam: ut sciat homo in operibus suis quid evitare/
et quid appetere debeat/ quo per liberum arbitrium na-
turaliter insitum: viam demonstratam ingrediens/ con-
tinenter et iuste et pie vivendo/ ad beatam eandemque
aeternam vitam pervenire mereatur.²¹⁹

Ex tex'tu' »Sed illis acerrime«/ hoc est severissime atque vehe-
mentissime/ hoc est tota vi et mentis impetu »resistendum«/
repugnandum atque adversandum est/ illis/ »Qui putant sine ad-
iutorio dei/ voluntatem per seipsam/ posse proficere/ ad ten-
dendum in iusticiam/ vel posse iusticiam perficere«/ utrumque sine
dei adiutorio est impossibile factu. Patet ex hoc com-
municationem eorum esse periculosam/ qui hodie/ non modo:
non putant/ sed aperto rictu stentoream efflant vocem/
dicentes et docentes/ hominem sine dei gratia/ posse se parare
ad gratiam/ vel sine gratia/ tantum homines posse facere/
ne citra iniuriam exortes graciae maneant/ quoniam qui illorum est
amicus/ quid aliud audire a deo debet/ nisi mihi adversa-
ris/ amicus es inimicorum meorum. Alteri eorum
videlicet/ quod homo non potest perficere iusticiae opera/ sine gratia/
Adiutorium deinemo applaudit. Sed alteri nonnulli defensores arma ex
literariis et quidem suo iudicio penitissimis cellis exquirunt
Qui hic excerpunt/ et hoc/ quod Aug'ustinus' dixit. »Sine adiuto-
rio dei«: quam paulo post opem vocitat divinam/ adverte
dicunt/ et vide/ quod Aug'ustinus' loquitur/ de adiutorio dei. non de
gratia iustificante/ de qua si disserere voluisset/ expressisset
utique/ Qui possent et hoc suffragium habere in sexcentis locis:
Adiutorium dei: an sit gratia iustificanssi fas esset voculas ita excerpere/ neglecta sententia. Addant illi:
hoc quod dicit Aug'ustinus' de correp'tione' et gra'tia' c. i. ad fi'nem'. »Iam non in-
digeat sui liberatoris auxilio.«²²⁰ Hoc asserunt esse adiuto-
rium generale/ quod gratiam prevenientem/ gratiam generalem vocant/ Hanc
quidem dicunt cum gratia iustificante identificari essencialiter/
aliqui distingui/ et quoddam/ inter dona dei/ medium esse/
quae iam perstringere nequimus/ institui autem in conclu'sione' B6^v
C.²²¹ hoc scrutari per sancta scripturarum testimonia. Nihilo-
minus addenda sunt alia/ ex Aug'ustino' dicta/ ubi apertissime
de gratia generali et speciali distinguit/ et loquitur. Nam ha-
Gratia generalis et specialisbes stilum istum. i. retrac'tationum' xxiiii. ubi et gratiam et pacem/ »ad
generalem gratiam pertinere« affirmat²²²/ et c'apitulo' sequen'te' eodem^ae li-
'bro' retract'ationum' quod pax et reconciliatio/ ad generalem gratiam pertinent²²³/
longum foret illa iam dicere/ Ad omnia illa similiaque coaptando
nos textui/ petimus ab illis/ si Aug'ustinus' loquitur de adiutorio
generali a iustificante^af vel discernente gratia discreto. Con-
sequens erit/ per illud adiutorium generale aliquem iusticiam
perficere posse. quod Aug'ustino' horrendum est/ Uno verbo. quero
Adiutorium deisi diversis adiutorium vel dei opem modis Aug'ustinus' usurpat/
non concludit. Si pariformiter/ quid tanta voculas col-
ligimus cura/ claret autem per tex'tum' nostrum et c'apitulum' sequ'entem' quod
adiutorium dei/ de quo in tex'tu' est gratia iustificans/ est illud
auxilium quo opera iusticiae facimus. Quae est charitas dei
Ro: v.diffusa in cordibus nostris/ per spiritum sanctum/²²⁴ de illa dei
ope/ non alia tractat in proposito Aug'ustinus'〈.〉 Verum quam/ absurdum
sit/ generalem gratiam/ ita colligere ut non sit discernens seu
iustificans/ ex eo quod Aug'ustinus' pacem/ ad »generalem« »gratiam pertinere«
dicit/ homini etiam parum litterato constat: Omnia enim ista
i. Corin: xiii.charitas facit etc.²²⁵ Cuius multi sunt fructus spiritus.²²⁶ Si autem placet
Gala: v.^agde illa universali seu generali gratia vel misericordia dei
Psal: xxxv:tractare: Qua homines et iumenta salvat.²²⁷ Qua solem suum
Mathei .v.facit oriri super bonos et malos.²²⁸ Qua dicit »sinite utraque
crescere usque ad tempus messis.«²²⁹Math: xiii. Sed tunc exempla adducta
non sunt ad propositum/ nec quadrant^ah.

De hoc altero tenete firmiter/ quod nemo potest ad gratiam ten-
Gratia per gratiam queritur^aidere/ sine adiutorio dei iustificante/ hoc est nemo tendit ad
gratiam nisi per gratiam/ ita Aug'ustinus' Enchi'ridion' c. xxxii.²³⁰ de eccle'siasticis' dog'matibus'
xl. xlii.²³¹ de corre'ptione' et gratia c. i.²³² de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. iiii²³³ et aliis infi-
Esa: lxv. a²³⁴nitis locis. Ita Bern'hardus' de conversi'one' ad clericos c. i.²³⁵ et serm'o'
Ro: x. e.xxxix²³⁶ et alii quos in conclusionibus²³⁷ commemoravi per aucto-
Ioan: xv.ritatem/ »Inventus sum a non querentibus me« »palam apparui:
2. Corin: iii.hiis qui me non interrogabant.«²³⁸ »Sine me nihil potestis facere«²³⁹/
ps. xx.»Non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis«²⁴⁰/ et » preve-
nisti eum in benedictionibus dulcedinis.ps. lxxxiii.«²⁴¹ »Benedictionem
dabit/ qui legem dedit〈.〉«²⁴² »Et quibus non est annunciatum C1^r
Esa: lii. d.de eo videbunt. Et qui non audierunt intelligent〈.〉«²⁴³ Ambro'sius'
epistola fi'nali' col: vii. Adde quod dicit col: viii. c. »Omnis igitur«²⁴⁴ etc.
Aug'ustinus' de perfect'ione' iusti'tiae' d. vi. col: iii. in fi'ne'.²⁴⁵

In tex'tu' ibi. Quoniam vident quam sit impia et non ferenda opina-
tio/ ideo cum urgentur scripturarum testimoniis: reprimunt
se: nec hanc vocem (quod voluntas sine divina ope ad
gratiam tendere possit) emittere audent. Utinam omnes vide-
rent quam sit impia haec vox et non sustinenda. Ambro'sius' in
epistola fi'nali' »Aliter tumescunt qui cupiditate excellentiae singu-
laris omnibus appetunt anteferri. Aliter intumescunt/ qui
dei auxilium refutantes/ que fieri: sine ipsius ope non possunt/
ex sua perfici virtute contendunt/ et spem suam a domino
Hie: xvii. a.aufferunt/ atque ad se transferunt/ ut impleatur in eis quod
scriptum est: maledictus omnis qui spem habet in homine:
et firmat carnem brachii sui.²⁴⁶ Haec superbia a diabolo cepit
exordium.« Haec Ambro'sius' in epistola fi'nali' col: v. a dicit. Quam ego
Ambro'sii' esse existimo.²⁴⁷ At fortasse suppeciae sunt ex verbo/
»auxilium«/ sed legant/ qui tam plumbeos thoraces oppo-
nunt/ quod in eadem epistola col: iiii. d. versi'culo' »Sicut 'e'n'im' alienus
a numero fidelium« etc.²⁴⁸ legant: videant quale sit huiuscemodi
auxilium/ Et simul interminationem eiusdem epistole timeant/
in summa habes/ quod perniciosum est/ quod non est ex gratia/
et quod plene veraciterque confitenda est gratia dei. illa epistola
sola Pantomimo Pelagii vires disrumpit/ vocem adimit.
Adde quod dicit Ambro'sius' in li'bro' ii. de Voca'tione' om'nium' gen'tium' c. ix. ubi
dicit gratiam dei »voluntatem« facere »receptricem« »donorum« divino-
Gratia facit aptos facit adesse qui eam recipiantrum/ atque »famulam« preparare.²⁴⁹ Quod extinguit oppositionem istam
ex Aug'ustini' li: de vera et fal'sa' peni'tentia' c. xvi. B.²⁵⁰ et quod ad Simpl'icianum'
li: i. q. 2. N. col: i. linea vii. in fi'ne' dicit quod deus »vocat quomodo
aptum est vocari«²⁵¹/ et secundum quod congruat col'umnae' seque'nti' que cum illo
Ambrosi consonant/ quod scripsit nullam virtutem sine con-
sensu voluntatis haberi.²⁵² Sic intellige/ quod deus »continuo et
necessario quod suum est inspirat si est qui recepit«²⁵³/ secundum hoc/
Io: i.quod Aug'ustinus' contra duas episto'las' ad Bonif'atium' li: i. c. iii.²⁵⁴ »Quotquot
receperunt eum dedit eis potestatem filios dei fieri.«²⁵⁵ adde quod
gratia est prior eo'dem' li'bro' 2. c. ix.²⁵⁶ Et ideo gratia dei nos facit ap-
tos congruentes et obtemperantes divinae vocationi: Gratia C1^v
dei facit/ non deesse: eos qui divinam inspirationem susci-
piant/ iuxta illud/ qui eratis longe facti estis prope in sanguine
Ephe: 2. cChristi.²⁵⁷ Sic gratia facit voluntatem consentire〈.〉 Ambro'sius' de Voca'tione'
om'nium' gen'tium' li: 2. c. ix.²⁵⁸

In tex'tu' ibi. »Sed aiunt ideo ista sine ope divina non fieri« etc.
Satis clara est excusatio Pelagianorum/ expositione non in-
diget. Cave sis in illa malignitate seu superbia quod putes suffi-
cere tibi usum arbitrii/ et legem docentem quid sit bonum/
quid malum: et erudientem te a malo declinandum/ bonum
vero faciendum^aj: nam non sufficiunt illa ad iusticiam: ut doceris
hic: adde de correp'tione' et gratia c. i.²⁵⁹

Sequitur Capitulum Tercium.

Hoc c'apitulum' tractat de adiutorio illo/ de quo in preceden'ti' c'apitulo' di-
cebatur/ ipsum esse necessarium ad tendendum accedendumve
in iusticiam vel ad faciendam iusticiam. Complectitur etiam utramque
tituli partem.

Summatur.

Nec liberum voluntatis arbitrium: nec doctrina quemadmodum
vivendum sit docens: ad faciendam iusticiam sufficiunt/ sed
ultra vel preter illa requiritur dilectio dei per S'piritum'S'anctum' in cor-
dibus diffusa.

Dividitur in partes duas.

Prima dicit/ quod lib'erum' ar'bitrium' et lex non sufficiunt ad opera iusticiae.
Secunda declarat hec. Secunda pars ibi »Nam neque«.

Sequitur textus capituli tercii.

Capitulum III

Nos autem dicimus humanam voluntatem. sic
divinitus adiuvari ad faciendam iusticiam/ ut
preter quod creatus est homo cum libero arbitrio C2^r
voluntatis/ preterque doctrinam qua ei precipitur quemad-
modum vivere debeat/ accipiat spiritum sanctum/ quo
fiat in animo eius delectatio dilectioque summi illius
atque incommutabilis boni/ quod deus est: etiam nunc
cum per fidem ambulatur/ nondum per speciem:
Gratia arra.ut hac sibi velut arra data gratuiti muneris inar-
descat inherere creatori: atque inflammetur accedere
ad participationem illius veri luminis/ ut ex illo ei
Lib'erum' ar'bitrium' sine gratia valet ad peccandumbene sit a quo habet ut sit. Nam neque liberum ar-
bitrium quicquam nisi ad peccandum valet/ si lateat
veritatis via. Et cum id quod agendum et quo niten-
dum est/ coeperit non latere/ nisi etiam delectet et
ametur/ non agitur/ non suscipitur: non bene vivi-
Ro: v.tur. Ut autem diligatur charitas dei diffunditur in
cordibus nostris/ non per arbitrium liberum quod surgit
ex nobis: sed per spiritum sanctum qui datus
est nobis.²⁶⁰

Repeticio Pelagianae responsionis in fi'ne' c'apituli' prece'dentis' datae.In primis lector responsionem pelagianam repete bicornem/
quando pelagianis dicitur/ Non potest homo absque dei adiutorio
vel tendere ad iusticiam: vel eam perficere/ erigunt illico C2^v
ps xlviiicornua: non sicut illud iumentum: quod dominum vel portat vel
in presepio cognoscit.²⁶¹ Sed illud cui comparatus est homo
et »similis factus est«²⁶² insipienti/ cui tamen similis fieri non
Psal: xxxi.debet prout scriptum est. »Nolite fieri sicut equus et mulus
in quibus non est intellectus.«²⁶³ Et dicunt pelagiani: probe
dicitur. Sine dei adiutorio iusticiam dei attingere nos non
posse/ hoc et nos profitemur/ nam adiutoria ista sunt li'berum'
Psal. lxxv.ar'bitrium' et lex dei demonstrans quid vitandum quidve faciendum
sit: potest enim ratio naturalis ex lege dei intellectum capere et
dictamina concipere ac li'berum'
ar'bitrium' illis dictaminibus per no-
litiones et volitiones atque electiones sese conformare/ itaque
a malo ad bonum declinare: ut^ak hoc appareat manifestius/
ps. cxxaudi scripturam qua legitur. »Levavi oculos meos in montes
unde venit auxilium mihi«²⁶⁴/ hoc est a predicatoribus vel ho-
minibus illuminatis venit/ vel quod proposito vicinius est.
Levavi oculos »ad scripturas« sacras (Aug'ustino' interprete super
ps. lxxv.Ioannem tract: i. c. d²⁶⁵) unde mihi promissum aderit auxilium/
Nam deo dicitur/ »illuminans tu mirabiliter a montibus aeternis«²⁶⁶.
Quo testimonio rursus patet et homines predicatores atque
sancta documenta legis/ non ieiunum auxilium. sed pingue et
tale quod animum illuminat/ conferre posse. Sed illi intellectui
Ioan. i.repugnat quod Ioan'nes' scripsit/ »Erat lux vera que illuminat
omnem hominem venientem in hunc mundum«²⁶⁷/ hoc est in-
teriorem hominem/ in exteriorem corporeum venientem
illuminat. Sic sol exterior carneos oculos: Christus vero
spiritales oculos illustrat Aug'ustinus' de pecca'torum' meri'tis' li: i. c. xxv.²⁶⁸
Nec obstat versiculus primus adductus/ Nam cum dixisset:
»Levavi oculos meos in montes unde venit auxilium mihi«/
continuo supposuit/ »auxilium meum a domino qui fecit caelum
Ad deum cor ad predicatores aures ad literas oculos levamuset terram«/ non dicit primus versi'culus' »a montibus«: sicut secun-
dus »a domino«/ sed »de montibus« Aug'ustinus' psal: xxxv k〈.〉 l.²⁶⁹ Le-
vamus itaque ad predicatores aures opplendas/ ad literas oculos
informandos: sed cor ad solum deum caeli et terrae crea-
Eccle: xxxviiitorem²⁷⁰ qui intrinsecus »verax verbum« »omnia bona opera«
precedens inspirat: et cor tangit〈.〉²⁷¹ In montibus igitur nequaquam
confidimus: sed confitemur dicentes. »In domino confido quomodo
Psal: x.dicitis animae meae/ transmigra in montes sicut passer.«²⁷² Nam et C3^r
»passer invenit sibi domum: et turtur nidum ubi ponat pul-
Psal: lxxxiiilos suos«²⁷³/ hoc est cor meum invenit^al domum sempiternam: et caro nidum
ps. x.fidem temporaneam que est nidus bonorum operum/ pullorum
ps. ixsuorum〈/〉 Aug'ustinus' ps lxxxiii. h〈.〉 i.²⁷⁴ Non transmigrabo^am in montes.²⁷⁵
Dominus factus est refugium pauperi²⁷⁶: Dominus mihi »adiutor et pro-
ps. xxxiitector« meus²⁷⁷/ »ut quid suspicamini montes coagulatos« vel
ps lxvii.incaseatos.²⁷⁸ Et per ista puto et alium versiculum explicatum/
ps lxxv.Nam dicit. »Tu illuminas mirabiliter«²⁷⁹/ probe dicit. »tu illu-
minas«/ tu/ »non montes«²⁸⁰: tu/ nemo alius: tu creator. creatura
nulla. Adde Ambro'sium' ps. cxviii. ser: xix col: i. h.²⁸¹

In tex'tu' Sic divinitus adiuvari etc. Hic oculos et aures con-
cedant/ qui sibi auxilium generale ad gratiam non spectans^an
Auxilium generale.discernentem/ ex Aug'ustino'colligunt/ videant si ad mentem illud
ex c'apitulo' prece'dente' decerpant/ clare disserit de quo auxilio loquatur.
de illo quippe/ Quo/ preter id/ quod homo cum lib'era' voluntate
creatus est. preterque id quod homini etiam lex dei atramento
descripta tradita est²⁸²/ indigemus. hoc auxilium vel adiu-
Roma: v.mentum quo adiuvamur/ ita dicit esse a deo/ ut discernat
a malis bonos/ quod ipse S'piritus' S'anctus' diffundit »in cordibus nostris«/
quod non ex nobis/ non ex nostro lib'ero' arb'itrio' in nobis surgit
»Sed per spiritum sanctum/ qui datus est nobis«²⁸³: Ita de na'tura' et gratia
cxxiii.²⁸⁴ ad fi'nem' et locis in premissis de auxilio/ quo ad opera iu-
Iob. vi.sticiae utcunque iuvamur facienda. Unde dicit Iob »Non est
auxilium mihi in me«²⁸⁵/ miror illos qui audent affirmare quod
ad iusticiam se quispiam possit disponere/ cum tamen non possit
ps lxx.homo unam temptationem vincere/ nisi per Christum. de quo
Ro: viii. gscriptum est »Tu es pacientia mea«²⁸⁶ de quo Paulus dicit/ »et
ps. xvii:in his omnibus supervincimus^ao per eum qui dilexit nos«²⁸⁷/
ita et ps lxi.alius dicit〈:〉 »quoniam in te eripiar a temptatione«²⁸⁸/ »quoniam ab ipso
Mathei vi.est pacientia mea«²⁸⁹/ discant quod quotidie petunt〈:〉 »Et ne nos
ps. cviiin temptationem inferri permittas«²⁹⁰/ »da nobis auxilium de tribu-
Osee xiiilatione«²⁹¹. Attendant illud Osee »perditio tua Israhel tantummodo
in me auxilium tuum«²⁹² vel ut habet alia translatio »Corruptioni
tuae Israhel quis auxiliabitur«²⁹³/ miseri. sed superbissimi uni-
cornes²⁹⁴. sed et perditi vel corrupti. ita volunt sibi auxiliari.
ita se disponere. ut demum dicant. deum disponenti con-
cedere misericordiam: seu gratiam largiri/ verum non disponenti C3^v
non dare iusticiam/ illi sunt/ qui auxilium suum/ non a domino
miserante/ non a deo discernente sed a sua perditione sed
a sua corruptione sublevare volunt. Hierony'mus' dicit »potest
autem in hebraeo legi. Dispereas Israhel/ quia nihil tibi reliquum
est/ nisi ut mea sola clementia salveris«²⁹⁵/ quod tene memoria/
auxiliare tu tibi: ego auxilium/ non meum iactabo/ sed domini
invocabo: gloriaturus »in infirmitatibus meis«/ »virtus« enim non
ii:^ap Corin: xiialiter quam »in infirmitate perficitur«. Sufficiat mihi dei gratia²⁹⁶/
Ad illud quod dicunt sufficere voluntatem et dei legem/ con-
futatio ex premissis satis apparet. adde dicta in epistola. cvi. z.²⁹⁷

In tex'tu' ibi »Quo fiat in animo delectatio dilectioque summi
illius et incommutabilis boni« etc. Adverte quod deum dili-
gere/ non est ita opus humanum/ ut ex homine pendeat totum/
quemadmodum nonnulli hodie hallucinantur/ qui astruere
conantur quod homo deum ex solis naturalibus/ absque spiritu
sancto operante/ diligere super omnia potest. hic habes illud
deo operante fieri. Nam per spiritum sanctum efficitur dilectio
dei. deinde quantum diligitur deus/ tantum bonum ipsum
delectat. De pecca'torum' me'ritis' li: ii. c. xvii.²⁹⁸ Postquam dominus dederit be-
ps lxxxiiiinignitatem. tunc »terra nostra dabit fructum suum.«²⁹⁹ Nisi enim deus
ps xxbenedictione dulcedinis/ hoc est gratia sua/ nos preveniat³⁰⁰〈/〉
Quomodo potest delectare/ quod gratia facit diligere.
Contra du'as' episto'las' pela'gianorum' ad Boni'fatium' li: ii. c. ix.³⁰¹ Ob id »quisque
nostrum opus bonum suscipere: implere: nunc scit: nunc
nescit: nunc delectatur/ nunc non delectatur/ ut noverit
non suae facultatis: sed divini muneris esse/ quod scit/ vel
delectatur«〈/〉 de pecca'torum' me'ritis' ubi supra³⁰²
et de gra'tia' et lib'ero' ar'bitrio' c. xix:³⁰³

Charitas/ arra munerum DeiIn tex'tu' »ut hac sibi velut arra« etc. Charitatem Dei/ qua deum
diligimus/ quam S'piritus' S'anctus' diffundit/ qua anima inardescit/ qua
creatori inheret/ arram gratuiti muneris. sine omni bono
merito/ largiter concessi^aq appellat. quod c'apitulo' sequen'te' explicabitur.

Per gratiam accedimus ad verum lumen.In tex'tu' ibi/ atque inflammetur accedere ad participationem
illius veri luminis. Vide tu quicumque inania congeris defen-
dicula. Quod illo gratuitu munere/ ad gratiam/ hoc est ad
participationem veri luminis/ anima accedit/ hoc est quod C4^r
in c'apitulo' preceden'te' textus referebat/ quo legitur/ »tendit ad iu-
sticiam« etc. quod tex'tus' noster hic in prin'cipio' sub verbo (»iusticiam
facere«) comprehendit/ Nam facere iusticiam est incipere fa-
cere/ est tendere ad iusticiam et operari/ ad Bonifa'tium' contra duas
epi'stolas' li: ii. c. viii.³⁰⁴ Est autem verum lumen/ quod veniens in
mundum illuminat hominem.^ar305 adde premissis dicta in conclu'sionibus' xlii: xliii
et xxxviii.³⁰⁶ adde quod Ioan'nes' Cassianus de protectio'ne' dei .c. viii.
et .c. xviii. ubi verbum »accendatur« habes.³⁰⁷ Aug'ustinus' epistola cvi. ^as308

In tex'tu' »Nam neque lib'erum' ar'bitrium'« etc. hanc collige regulam et eam
Potestas li'beri' ar'bitrii' sine gratia ad peccandum est.tene/ quod li'berum'ar'bitrium' sine gratia non valet quicquam/ nisi ad peccandum/
haec regula fuit dentibus meis quandoque »acetum et oculis fumus«³⁰⁹/
de illa satis infra c'apitulo' x. posite sunt auctoritates³¹⁰/ adde hic quae
in expli'catione' conclu'sionis' xlv.³¹¹ et infra. c'apitulo' sequen'te' scripsi.³¹²

In tex'tu' »Et cum id quod agendum/ et quo nitendum est ceperit
Non sufficit scire quid agendum sed oportet et diligere et in eo delectari.non latere« etc. Iam de lege dei dicit quomodo ipsa cum lib'ero'
ar'bitrio' non sufficit/ paulo ante dicebat lib'erum' ar'bitrium' ad peccandum
valere. Nunc dicit/ nec satis esse perficiendae iusticiae/ scire
quid agendum/ quove nitendum/ sed preter ea esse necessa-
rium amorem et delectationem Dei/ alioqui iusticia non agitur. non
suscipitur/ nec bene vivitur/ sed ut suscipiatur iusticia/ ut
deus diligatur. S'piritus' S'anctus' facit. Hoc rursus signa. Quoniam dicit id
quod agendum est/ non suscipitur absque dei gratia/ quo solo
dicto submoventur dispositiones chymericae/ premissis tamen
adde conclu'sionem' lxxiiii.³¹³

Sequitur Capittulum Quartum.

Hoc. c'apitulum' novissime in c'apitulo' preceden'te' dictum plenius prosequitur/
pulchrum est/ et vel discendum^at vel repetendum/ adverte
De Litteraetiam/ quod incipit de altera tituli parte/ videlicet de littera/
eiusque effectu. ac utilitate: tractare. Et hoc facit in nonnul-
lis capitibus deinceps de Spiritu acturus/ licet fere in om-
nibus commisceantur.

Summatur.^au

Littera legalis/ non solum figuraliter. sed et litteraliter in-
telligenda/ sine gracia/ nocet.

Dividitur

In partes duas. in prima dicit/ quamcumque legis literam occidere.
In secunda dicit. quemadmodum lex bona. malum coaugmentat
desiderium: tex'tus' divisus explicabitur.

C4^v

Capitulum IIII.

Litera recte vivere mandans sine gratia occidit. 〈D〉octrina quippe illa/ qua mandatum accepi-
mus^av/ continenter recteque vivendi/ litera est occi-
dens/ nisi adsit vivificans spiritus. Neque enim solo
2. Corin: iii. b:illo modo intelligendum est quod legimus: ›Litera occi-
dit/ spiritus autem vivificat‹³¹⁴: ut aliquid figurate scriptum
In figuratis absurda proprietas.cuius est absurda proprietas: non accipiamus sicut
litera sonat/ sed aliud quod significat intuentes. in-
teriorem hominem spirituali^aw intelligentia nutriamus.
Rom: viii. a›Quoniam sapere secundum carnem mors est: sapere autem
secundum spiritum vita et pax.‹³¹⁵ Velut si quisquam multa quae
scripta sunt in cantico canticorum carnaliter acci-
piat: non ad luminosae charitatis fructum: sed ad
libidinosae cupiditatis affectum. Non ergo isto solo
modo intelligendum est: quod ait Apostolus: ›Littera
2 Corin: iii. b.occidit: spiritus autem vivificat‹³¹⁶: sed etiam illo eoque vel
maxime quod apertissime alio loco dicit. › Concu-
Ro: vii. b.piscentiam nesciebam nisi lex diceret. Non concu-
pisces‹³¹⁷: Et paulo post ait. ›Occasione accepta peccatum C5^r
per mandatum fefellit me: et per illud occidit.‹³¹⁸ Ecce
quid est: ›littera occidit‹. Et utique non figurate aliquid
dicitur quod accipiendum non sit secundum litterae sonum: cum
dicitur: ›Non concupisces‹³¹⁹: sed perfectissimum saluberri-
Qui non concupiscit: nullum habet peccatummumque preceptum est. Quod si quis impleverit nullum
habebit omnino peccatum. Nam hoc ideo elegit Apostolus
generale quiddam quo cuncta complexus est tanquam
haec esset vox legis ab omni peccato prohibentis:
quod ait: ›Non concupisces‹: Neque enim ullum peccatum
nisi concupiscendo committitur.³²⁰

In principio tex'tus' continuat seu peragit quod ceperat de littera
dicere/ et ita evertit Pelagii fundum/ ut nec eius pulvisculus^ax
remanere videatur/ fatetur quippe doctrinam dei/ nobis
mandata continenter recteque vivendi tradere/ sed tamen
litteram/ nisi spiritu vivificemur/ occidere.

2 Corin: iii.In tex'tu' ibi »Neque enim solo illo modo« etc. dicit quod sententia Apo-
stoli/ »Littera occidit/ spiritus autem vivificat«³²¹/ non solum procedit/ de
scripturis figurate positis/ de quibus non est etiam/ apud pelagianos
Exo: xx.dubium quin occidant/ sed et illo modo/ dictum Apostoli intelli-
Roma: viigendum est/ quo et locum in scripturis non figuratis habeat/ et
exemplum adiicit de illo testimonio/ »non concupisces«³²²/ quod
utique prout verba intonant/ accipi debet/ quod tamen est littera
occidens.

In figuratis: absurda verborum proprietasIn tex'tu' ibi »Cuius absurda est proprietas« etc. Hic restringit
seu limitat doctrinam supra c'apitulo' 2. positam videlicet quod adhe-
rendum est verborum proprietati sive sono. Nam limitatur primo/
nisi absurda sit verborum proprietas/ quemadmodum in figuraC5^v
tis〈.〉 ^ayTene regulam^ay. Quod absurdum est verba in figuratis secundum
proprium verborum sonum intelligere. Siquis equidem ea quae
in canticis canti'corum' scribuntur/ secundum litteram acceperit/ carnaliter
Can: v:intelligeret et perniciose. Cuiusmodi est illud. »Ego dormio
et cor meum vigilat: Vox fraternalis mei pulsat ad ianuam«/
Deinde dicit ipse/ »Aperi mihi soror mea/ proxima mea co-
lumba mea/ perfecta mea/ quia caput meum repletum est rore: et
crines mei guttis noctis«/ et respondet illa. »Exui^az me tu-
nica mea: Quomodo induar ea? lavi pedes meos: quomodo
inquinabo illos?«³²³ Si hanc scripturam et similes. secundum verborum
sonum intellexerimus. Carni fomenta carpimus/ »libidinose
cupiditatis affectum« succendimus. Verum si secundum spiritum i'd est'
spiritaliter et non litteraliter accipimus admirabile sacra-
mentum/ et grande mysterium docemur/ prout et beatiss'imus'
Aug'ustinus' dicit/ atque copiose in Ioan'nis' evangelium tracta'tu'^ba lviii et
lix:^bb324 quasi auctarium adiecit descripsitque. diffusius intelligentia eius
hic tractaretur/ sufficiat proposito quod literalis intellectus
absonat et grave olet/ Spiritalem in citato loco/ item penes
Ambro'sium' de Isaac et anima .c. vi.³²⁵ et pro porcione in ps. cxviii
sermo: i. versi: 2. et serm: xvi. vers: i. B.³²⁶ de virgi'nibus' li: iii. col:
xxi. inspicite.³²⁷ Videri possunt Commentarii Grego'rii' in Can-
tica canti'corum' c. v.³²⁸ et in Iob li: v. c. xxi. f.³²⁹ Videatur et ille Gilber-
tus qui continuavit sermo'nem' Bern'hardi' in canticis can'ticorum' in ser'mone'
suo xlii: xliii.³³⁰ Tene memoria doctrinam/ Quod in figura-
tis absurda est proprietas. hoc modo: Quando demon-
straveris scripturam figuris inservire/ docere poteris/ imo
docuisti/ a verborum proprietate recedendum esse. Quoniam
parabolae atque figurae significandarum rerum/ non sunt ad
proprietatem accipiende/ sed in illis est aliud ex alio in-
telligendum. accipe metaphoram/ et habes/ quod est »de re
propria/ ad rem non propriam verbi alicuius/ usurpata
i. Corin: x. b.translatio«. Sic Christus dicitur petra³³¹/ »Antiphrasis abun-
dare dicit quod non est«/ »dulce« vocitat »quod acidum est«/
hinc »lucus« dicitur/ »quod non luceat«/ et »parcae quod non parcant«.
Iob. 2. bSic diabolus domino ait/ Vide »si non in faciem benedixerit
tibi«³³² quod est »maledixerit«〈/〉 Aug'ustinus' contra menda'cium' ad Consen'tium'
c. x.³³³

C6^r
Triplices scripturaeAdverte quod quedam scripturae nihil insinuant/ »preter id
quod« sonant/ »ut est« illud »Abraham genuit Isaac: Isaac ge-
nuit Iacob« etc.³³⁴ et similes/ »in quibus sola littera tenenda
est«. »Quedam pariter litteram et mysticum insinuant intellectum«
i. Corin: x.cuiusmodi est illa que de »transitu rubri maris«³³⁵ conscripta legitur.
Exo. xiii. d.Quedam tantummodo mysticum indicant intellectum/ cuiusmodi
ps. cxviii.est hec: »manus tue domine fecerunt me et plasmaverunt
me.«³³⁶ Aug'ustinus' de assumptio'ne' b'eate' Marie virg'inis' c. i.³³⁷ de illis scriptu-
ris amplius in conclusionibus nostris prioribus scripsimus
potissime in conclu'sionis' quintae explicatione.³³⁸

Ro: viii.In tex'tu' ibi. »Quoniam sapere secundum carnem mors est«: verba sunt
Apostoli: »Carnis prudentia mors: prudentia autem spiritus/ vi-
ta et pax«³³⁹: intellectum vide penes Aug'ustinum' de na'tura' et gratia: c. xvii.³⁴⁰
Prudentia carniset de pecca'torum' meri'tis' li: ii. c. xxviii:³⁴¹ expo'sitione' ad Rom'anos' xlix.³⁴² Expo'sitione'
ad Gala'tas' c. v. c:³⁴³ super Ioan'nen' tracta'tu' xi. f. ubi in simili de nasci
secundum carnem. clarius tract'atu' xxvii. a〈.〉 b.³⁴⁴ Ex quibus collige quod
prudentia temporalia commoda sectatur. et contra caduca peri-
cula fugit. que dicitur esse »inimica in deum« prout Aug'ustinus' legit
de na'tura' et gratia. c. xvii³⁴⁵/ vel est ipsa inimicitia adversus deum/
pervertit quippe ordinem institutum/ arg'umentum' eorum que Aug'ustinus'
disserit de gratia no'vi' tes'tamenti' c. 2 et epistolam cxx.³⁴⁶ Adde predictis Bern'hardum'
serm: ix in parvis³⁴⁷/ et sermo: i. et ii. in natali do'mini'³⁴⁸ Ambro'sium'
epist'ola' ad Roma'nos' c. xix.³⁴⁹

In tex'tu' Concupiscentiam nesciebam etc〈.〉 »Non dicit concu-
Ro: vii.piscentiam non habebam/ sed nesciebam〈.〉 Quid? utrum mala
Concupiscentiam nesciebam.esset/ habebam igitur/ sed tamquam^bc naturale bonum esse putabam.
Cum autem lex diceret non concupisces/ cognovi non naturale
bonum/ sed per peccatum accidens esse malum« Aug'ustinus' hypo'gnosticon'
li: iiii. D.³⁵⁰ adde quod scripsit ad Simpli'cianum' li: i. q. i.³⁵¹ et expositio:
ad Roma'nos' xxxvi. usque ad xl:³⁵² et in epistola^bd cc. col: i.³⁵³

Roma: vii.In tex'tu' »Occasione accepta/ peccatum per mandatum«³⁵⁴ operatum
seu perpetrans vel operans est in me omnem concupiscentiam/ C6^v
hoc est: cum sperarem/ quod viribus propriis/ iubente lege/
possem concupiscentiam vincere/ maioribus eius stimulis/
magisque urgebar/ et me egrotante/ eius cupiditas augebatur〈/〉
Aug'ustinus' hypo'gnosticon' li: iiii. d.³⁵⁵ hoc est »etiam fefellit«.³⁵⁶

In tex'tu' »ecce quid est littera occidit«/ pulcherrima est connexio.
Littera occidit/ de omni scriptura dicitur.Nam volebat/ quod omnis littera occidit/ astruere/ hoc facit
rectissime per apostolicum testimonium: Nam cum Apostolus
de lege disseruisset/ quod lex que erat ad vitam/ inventa est esse ad
mortem/ assignabat rationem/ Nam peccatum/ per sanctum man-
datum vel concupiscentia^be fallit/ et ne minus sit/ addidit/ »et per
illud« scilicet mandatum »occidit«. Vides ergo quod illa littera. »non con-
cupisces«³⁵⁷/ et omnis littera quae erat ad vitam/ illa inventa est esse ad
mortem: ideo per legem/ peccatum occidit/ ideo et littera occidit:
in quo quidem tractatu Apostolus universaliter de lege lo-
quitur/ et exemplum de ea lege tradit/ que non est abrogata/ nec
hodie in desuetudinem ivit. Immo de tota lege prohibitoria
hoc exemplo dixit/ vide tamen explicationem illorum in dic'to' li'bro' iiii.
d. hypo'gnosticon'³⁵⁸ peccatum hoc est cupiditas concupiscentia/ Mandatum
»inventum« dicitur/ quia deus non dedit ad mortem: sed homo ex viri-
bus illud implere temptans invenit sibi ad mortem/ Nec legi
debet imputari/ quia »lex sancta« est/ et »mandatum sanctum et
iustum«/ »Sed peccatum per bonum operatur mortem ut fiat supra modum
peccans«³⁵⁹/ hoc est peccaminosum/ quomodo »supra modum«
dicetur infra/ videte^bf Aug'ustinum' in expositione ad Rom'anos' xxxvii³⁶⁰
ad Simpli'cianum' li: i. q. i. sed »fallit peccatum falsa dulcedine«/ acce-
dente reatu/ occidit.³⁶¹ adde quod contra adversa'rium' leg'is' li: 2. c.
vii. c. scripsit.³⁶²

Praeceptum perfectiss'imum' Non concupisces.In tex'tu' Sed perfectissimum celeberrimumque est preceptum etc.
Nota preceptum illud. »Non concupisces« esse perfectissimum
et celeberrimum/ quod signa non enim semper tibi dicetur/ neque
passim legitur/ rationem illius annexuit/ Cum dicit/ quod est »generale«
quoddam preceptum/ ab omni omnino peccato prohibens/ merito
dicitur perfectissimum/ iuste celeberrimum/ consonat quod de perfect'ione'
iusti'tiae' d. 2. col: 2 et iii. scripsit/ dum inquit »forte generalis est
prohibitio« »non concupiscas«. Sicut »generalis iussio. Diliges«/
Quorum »utrumque Apostolus complexus est/ Nolite conformari Cc1^r
Roma: xii. ahuic saeculo (prohibitio) sed renovamini in novitate men-
tis vestre«³⁶³/ »Non concupiscendo« vetustatem expoliamus/ et di-
ligendo/ novitatem induimus³⁶⁴/ illis. adde quod scripsit in epistola
cc. a b.³⁶⁵

Ex premissis infertur ad explicationem illius. quod neque
Omne peccatum concupiscendo committimusullum peccatum nisi concupiscendo committitur: nam peccata
fieri dicuntur/ dum nos seculo huic conformamus/ hoc dictum est
verius illo/ omne peccatum contemptus dei est. Si hoc saltem
est comparabile illi/ quod facile ex c. xxix. de nat'ura' et gratia³⁶⁶
colligitur. Patet illius veritas: quod videlicet omne peccatum
concupiscendo perpetramus seu committimus: Quia nec
i. Ioan: 2.respueremus aliquid/ nisi desideraremus aliud nobis cha-
rius vel iucundius. Nos habemus scriptum/ »Nolite diligere
mundum/ et ea que in mundo sunt/ Si quis dilexerit mun-
dum/ dilectio patris non est in eo. Omne quod est in mundo/
est desiderium carnis/ desiderium oculorum/ et ambicio seculi/
que non sunt a patre: sed ex mundo«³⁶⁷/ desiderium carnis earum
est rerum/ que ad carnem pertinent/ desiderium oculorum curio-
sitas/ ambicio seculi/ superbia/ omnes illae pestes concupiscendo
subrepunt/ vivunt et necant: Vide Aug'ustinum' in epistolam Ioan'nis' tract'atu'
2.³⁶⁸ et^bg Non ignoro/ in qua opinatione sint scholastici/
tractare tamen eorum dictata/ haec provincia non patitur.

In tex'tu' »Quod siquis impleverit/ nullum habebit omnino
Qui non concupiscit/ nullum omnino habet peccatumpeccatum«. pulchra est haec sententia/ si modo probe accepta
fuerit/ eius sensus bifarius est/ prior Si quis preceptum illud
Non concupisces impleverit/ hoc est nullo modo concupi-
verit. i'd est' nulla demum illicita desyderia habuerit/ nullum ha-
bebit omnino peccatum/ Quod sic in presenti vita/ nullus/ Christo
dempto/ implet: contra Iuli'anum' li: iii. c. fi'nali' b c et li: vi. c. xi.³⁶⁹ de
na'tura' et gratia c. lxii.³⁷⁰ super Ioan'nem' tracta'tu' xli³⁷¹ de perfect'ione' iusti'tiae' D iiii.
Praecipitur quod non possumus.col. 2.³⁷² Et doctiss'imus' Cassia'nus' collacio'ne' xxiii. per totum titulum.³⁷³
Precipitur attamen licet non valeamus implere ut sciamus quo
tendendum nobis sit. quoque currere fide spe et charitate de-
beamus/ de perfectio'ne' iusti'tiae' D. iii. col: ii. ad fi'nem' et col: iii:
versi: »horum testimoniorum«³⁷⁴〈/〉 epistola. cc. a b.³⁷⁵

Alter sensus est/ Si quis illud mandatum non concupisces
impleverit/ nullum omnino habebit peccatum/ hoc est inquantum Cc1^v
implet in tantum non peccat/ inquantum autem deficit/ et mi-
nus implet peccat. Ut vera sit veritas/ »Non est iustus in
Eccle: vii.terra/ qui bene facit et non peccat«³⁷⁶/ copiose/ hanc aucto-
ritatem et nonnullas alias huic proposito congruentes in expli'catione'
conclu'sionis' cxxxviii. dixi pro regula.³⁷⁷ Videte Aug'ustinum' de pecca'torum' me'ritis'
c. 2. c³⁷⁸ et Cassianum illum nescio/ utrum vel ante vel post Aug'ustinum'
in titulo de velle bonum/ et agere malum. c. vii. et viii. qui .c.
xi auctoritatem hanc/ in sudore vultus tui edes panem tuum:
Gene: iii.inducit ad premissa.³⁷⁹

Sequitur secunda pars textus.

›Proinde quae hoc precipit bona et laudabilis lex
Ro v.est. Sed ubi sanctus non adiuvat spiritus/ inspirans pro
concupiscentia mala/ concupiscentiam bonam: hoc est
charitatem diffundens in cordibus nostris: profecto
illa lex quamvis bona/ auget prohibendo desiderium
malum: sicut aquae impetus si in eam partem non cesset
influere: vehementior fit obice opposito: cuius
molem cum evicerit maiore cumulo precipitatus/ vio-
lentius per prona provolvitur. Nescio quo enim modo
Vetita iocundiorahoc ipsum quod concupiscitur fit iocundius^bh dum ve-
tatur. Et hoc est quod fallit peccatum per mandatum: et
per illud occidit/ cum accedit etiam prevaricatio que nulla
est ubi lex non est: sed totum ipsum apostolicae epiCc2^r
stolae locum si placet consideremus: et sicut dominus
adiuverit pertractemus.‹ ³⁸⁰

In tex'tu' »quae praecipit hoc« etc. dicit quod lex quae precipit hoc
Ro: vii .cnon concupisces, est bona et laudabilis/ ita Apostolus dicit
»lex quidem^bi sancta/ et mandatum sanctum: iustum et bonum«.³⁸¹
Sanctum dicitur quia ipso mandato precipitur/ »ut ab huius
mundi coinquinationibus recedentes/ casta conversatione
Mandatum sanctum: bonum.vivamus«/ Aug'ustinus' de fide et operib'us' c. xxv. a³⁸²/ facit quod hypo'gnosticon' li.
iiii. E. colligi potest³⁸³/ dicitur bonum/ quia contra mortis opera datum/
vel quia bona iubet/ non quia confert/ contra adversa'rium' le-
gis li. 2. c. vii. col: 2.³⁸⁴

In tex'tu' »Sed ubi sanctus non adiuvat spiritus« etc. Scitis quod dictio:
»Sed«: transitum ad aliam rem denotat atque exceptionem infert/
dicebat legem esse bonam/ Sed nisi S'piritus' S'anctus' infirmitatem no-
stram adiuverit/ nisi pro mala concupiscentia/ bonam inspi-
raverit dilectionem/ infirmitas nostra crescit peior fit/ ideo
lex in 〈se〉^bj quidem bona est: sed non confert bonitatem/ eam quidem^bk
ostendit/ sed non est satis infirmo salubria demonstrare
medicamenta/ nisi etiam admoveantur: nisi et infirmitati
medeantur. Satis illa ex dictis dicendisque patebunt.

Lex auget desiderium.In tex'tu' »Lex quamvis bona auget prohibendo desiderium malum« etc.
collige/ quod lex bona auget malum/ sed quemadmodum hoc fiat/
pulcherrimo ostendit exemplo/ veluti impetus aquae/ fit
vehementior quando obex/ in eam partem/ in quam defluit/ iniicitur/
ita quando concupiscentiae malae iniicitur lex prohibens ea/ in quae de-
clinat/ ipsa fit impacientior et maior. Item Sicuti aqua/
eiecto obice violentius precipitatur/
ita quando concupiscentia
evicerit legem/ trahit vehementius. Nescio modo ubi Aug'ustinus' co-
piosius de cupiditatis precipitio tractet et exemplo.

In tex'tu' »Nescio quo enim modo« etc. Adverte quod concupiscitur/
Quod vetatur fit iucundius.dum vetatur/ fit iucundius. alibi dicit/ »fructus desiderii
prohibiti dulcior est«/ exposi'tio' ad Ro'manos' xxxix.³⁸⁵ et xxx.» Concu-
piscentia ex prohibitione fit ardentior.«³⁸⁶ Ad Simpli'cianum' li: i〈.〉 q〈.〉 i.
b c l.³⁸⁷ et infra. c'apitulo' v. 〈/〉 de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. iiii. ^blc. xi^bl.³⁸⁸

Cc2^v
In tex'tu' »per illud occidit« etc. Sensus est peccatum per mandatum
Lex occiditoccidit/ cum per mandatum accedit prevaricatio³⁸⁹/ que sine lege
Roma: iiii.nulla est/ ita hic dicit legem occidere/ ex causis reservemus
usque ad c'apitulum' vel xiiii. vel xviii.³⁹⁰ in quibus et hic memorata
tractabuntur/ addatis tamen/ quae leguntur ad Hilarium .c. i. e et f.³⁹¹

Sequitur Capit'ulum' quintum

quo alcius demonstrare
proposuit/ hoc dictum/ littera occidit/ de omni lege atramento
formata/ verum esse.

Summatur sic.

Tametsi iusticia non fiat sine hominis voluntate/ tamen dei operationi
est tribuenda/ idcirco iusticia perfecta ponitur sine exemplo possi-
bilis. Insuper auctoritas/ »littera occidit«/ per verba in alia eiusdem
Apostoli epistola declarata repetitur.

Dividitur in partes tres.

In prima reproducit et epilogat dicta in c'apitulo' iii. et 2. In se-
cunda parte dicit humanam iusticiam quamvis sine hominis voluntate
non fiat deo tribuendam esse. In tercia prosequitur ceptam ma-
teriam et quidam secundam tituli partem/ de littera scilicet/ quid littera faciat/
partes patebunt in tex'tus' divisione: quamquam sit brevis.

Capitulum .V.

Volo enim si potuero demonstrare illud quod
2. Corin: iii.ait Apostolus: ›Littera occidit: spiritus autem
vivificat‹³⁹²/ non de figuratis locutionibus dictum:
quamvis et illic congruenter^bm accipiatur: sed potius de
lege aperte quod malum est prohibente. Quod cum osten-
Bene vivere est donum dei.dero profecto manifestius apparebit: bene vivere:
donum esse divinum: non tantum quia homini deus
dedit liberum arbitrium/ sine quo nec male nec Cc3^r
bene vivitur: nec tantum quia preceptum dedit/ quo
doceat quemadmodum sit vivendum: sed quia
per spiritum sanctum diffundit charitatem in cor-
Rom^bn/ viiidibus eorum quos praescivit ut predestinaret: predesti-
navit ut vocaret: vocavit ut iustificaret: iustifica-
vit ut glorificaret.³⁹³ Hoc autem cum apparuerit videbis
ut existimo: frustra dici illa tantum esse possibilia sine
exemplo/ quae dei opera sunt: sicut de Cameli tran-
situ per foramen acus commemoravimus³⁹⁴: et quecumque
alia sunt apud nos impossibilia/ apud deum autem
Oppositiofacilia: et ideo non inter haec humanam deputandum
esse iusticiam quod non ad dei/ sed ad hominis opus pertinere
debeat/ cuius perfectio si est in hac vita possibilis/
nullam esse causam cur sine exemplo esse credatur.³⁹⁵

In tex'tu' »quamvis et illic«/ hoc est/ in figuratis locutionibus. » con-
gruenter accipitur«/ dictum Apostoli/ »littera occidit«/ clarus est
textus et repetit scripta in c'apitulo' iiii. in inicio.

Vide Aug'ustinum' de doctri'na' Christ'iana' li: iii. c. xvi. ubi dicit que scrip-
tura sit figurata.³⁹⁶

In tex'tu' Bene vivere etc. Ipsum bene vivere est donum di-
vinum a deo specialius concessum. prout in c'apitulo' iii recensuit:
docuitque.

Sine lib'ero' arb'itrio' nec bene nec male vivitur.In tex'tu' Sine quo/ nec bene etc. dicit sine lib'ero' ar'bitrio' hominem Cc3^v
nec bene nec male vivere/ per ipsum homo arbi'trium' vel bene
vel male vivit/ quando male vivit/ tunc de suo vivit/ cum vero
bene vivit ex alieno vivit munere/ non tamen absque arbitrio
Ioan: viii. cvivit/ vivit ideo arbitrio bene/ si restauratum. si restitutum.
si liberatum fuerit per eum/ de quo scribitur/ »si vos filius li-
beraverit/ tunc vere estis liberi.«³⁹⁷ Si autem lib'erum' ar'bitrium' non ha-
buerit dei charitatem/ nihil valet nisi ad peccandum/ quod in
c'apitulo' iii. dixit. igitur male de suo vivit. Nam Apostolus scripsit/
»Si secundum carnem vixeritis/ hoc est/ si secundum hominem vixeritis
Ro: viii.moriemini. Si autem/ spiritu facta carnis: hoc est hominis/ mortifi-
caveritis/ vivetis.«³⁹⁸ Vides facta hominis spiritu mortificari/ sed
quo spiritu? non tuo/ sed illo/ de quo continuo subiecit.
Ro: viii»Quicunque spiritu dei aguntur/ illi sunt filii dei«³⁹⁹/ ecce dicit/
dei spiritu/ non tuo: non hominis. Utrumque iam te docuit
Apostolus/ videlicet quod spiritu dei. vivit arbitrium bene. At spiritu
hominis vel seipso deperit male: cui nec dissonat illud. »Ex
Gal: iioperibus legis non iustificatur omnis caro. sed per fidem
Iesu Christi.«⁴⁰⁰Secundum lib'erum' arb'itrium' vivere/ est male vivere. igitur absque fide iniustus manes. Tene igitur
quod vivere secundum lib'erum' ar'bitrium' est male vivere:⁴⁰¹ est perire: est men-
tiri/ peccare/ nihil boni facere⁴⁰². Quippe vani filii hominum
ps lxi.sunt⁴⁰³: mendacesque filii hominum sunt/ vivere hominis filium/ est
vivere vanum atque mendacem/ »filii hominum usquequo corde
ps. iiii.graves/ queritis mendacia: et diligitis vanitatem«⁴⁰⁴/ nonne ho-
mines estis. si inter vos est contencio⁴⁰⁵. Vide et disce quid
i. Corin: iiisit secundum hominem vivere: de hoc infra c'apitulo' x dixi⁴⁰⁶/ et ultra
allegata ibidem: adduco vobis Aug'ustinum' de Continen'tia' c. iiii. a. et in
fi'ne'⁴⁰⁷ et ps. cxv. in vers'o': »Ego dixi in excessu meo omnis homo
ps cxv.mendax«⁴⁰⁸/ quem vide ab eo explicatum de perfect'ione' iusti'tiae' D. iiii.
col: iiii. in princ'ipio'⁴⁰⁹ et adde quod post versi'culum' »Calicem salutaris
ps cxviaccipiam«⁴¹⁰: et contra menda'cium' ad Consen'tium' c: xx: ad fi'nem'〈.〉⁴¹¹ Item ps
cii.^bo E.⁴¹² Ac in evange'lio' Ioan'nis' tract'atus' v. a. dicit⁴¹³/ Posset appli-
cari et illud quod scripsit ad Simpli'cianum' li: i. q. 2. R.⁴¹⁴ et in epistola
cxi. g.⁴¹⁵ Adde illis Ambro'sium' in epistola fi'nali' col: v. B.⁴¹⁶ cetera infra
c'apitulo' x. Adiice Gre'gorium' in Iob li: iiii. c. xvii.⁴¹⁷ Bern'hardum' de conversio'ne'
ad clericos^bp .c. i. ipse dat vocem virtutis/ nos mendacii⁴¹⁸/ et
de meditacio: c. ix. »cor meum/ cor vanum«. cor »vagum«⁴¹⁹/ adiunge
ps lxviiillis/ alia ad idem producta infra c'apitulo' x. ibi.⁴²⁰ Vivere secundum raCc4^r
tionem/ Studiosus facile alia testimonia contexet. plura
de hac re et plenius dictavi in explica'tione' conclu'sionis' xxiii.⁴²¹

In tex'tu' »Sed quia per spiritum sanctum diffundit charitatem in
cordibus« electorum/ adverte tu quicunque ociose/ sed et per-
peram tua proferre putamina conaris/ dicit tibi (quemad-
modum c'apitulo' iii. dixerat) quod bene vivere: est ex charitate/ dif-
fusa in cordibus/ non ex lege scripta: non ex arb'itrio' lib'ero' sed ex
deo in voluntate/ quia non fit bene vivere/ nisi in voluntate/
quod copiosius dum vacaverit tractabimus. modo reflectite
ad 2 et iii. c'apitulum' Aug'ustini' de gratia et lib'ero' arb'itrio'.⁴²²

In tex'tu' »quos prescivit ut predestinaret«/ pulchra et altissima est
Ro. viiiApostoli sententia et sub hoc tenore enucleatim recitata/
quam vide et nota inductionem eius/ vult insinuare in quorum
cordibus charitas diffundatur⁴²³/ et infert eorum: quos presci-
vit ut predestinaret/ predestinavit ut vocaret/ vocavit ut iu-
Ro: vstificaret/ iustificavit ut glorificaret.⁴²⁴ Adverte totum gratiae
pelagus ex misericordia proficiscitur/ et sufficeret hec unica
Apostoli sententia/ pro defensione gratiae. si probe intelli-
geremus/ diffundit in eorum cordibus charitatem/ quos
prescivit etc. Aug'ustinus' hypo'gnosticon' li: vi. a. ad fi'nem'. »Non omne/ quod prescit^bq:
Praescientiadeus predestinat/ mala enim prescit^br. sed non predestinat/ bona
vero et prescit et predestinat«/ Unde Apostolus dicit/ »quos
prescivit et predestinavit«⁴²⁵/ »praedestinatio« »dicitur a providendo/ prae-
veniendo et preordinando futurum aliquod«/ »quos« deus
Praedestinatio»prescit« »misericordia gratuita«/ hos »predestinat. i'd est' praeparat ad
vitam aeternam«. »Sine dubio igitur quod« »praedestinavit« »praescivit«⁴²⁶
Ne aliquis Augustino: illum pulcherrimum aufferre librum/ et de-
inde intelligentiam hanc infringere audeat/ placuit et alia
eius ad eundem effectum documenta adiungere^bs. Vide eundem
c'apitulum' xvii. et c'apitulum' xviii: ad fi'nem' de bo'no'
perseve'rantiae'⁴²⁷ et de praedesti'natione' sancto'rum'
Exo: xxxiii^btc. x.⁴²⁸ Quid autem hec sententia »Miserebor cui misertus sum.
Ro: ixmisericordiam prestabo cui prestitero.«⁴²⁹ distet ab illa: » Perpe-
tua charitate dilexi te: ideo attraxi te miserans«⁴³⁰/ capis. quem
ergo prescivit. quem et predestinavit/ illum attrahit/ illum vo-
cat/ illum trahit pater ad filium. illum plantat. illi dat initium
operum foelicium〈.〉 »Vocatione^bu etenim principium bonorum« »operum Cc4^v
suscipimus« de predestin'atione' et gratia c. ix.⁴³¹ ad Simpl'icianum' li: i. q. 2 D⁴³²
Ro: viii.et lxxxiii. q. q. lxviii. e.⁴³³ reliqua in conclu'sione' cxvi: vide.⁴³⁴ »Quos
ps. cxlviivocavit illos et iustificat.«⁴³⁵ illorum »nebulam sicut cinerem
spargit.«⁴³⁶ Adverte quomodo perpetua charitas in misericor-
dia trahit/ et quemadmodum miseretur illius/ cuius misertus
fuit/ misericordia domini ab aeterno predestinationis/ usque in aeter-
num beatificationis〈.〉 Aug'ustinus' ps. cii.⁴³⁷ itaque misericors deus/ »operatur
Ephe: i.omnia« in praedestinatis »secundum consilium voluntatis suae«⁴³⁸. Et
vide/ ne mihi hanc explicationem deputes. Ambro'sium'/ in
epistola fi'nali' col: vii. ad fi'nem'⁴³⁹ et cetera in conclu'sionibus' nostris de hac ma-
teria⁴⁴⁰: Et Aug'ustinum' epistola lix. H.⁴⁴¹ Attende per ista. Quomodo chari-
tas est arra divinorum munerum quod dicebatur c'apitulo' iii.^bv442

In tex'tu' »hoc autem cum apparuerit« etc. repetit obiectionem Mar-
cellini seu aliorum factam in c. i. et 2. videlicet. Si iusticiae hu-
manae perfectio est possibilis/ eius debet exemplum proferri/
nam tametsi/ illa iusticia sit opus dei: tamen pertinet ad opus
hominis/ ideo possibilitas eius nequaquam sine exemplo poni debet.
Dicit autem frustra hoc inferri. si apparuerit quemadmodum
bene vivere: hoc est iusticia humana/ specifice ex munere
dei est: non enim eo modo: quo ar'bitrium' hominibus: non denique
eo modo quo lex dei: universis hominibus ex deo est/ sed
peculiarius/ quod cum erit apertum inanitas argumenti: ma-
nifestabitur.

Sequitur in tex'tu' pars secunda.

SolutioHoc ergo frustra dici satis elucebit: cum et ipsam
humanam iusticiam operationi dei tribuendam esse cla-
Iusticia hominis: dei operationi tribuendaruerit: quamvis non fiat sine hominis voluntate: et ideo eius
perfectionem/ etiam in hac vita/ esse possibilem/ negare
non possumus: quia omnia possibilia sunt deo:
sive que facit sola sua voluntate/ sive quae cooperan-
Cooperans voluntastibus creaturae suae voluntatibus a se fieri posse conCc5^r
stituit: Ac per hoc quicquid eorum non facit/ sine
exemplo/ est quidem in operibus factis/ sed apud deum
et in eius virtute habet causam qua fieri possit: et
in eius sapientia quare non factum sit: quae causa etiam
Scito te hominem esse.si lateat hominem/ non se obliviscatur esse hominem:
nec propterea deo det insipientiam/ quia non plene
capit eius sapientiam:⁴⁴³

In tex'tu' »Et ipsam humanam iusticiam operationi dei tribuendam
esse« etc. attendunt studiosiores illud quod Divus Aug'ustinus' iu-
sticiam illam sanctam/ humanam vocitat/ Insuper et illud quod
continuo contexuit. videlicet quod eandem iusticiam asserit dei
operationi tribuendam/ Vellem si vacaret hic lectori satisfacere
Sed scitis calcographum nostro consilio iussuque caput nonum
excutere cepisse/ quamobrem/ et huius rei et aliarum explica-
Humana iusticiationem ad magis idoneum locum reservabimus. Ne tamen iusticiam
humanam/ ita quis existimet esse hominis/ ut homini ex deo
miserente/ misericorditer non imparciatur/ attendat quod
infra c'apitulo' ix:⁴⁴⁴ autore Apostolo: nostram iusticiam/ quam deus in
nobis non operatur/ confutat atque conculcat. de hac tamen
iusticia humana/ vide de perfectio'ne' iusti'tiae' d. iii col. i.⁴⁴⁵ illic
scribere institui. Insuper adverte quod iusticia humana/ ut
Iusticia vera deo tribuendaita cum textu loquar/ est »operationi dei attribuenda«: hoc
intro vide/ hoc perpende et retine. Nam simul habeo/ quod tametsi
humana appelletur: tamen est divinae operationis/ hoc est/ deus
eam in homine operatur. Praeterea colligo/ quod illa hominis
iusticia quam homo ex deo habet/ tota est deo deputanda.
ad hanc regulam multas auctoritates tam canonicas quam ec-
clesiasticas in conclu'sionis' xxiii. explicatione coegi.⁴⁴⁶.

In tex'tu' »Quamvis non fiat sine hominis voluntate«/ resolvit am-
biguitatem^bw. Nam evestigio aliquis insultare iam dictis posset Cc5^v
atque dicere/ quod si iusticia dei operationi: est tribuenda/ con-
sequitur: voluntatem illi iusticiae non esse necessariam: Sed di-
cit/ eam iusticiam/ quamvis non fiat sine hominis voluntate/ tamen
dei operationi acceptam referendam esse. Igitur autem non fit sine
voluntate/ quoniam in voluntate fit/ quoniam ipsa est officina/ in qua
deus sua coronabilia opera: fingit: creat: format: facit: et
operatur. Animadverte Ambro'sii' illud quod ait. Deum suam gratiam »iisdem/
quibus eam impertit.« ascribere. »ut quamvis auxilio dei« steterint^bx/ »tamen quia
in se habebant unde caderent/ ipsorum« »meritum« esse/ »quod stete-
runt«. de Voca'tione' om'nium' gen'tium' li: ii. c. ix. et .c. iiii. col: i. eo'dem' li'bro'.⁴⁴⁷

Voluntas cooperans.»In tex'tu' Sive que cooperantibus creaturae suae voluntatibus a se
fieri posse constituit« arg'umentum' est quod voluntas concurrit active in
facienda iusticia/ et non solum passive/ hoc est susceptive⁴⁴⁸/
nam alioqui non diceretur cooperari/ sed compati/ ita videtur di-
cere de na'tura' et gratia .c. xxxii⁴⁴⁹ et de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. xvii. ibi: »cum
volumus ut faciamus«⁴⁵⁰〈/〉 de pecca'torum' me'ritis' li: i. c. xxvii. quamquam arg'umentum'
in oppositum ex eodem c'apitulo' colligere aliquis valeret⁴⁵¹/ adde etiam
quod scripsit ad Boni'fatium' contra duas epis'tolas' li: i. c. ix. x.⁴⁵² adde etiam
ps. lxxvi.auctoritatem^by »Coepi et hec est mutacio dextere excelsi«⁴⁵³ et Ezechiel^bz
Ezech:^ca xxxvi.»Ego faciam vos facere«⁴⁵⁴/ et Apostoli »gratia dei mecum«⁴⁵⁵/ scilicet labo-
Phil: 2:ravit: Sed refragari videtur premissis auctoritas. »Deus operatur in
Phi: i.nobis velle et operari.«⁴⁵⁶ »Qui cepit^cb in nobis opus bonum
perficiet«⁴⁵⁷: Modo si deus cepit^cc et perficit/ nequaquam hoc vo-
luntati deputabitur ex parte/ Quid sentiendum alibi tracta-
bimus/ nec preterit me illorum opinacio/ qui aiunt/ quantum
ad substantiam operis/ voluntatem in iusticia dei perficienda prevalere/
contra vero quantum ad relationem seu respectum meritorium⁴⁵⁸/
usurpantes illud Aug'ustini' »voluntas est pedissequa« in epistola cvi.^: a.⁴⁵⁹

Homo sum:In tex'tu' »Non se obliviscatur esse hominem« etc. Ex precedentibus
et sequentibus collige doctrinam hanc et regulam quod condita
est responsio. Si fuerimus interrogati/ quare deus hoc fe-
cit/ vel illud dicit fieri posse cuius exemplum non legimus/
vel nec habemus: percunctanti sapienter respondemus/ cau-
sam ignoro: quoniam homo sum/ qui scrutari altitudinem sapien-
tiae et virtutis dei nequeo. Non appeto »habere cognitum/ quod«
deus »esse voluit secretum«. Amb'rosius' de Voc'atione' om'nium' gen'tium' li: 2. c. viii〈.〉⁴⁶⁰

In tex'tu' »Nec deo det insipientiam: quia non plene capit eius Cc6^r
sapientiam«/ textus planus est et notabilis: non explicandus/
sed piae memoriae impingendus. De iusticia: simile habe-
mus: »O homo tu quis es qui respondeas deo〈?〉/ nunquid
dicit figmentum ei qui se finxit/ quid me fecisti«〈?〉/⁴⁶¹ possent pro
primo forsan applicari ea que de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. xxiii. c. xxiiii⁴⁶²
scripsit.

Tercia pars tex'tus'

2. Corin: iii. Attende igitur Apostolum ad Romanos explican-
tem satisque monstrantem quod scripsit ad Corinthios:
Littera occidit: spiritus autem vivificat⁴⁶³: sic magis ac-
cipiendum quemadmodum supra diximus: quoniam legis
Littera occiditlittera que docet non esse peccandum: si spiritus vivi-
ficans desit: occidit: scire enim fecit peccatum potius
quam cavere: et ideo magis augeri quam minui: quia malae^cd
concupiscentiae etiam prevaricatio legis accedit.⁴⁶⁴

Ex hoc tex'tu' collige. quod licet intelligenciam unius epistolae/
ex alia eiusdem autoris sumere. Nam illud Apostoli ad Co-
rin'thios' »Littera occidit«/ explicat per ea/ que in epistola ad Ro'manos' edidit.

In tex'tu' »Scire enim fecit peccatum potius quam cavere« etc. ostendit
illud quod supra c'apitulo' preceden'te' in fi'ne' demonstravit/ scilicet quemadmo-
dum lex occidit/ quia littera legis/ que docet non esse peccandum/
Littera occiditscire facit peccatum/ non cavere/ idcirco magis auget peccatum/ quam
minuit/ quo etiam fit/ quod accedente prevaricatione. littera occi-
dit/ adverte: Si liber de vera inno'centia' non est Aug'ustini' tunc verba
in fi'ne' huius c'apituli' sunt recepta ad litteram/ ad c'apitulum' cclvi. dic'ti' lib'ri' de
ve'ra' inno'centia'.⁴⁶⁵ Ego autem non inficior Aug'ustini' eum esse librum.⁴⁶⁶ adde quod
dicit de predest'inatione' et gratia .c. xiii⁴⁶⁷ item de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. ii:⁴⁶⁸ iuncto
simul .c. i. de correp'tione' et gra'tia'⁴⁶⁹ adde dicenda infra c'apitulo' ix.

Cc6^v Sequitur Cap'itulum' Sextum:

in quo Divus Aug'ustinus' pol-
licitationem: quam supra c'apitulo' iiii. in fi'ne' fecerat/ atque in fi'ne' c. v.
inchoaverat: ex loco Paulianae ad Ro'manos' epistolae prosequitur. doc-
turus: sententiam Apostoli: »litera occidit«⁴⁷⁰ de omni legis littera
procedere. arrigendae sunt aures: quoniam Apostoli difficilem
questionem tractat.

Summatur.

Lex homini foeditatem sui languoris demonstrat/ sed contra
eam/ medicinam non confert ullam: Solo autem Christo. ve-
teris vitae nostrae occasus/ et exortus novae: iniquitatisque ab-
olitio: et iusticiae renovatio fit.

Dividitur duas in partes.

Prima: Apostoli sententia fretus: ostendit: legem docere: non
adiuvare. item per legem peccatum abundare: solaque medi-
cante gratia aboleri. In Secunda idem mystice demonstrat/ atque
postremo ex premissis sententiae summam subiungit. Secunda
pars ibi. Consequenter eandem medicinam.

Capitulum. VI.

Intentio apostoli ad ro'manos' Volens ergo Apostolus commendare gratiam:
quae per Iesum Christum omnibus gentibus ve-
nit/ ne iudaei adversus caeteras gentes de accepta
lege se extollerent: posteaquam dixit peccatum et mortem
per unum hominem intrasse in genus humanum: et per
unum hominem iusticiam et vitam aeternam: illum ^ceAdam/ hunc^ce
Roma: v. d.Christum apertissime insinuans/ ait: ›Lex ^cfautem subintra-
vit^cf ut abundaret delictum: ubi autem abundavit delic-
tum/ superabundavit gratia: ut quemadmodum regnavit Ccc1^r
peccatum in mortem: sic et gratia regnet per iusticiam in
Oppositio:vitam aeternam per Iesum Christum dominum nostrum.‹⁴⁷¹ Deinde
opponens sibiipsi questionem: Quid ergo dicemus?
inquit^cg ›Permanebimus in peccato ut gratia abundet?
Absit.‹⁴⁷² Vidit enim a perversis perverse posse accipi quod
dixerat: ›Lex subintravit ut abundaret delictum: ubi
autem abundavit delictum: superabundavit gratia:‹⁴⁷³ tamquam dix-
erat/ propter abundantiam gratiae prodesse peccatum. Hoc
Solutio.diluens/ respondit: ›Absit‹: atque subiecit: ›Qui mor-
tui sumus peccato/ quomodo vivemus in eo?‹⁴⁷⁴ Hoc est/
cum id prestiterit gratia ut moreremur peccato/ quid aliud
faciemus si vivemus in eo: nisi ut gratiae simus in-
grati? Neque enim qui laudat beneficium medicinae/ pro-
desse morbos dicit: et vulnera a quibus illa hominem
sanat: sed quanto maioribus medicina laudibus pre-
dicatur/ tanto magis vituperantur et horrentur vulnera
Laus gratiae vituperatio est delictorum.et morbi a quibus liberat que ita laudatur: Sic laus et
predicatio gratiae/ vituperatio et damnatio est delictorum.
Demonstranda enim fuerat homini foeditas languoCcc1^v
ris eius: cui contra iniquitatem suam nec preceptum sanctum
Lex sancta contra morbum non prodest.et bonum profuit/ quo magis aucta est iniquitas quam mi-
nuta: quandoquidem lex subintravit ut abundaret de-
lictum: ut eo modo convictus atque confusus/ videret non
tantum doctorem sibi esse necessarium: verumetiam adiutorem
Lex convincit et confundit. ps. cxviii.deum: a quo eius itinera dirigantur: ne dominetur ei
omnis iniquitas:⁴⁷⁵ et confugiendo ad opem divinae mi-
sericordiae sanetur: atque ita ubi abundavit delictum:
superabundet gratia: non peccantis merito: sed subve-
nientis auxilio.⁴⁷⁶

Ex principio tex'tus' collige intentionem Apostoli per totam epi-
Intentio Apostolistolam ad Roma'nos' retinendam: dum dicit volens: hoc est inten-
debat »Apostolus gratiam« dei »commendare« (idem ad Simplici'anum'
li: i. q. 2. B.⁴⁷⁷ et epistola. lix. k⁴⁷⁸〈/〉 ad Gal'atas' c. iii. c col: 2 et 3.⁴⁷⁹ ad eundem
effectum) ita ut iudei inaniter se de accepta lege extollerent/
ac gentibus anteponerent/ cum docuisset/ »quod gratia dei per Ie-
sum Christum do'minum' nostrum est«⁴⁸⁰/ et quod sicut per unum hominem
Adam scilicet peccatum intravit/ ita solum per unum hominem gratia
dei iustificatio⁴⁸¹ impii conceditur. Si per solum et per unum
hominem: ergo non per legem/ idcirco frustra se superbissimi
iudei iactitabant.

In tex'tu' »Per unum hominem iusticia«. apercius diceretur iustifi-
catio/ ita li: i. c: xiiii. de pecca'torum' me'ritis'⁴⁸² propter illud dico/ ex-
pressius/ quod legitur »credenti in eum/ qui iustificat/ fides
deputatur ad iusticiam.«⁴⁸³ Et illud: »quos vocavit iustificavit.«⁴⁸⁴

In tex'tu' Lex subintravit ut abundaret^ch delictum/ ob causas
declarationem huius ad inferiorem locum reservo. ubi de illo/
i. Corin: iiii. d⁴⁸⁵»lex prevaricationis gratia est posita«/ dictandi dabitur occasio.⁴⁸⁶

Roma: v.^ci487 vii⁴⁸⁸.In tex'tu' »Ut quemadmodum regnavit peccatum in mortem/ sic
gratia regnet in vitam aeternam«/ attendant amputatores gratiae Ccc2^r
quod sola gratia regnat ad vitam: ergo dispositiones quas aiunt
gratiam anteire/ pereunt/ ponunt tamen preparatorias gratiae/ Cui ex-
tremo deputare debeant perquirant. Constat non gratiae/ quoniam
priores gratia ponuntur. idcirco ad illud extremum spectant
quod regnat ad mortem/ quod vocatur peccatum/ »hoc« enim »regnum
Roma: v.mortis: sola« dei »gratia« et iustificans/ et aliud nihil: »destruit«/
de pecca'torum' meri'tis' li: i .c. xi.⁴⁸⁹ Ex uno delicto/ in omnes homines
pervenit condemnatio⁴⁹⁰/ item et »grave iugum super omnes filios
Dispositiones de congruo.Adam a die exitus de ventre matris eorum usque in diem sepul-
turae«⁴⁹¹. hoc iugo difficili premaris. quicquid feceris/ necesse
est/ sed et ut succumbas/ nisi unica te dei gratia/ ab illo tam impor-
Roma: v.tabili onere: liberaverit pariter necessarium est.⁴⁹² »Corpus equidem quod
corrumpitur aggravat animam⁴⁹³/ a cuius labore/ onere et aratri cor-
Eccle: xl a.ruptione/ nemo solvitur propria voluntate et potestate/ nisi
a Christo iuste iudicante/ et indebite miserante«: hypo'gnosticon' li:
iiii. f. et amplius li: v. c. nisi equidem iugo Christi subleveris/
iugo peccati supprimaris oportet.⁴⁹⁴

Sapien: ix. dAdverte etiam dum dicit/ »quemadmodum regnavit pec-
catum in mortem«⁴⁹⁵/ quod non annexuit/ »per unum vel per
Adam«/ quoniam premisit »de« »illo« quoque »peccato«/ »quod lege sub-
intrante/ abundavit:⁴⁹⁶ et hoc utique non est 〈solum〉^cj originis: sed pro-
prie« »voluntatis«: ideo peccatum indistincte regnat ad mor-
tem: ad damnationem »trahit« et interitum. de pecca'torum' me'ritis'
li:^ck i .c. xv. ad fi'nem'⁴⁹⁷ et li: ii .c. xxvii.⁴⁹⁸ adde quod scripsit .c. xxi. xxiii
xxviii.⁴⁹⁹ et li: ii .c. xxvii.⁵⁰⁰

In tex'tu' »Deinde opponens sibipsi questionem« etc. Presensit
Apostolus quosdam sententiarum subversores perperam accepturos/
quod probe asseveraverat videlicet »ubi abundavit delictum superabunda-
vit« et »gratia«⁵⁰¹/ tanquam dixisset/ propter abundantiam gratiae delicta pro-
futura/ hoc diluens: »absit«/ respondit. Hodie dispositores ad
gratiam dum redarguntur/ mox subinferuntur/ ergo nihil boni facere
debemus/ et iterum ergo in operibus nostris ambulare volumus/
hoc est in peccatis. Deus bene disponet. illis dicendum est cum
Apostolo/ quod mori debemus peccato. et quod in via domini ambulare
ps. xxxvi. e.oportet/ prout scriptum est »declina a malo et fac bonum.«⁵⁰²
Scriptum est. »Ne declines ad dexteram« hoc est bona opera ex tuis
Prover: iiii.viribus/ propter subiectam rationem. »quia Deus rectos facit gressus
Aug'ustinus' epistola xlvii: f.tuos.« »Neque ad sinistram« declines quia »perverse« sunt viae/ »quae a
sinistris sunt.«⁵⁰³ quo tex'tu' dispositiones ille subvertuntur. gratiaque predicatur.

Ccc2^v
In tex'tu' »Qui mortui sumus peccato: quomodo vivemus in eo?« tene
explicationem Aug'ustini' quod sola gratia prestat nobis/ ut peccato mori-
amur. Idem ad Ro'manos' expo'sitio' xxxi:⁵⁰⁴ ergo non dispositio aliqua humana〈.〉
Can: viii.»Dilectio« dei »fortis est sicut mors«⁵⁰⁵/ mortificat peccata. mor-
tificat hominem mundo/ contemptibile sed et grave facit
i. Pe: iiii.atque invisum/ omne quod non est Deus/ vel quod deo displi-
cet. »Charitas peccatorum multitudinem operit.«⁵⁰⁶ adde Ambro'sii' c'apitulum'
fi'nale' de Isaac et anima.⁵⁰⁷ Nec obstat Apostoli testimonium illud:
Roma: viii.»Si Christus in vobis est/ corpus quidem mortuum est/ propter
peccatum. Spiritus autem vita est propter iusticiam.«⁵⁰⁸ Et quod Aug'ustinus'
de pecca'torum' meri'tis' li: i. c. iiii. et vii.⁵⁰⁹ de civi'tate' dei li: xiii. c. xxiii .c.⁵¹⁰
Quare poena peccati mansit.Contra Faustum li: xxiiii. c. ii. c.⁵¹¹ Nam peccati meritum corpus
gerit/ sed nec frustra: expedit enim eam »peccati carnem ad re-
cipiendam iusticiam: laboribus et molestiis« conari/ »que in de-
Ro: vii.liciis obedientiam non servavit antequam caro peccati esset«/ de
pecca'torum' meri'tis' li: 2. c. xxxiiii.⁵¹² Nec obstat »Iam ego non operor^cl
illud/ sed quod habitat in carne mea peccatum«⁵¹³/ Quoniam concupis-
centia/ illa dicitur peccatum/ quia peccato facta est/ et quod ad mala
illix est/ de hoc et ratione eius peccati in conclu'sione' cxxxvi.⁵¹⁴

»Aliud est« etiam »habere peccatum« et »peccare«: expo'sitio' ad Gala'tas' v. d⁵¹⁵
conclu'sio' cxlviii.⁵¹⁶ Non dixit/ Si mortui estis peccato/ quomodo
peccatum est in vobis sed quomodo vivitis peccato/ vivere profecto pec-
catis/ est eis consensionibus inherere.

In tex'tu' »Demonstranda erat homini sui languoris foeditas« etc.
sententia plana est/ sed quamobrem expediebat homini foedi-
tatem demonstrari infra c'apitulo' x. abunde dictabitur/ nimirum
dum coeno quis se squalidum et grave olentem agnoscit/
confestim curat quo possit emundari atque elui. Nam lex di-
cit/ peccator es/ abiectus/ grave olens/ indignus divino
contuitu^cm/ quod dum salubriter peccator intelligit/ erubescit/
peccata fatetur/ se in ius advocat/ Depositionibus legis con-
vincit/ et supplicio se dignum decernit/ iuxta illud/ »pec-
ps. l.cavi: et peccatum meum contra me semper est«⁵¹⁷/ semper non
ad momentum/ non ad diem/ non ad annum/ sed ad to-
tam vitam hominis hoc est semper/ quia omni tempore
foeditatem meam contra me/ ad tribunal inculpantis con-
scientiae perduco.

Ccc3^r
In tex'tu' Roma: v.»Nec mandatum sanctum et bonum profuit«/ quippe dum
lex veniret non cessavit peccatum/ peccatum enim usque ad legem fuit/
hoc est/ non cessavit/ legis adventu/ imo eius iniquitas prohi-
bitione fortescebat/ robora et augmentum sumens⁵¹⁸/ quod
supra c'apitulo' iiii. et v. dictum est insuper cur sanctum sit referebam supra
c. iiii. addite insuper illud/ »iniquitas non« potest »sine dei visitatione
deficere« Ambro'sius' ps cxviii. serm: xxii. c.⁵¹⁹

Sanctum mandatum.Sanctum mandatum dicitur/ eo quod ipso precipitur/ ut ab huius mundi
inquinationibus/ casta conversatione/ recedamus/ non quod
sanctificet seu iustificet. Nam si iustificaret/ Christus gratis
frustra esset mortuus/ lex ideo: tametsi non adiuvet/ »tamen
sua sanctitate«/ »malam esse concupiscentiam« »ostendit«/ docetque
»ad superandos eius illicitos appetitus«: »debere divinum aux-
ilium implorari«: hypo'gnosticon' li: iiii. E.⁵²⁰ ita bona dicitur/ quod bona iubet:
contra adversa'rium' legis li: ii. c. vii.⁵²¹ de fide et operib'us' .c. xxv.⁵²² Nec
Ezech: xx.obstat illud Ezechielis: »Dedi illis precepta non bona: et iu-
stificationes in quibus non vivent in eis«⁵²³: Nam »idcirco dixit
non bona/ cum iusta sint/ quia non illis ad iustificationem
proficiebant«. Aug'ustinus' li: quest'ionum' vete'ris' et no'vi' testa'menti' c. xliiii c.⁵²⁴ existimo
me penes Ambr'osium' aliam/ sed et clariorem legisse explicationem.

In tex'tu' »Ut eo modo convictus« etc. Insinuat quod lex convincit
Lex convincit et confunditnos et confundit/ ad Simpl'icianum' li. i. q. i. in fi'ne' dicit »Lex« »litera est«: »non
adiutrix legentium: sed testis peccantium«:⁵²⁵ ob id paulo ante di-
cebam/ quod depositionibus legis probamus contra nos miser-
rimos peccatores/ inexcusabilis est ignorans/ et gravius
puniendus sciens〈/〉 de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. iii.⁵²⁶

Litera docet: non adiuvat.In tex'tu' »Videret non tantum doctorem sibi esse necessarium« etc. te-
nenda auctoritas/ quod non modo indigemus doctore/ sed etiam
adiutore deo/ licet enim lex doceat/ eaque docente incipiat/
non latere/ quid est faciendum/ attamen nisi charitas qua dili-
gimus deum in cordibus diffundatur/ non suscipitur quod est
agendum/ supra c'apitulo' iii. ideo scito nobis et doctorem esse ne-
cessarium et adiutorem Deum: non dicit hominem adiutorem sed
deum: adverte quod de hominibus hic bonis a malis discretis
tractamus.

ps cxviii.In tex'tu' »a quo eius itinera« etc. docet itinera hominis a deo
esse dirigenda: Ne dominetur ei omnis iniquitas⁵²⁷/ gressus Ccc3^v
Omnis iniquitasanimi profectus. Omnis iniquitas est quam prevaricatio fa-
cit omnem/ »non est« enim »omnis antequam prohibeatur/ cum autem prohibita
fuerit«/ »tantum crescit« iniquitas/ »ut« »in suo genere omnis/ id est
consumata fiat/ ut etiam contra legem faciat«: expo'sitione' ad Ro'manos' xx-
xvii.⁵²⁸ existimo ab hac sententia non multum distare/ illam Apo-
stoli/ »occasione accepta/ peccatum per mandatum operatum est in
Roma: vii.me/ omnem concupiscentiam.«⁵²⁹ Nisi enim deus gressus diriget
secundum eloquium suum/ homini/ omnis hoc est consumata iniquitas
dominaretur〈/〉 intantum igitur non dominatur/ inquantum dirigit
Deus〈/〉 Aug'ustinus' ps. cxviii. sermo'ne' xxvii. E.⁵³⁰

Sequitur pars secunda tex'tus' c'apituli' vi.

Consequenter^cn eandem medicinam in passione et re-
surrectione Christi mystice demonstratam ostendit
Apostolus/ dicens: ›An ignoratis: quoniam quicunque
Rom: vibaptisati sumus in Christo Ihesu^co in morte ipsius
baptisati sumus? Consepulti ergo sumus illi per
baptismum in morte^cp: ut quemadmodum surrexit Chri-
stus a mortuis per gloriam patris: ita et nos in novi-
tate vitae ambulemus. Si enim complantati sumus si-
Planta mortis. sit et resurrectionis Christi.militudini mortis eius/ simul et resurrectionis eri-
mus: Hoc scientes: quia vetus homo noster simul cru-
cifixus est ut evacuetur corpus peccati: ut ultra non
serviamus peccato. Qui enim mortuus est: iustificatus
est a peccato. Si autem mortui sumus cum Christo creCcc4^r
dimus quia simul vivemus cum illo: scientes quia
Christus resurgens a mortuis iam non moritur: et
mors ei ultra non dominabitur. Quod enim mortuus
est peccato: mortuus est semel: quod autem vivit: vivit
Vivimus deo in Christo.deo: Ita et vos existimate vos mortuos esse pec-
cato: vivere autem deo in Christo Iesu.‹⁵³¹ Nempe satis
elucet mysterio dominicae mortis et resurrectio-
nis/ figuratum vitae nostrae veteris occasum: et ex-
ortum novae: demonstratamque iniquitatis abolitionem
renovationemque iusticie. Unde igitur hoc tantum beneficium
^cqhomini: nisi^cq per fidem Iesu Christi?⁵³²

In 〈textu〉^cr »quicumque baptizati sumus in Christo Iesu: in morte ipsius
baptisati sumus«⁵³³ etc. Christo per baptismum consepelimur
atque incorporamur: de pecca'torum' meri'tis' li: i .c. xxvi.⁵³⁴ Enchi'ridion' c. lii.
et liii.⁵³⁵ »Bona« est (ait Ambro'sius' de bo'no' mor'tis' c. 2. a) »mors«
peccati/ »qua is qui mortuus fuerit: iustificatus est/ a peccato«⁵³⁶/
adde quod scripsit idem ad Ro'manos' c'apitulo' suo .xv.⁵³⁷

Demonstrat Apostolus mystice. quod ex solo Christo nobis
est medicina et dispositio ad gratiam eius/ Nam morte ipsius
diluuntur peccata: Christus certe mortuus est peccato. »cui
peccato nisi carnis/ in qua erat« »similitudo« carnis peccati/
quod et ideo nomine »peccati« appellat/ Unde sicut Christus
mortuus est semel peccato/ sic et nos debemus existimare nos
peccato mortuos/ vivere autem deo/ in Christo Iesu. d'omino' n'ostro'
Enchi'ridion' c. lii. in fi'ne'⁵³⁸ item eo'dem' li'bro' c. xli. in fi'ne' iuncto .c. xlii.⁵³⁹

Si enim complantati sumus similitudini mortis eius⁵⁴⁰ etc. Amb'rosius' Ccc4^v
legit pariter »complantati i'd est' si in baptismo« »vicia deponentes/
in novam vitam translati/ de cetero non peccemus«: »Similitudo«
»mortis/ similem prestabit resurrectionem«.⁵⁴¹ Erasmus autem noster
sic legit. »Nam si insiticii facti sumus illi/ per similitudinem
mortis«/ »nimirum et resurrectionis«⁵⁴².

In tex'tu' »Vetus homo noster simul crucifixus est«⁵⁴³:Rom: vi. Veterem
hominem: divus nihil aliud Apostolus/ quam veterem vitam
Vetus homo.dicit/ quae in peccato est/ in qua secundum Adam vivitur: in ipso enim
omnes peccaverunt: Et is vetus homo/ nedum exterior. ut Faustus
Rom: v.hallucinabatur/ sed »totus homo«: hoc est interior et exterior:
qui »propter peccatum« »inveteravit«/ »et penae mortalitatis ad-
dictus est«. Aug'ustinus' contra Faustum li: xxiiii .c. ii.⁵⁴⁴ accedit quod de
pecc'atorum' meri'tis' li: 2: c. vii. de vetustate interiori notavit.⁵⁴⁵ Item contra
Foelicem Maniche'um' li: ii .c. xi. Vetus homo i'd est' sors mortis/ que
ex peccati veniebat merito.⁵⁴⁶ Item ad Rom'anos' expo'sitio' xxxii.⁵⁴⁷ Nec
obstat quod lxxxiii .q: q. lviii .c. dicit exteriorem/ veterem.⁵⁴⁸ Id
vide in q'uestione' nostra xi.⁵⁴⁹ »Crucifixio veteris hominis significata est morte
Christi: sicut novi hominis instauratio signata est in Christi
resurrectione«⁵⁵⁰/ Crucifixus homo vetus is qui maledictus est
Novus homopropter peccatum/ Ambro'sius' c'apitulo' suo xv. ad Ro'manos' ait. »Sicut novus
homo per fidem et puram vitam dicitur: ita et vetus homo per diffi-
dentiam et malos actus/ hos actus crucifixos dicit/ id est/
mortuos«.⁵⁵¹ Bern'hardus' sermo'ne' v. de adventu. o. »Vetus ho'mo'.« » preva-
ricator ille erat«/ prevaricator »in ore« »per arrogantiam et de-
tractionem/ in corde« »per desideria carnis/ et desideria glo-
riae temporalis«. Qui paulo ante hunc hominem. Adam veterem
appellabat: asserebatque effusum per totum hominem/ et totum
occupasse.⁵⁵²

Adam vetus.Adam veterem et novum/ vel primum et secundum/ legis penes
Aug'ustinum' contra Iulia'num' li: iiii. c. iii. b.⁵⁵³ et li: vi. c. xii.⁵⁵⁴ de correp'tione' et
gratia .c. xii.⁵⁵⁵ de vera inno'centia' c. cccxxviii.⁵⁵⁶ de gene'si' ad litteram li: vi
c. xx.⁵⁵⁷ contra Faustum li: xi. c. iii. col: 2.⁵⁵⁸ ps xxxviii .n.⁵⁵⁹ de bo'no'
perseve'rantiae' c. vii.⁵⁶⁰ de predesti'natione' sancto'rum' c. i.⁵⁶¹ et epistola. xxxviii. a.⁵⁶²

In tex'tu' »Ut evacuetur corpus peccati«: hoc ipse/ quid sit » ex-
Corpus peccatiposuit/ ut ultra non serviamus peccato«: idem Aug'ustinus' ad Ro'manos' expo'sitione'/
xxxiii.⁵⁶³ Ambro'sius' ad Ro'manos' c. suo xv. corpus peccati omnia sunt
peccata.⁵⁶⁴

Sequitur c'apitulum' vii.

Ccc5^r
Demonstrat quem fructum ii consequuturi sint/ qui eam de
littera/ quam edocuit intelligentiam nanciscuntur.

Summatur.

Sancta cogitacio: qua per solum d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum/ a
peccatis nos sanari/ et spiritus novitate indui/ bonaque opera
facere cogitamus, pios in protectione alarum dei sperantes
servat. Superbiam non affert/ se sibi caput vivendi non facit:
verum impietati adversatur/ a Paulo merito acrius defensa est〈/〉
Q'uia' misericordiam pro damnatione/ et pro poena consecutus
est gratiam.

Dividitur in partes duas.

In prima/ commendat cogitationem/ de qua in argu'mento'⁵⁶⁵ et e re-
gione de superbia/ quae tam sancto repugnat cogitatui
tractat. In secunda parte ostendit/ quamobcausam Paulus
hoc nomen sibi elegerit atque acrius et forcius in commen-
denda gratia dimicaverit. Secunda pars ibi Ideo Paulus Apostolus.

Sequitur Textus.
Capitulum. VII.

Hec cogitacio sancta servat filios hominum
ps. xxxv.in protectione alarum dei sperantes: ut inebrientur
ab ubertate domus eius: et torrente voluptatis eius
potentur: quoniam apud ipsum est fons vitae: et in lu-
mine eius videbimus lumen: qui pretendit miseri-
Non dat gratiam Deus / quia fecimus bona. sed ut faciamus.cordiam suam scientibus eum: et iusticiam suam his qui
recto sunt corde.⁵⁶⁶ Neque enim quia sciunt sed etiam ut
sciant eum: pretendit misericordiam suam: nec quia recti
sunt corde: sed etiam ut recti sint corde: pretendit iu-
sticiam suam qua iustificat impium. Haec cogitatio non
Superbia.affert superbiam: quod vitium oritur cum sibi quisque prefidit: Ccc5^v
Principium bene faciendi constituentes a deo recedunt.seque sibi ad vivendum caput facit. Quo motu re-
ceditur ab illo fonte vitae: cuius solius haustu iu-
sticia bibitur: bona scilicet vita: et ab illo incommuta-
bili lumine: cuius participatione anima rationalis quo-
dammodo accenditur: ut sit etiam ipsa/ factum: creatumque
lumen: sicut erat Ioannescs ›lucerna ardens et lucens‹⁵⁶⁷:
qui tamen unde luceret agnoscens: ›Nos‹ inquit ›de ple-
nitudine eius accepimus.‹⁵⁶⁸ Cuius: nisi illius utique
in cuius comparatione Ioannesct non erat lumen? Illud
enim ›erat verum lumen quod illuminat omnem hominem
venientem in hunc mundum.‹⁵⁶⁹ Proinde cum dixisset in
ps. xxxv.eodem psalmo: ›Praetende misericordiam tuam scientibus
te: et iusticiam tuam his qui recto sunt corde: Non veniat‹
inquit ›mihi pes superbiae: et manus peccatorum non
moveant me: Ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem:
expulsi sunt nec potuerunt stare.‹⁵⁷⁰ Hac quippe im-
Impietas sibi: quod dei est: tribuit.pietate qua tribuit sibi quisque quod dei est: pellitur in
tenebras suas: que sunt opera iniquitatis. Haec enim plane
facit ipse/ qui ad haec implenda sibi est idoneus: Ccc6^r
Opera vero iusticiae non facit: nisi quantum ex illo
fonte: atque ex illo lumine percipit: ubi nullius in-
digens vita est: et ubi non est commutatio: nec mo-
menti obumbratio.⁵⁷¹

Ex principio tex'tus' »haec cogitatio« etc. Adverte refert cogi-
tationem/ pro qua erigenda/ in c'apitulo' preceden'te' et aliis/ testimoniis
apostolicis insudavit/ idcirco repetendus est ille sensus/
quem in summario habes.⁵⁷² Quae autem sit hec cogitacio infra
c'apitulo' xi. plenius dicetur.

In tex'tu' »Filios hominum«. filii hominum a Christo dicuntur/ ab
Filii hominum.Adam/ homines/ doctus sum ab hebraeo preceptore/ Adam
significare hominem/ et Adamim homines/ quemadmodum
apud Aldum: dein legi⁵⁷³/ ab Adam igitur homines dicimur/ a
veteri scilicet veteres/ quoniam vetustas ab Adam cepit/ ob hanc cau-
sam puto Christum se filium hominis nominasse magis quam hominem/
et eum negatum hominem ps'almo' quo scribitur. »Ego autem sum vermis
et non homo«⁵⁷⁴/ ac si diceret »Ego sum Christus/ in quo omnes vi-
Math: xvii. b.vificantur/ Non homo Adam/ in quo omnes moriuntur«⁵⁷⁵: Habent
ps. xxi.homines cum iumentis communem salutem: de quo in psalmo »Homines et
iumenta salvabis«⁵⁷⁶/ sed filii hominum: hoc est novi testamenti
»habent« »quandam« propriam salutem »et a iumentorum consortio
i. Corin: xv.separatam«/ »nam de illa« »sequitur«. »Filii autem hominum« sub »tegmine
alarum tuarum sperabunt:«⁵⁷⁷ Certe cum superius dixisset »homines«/
ps. xxxv.posterius nec ociose subtexuit. »Filii autem hominum/ tanquam
distinguens ab hominibus/ hominum filios.« »Non autem existimes/
quasi locutionis regulam figi/ perpetua lege servandam/ et
ubicunque legas homines aut filios hominum secundum hanc di-
ps xxxv.stinctionem intelligas/ sed ut se habuerit circumstancia lecti-
onis«〈.〉 Aug'ustinus' de gratia no'vi' test'amenti' c. viii. b c. vel epistola cxx. L.⁵⁷⁸ quandoque
enim »homines« »filii hominum« dici possunt/ »aliquando« »filii hominum«
»propria« et distincta »significatione« dicuntur. Aug'ustinus' ps xxxv. O〈.〉⁵⁷⁹
Et »homo«/ vetus: »terrenus«. »Filius hominis«: novus: »celestis« dicatur.
Aug'ustinus' ps. viii. D. versi'culo' »Quid enim homo: quod memor es eius: aut
ps viii.filius hominis quoniam visitas eum«⁵⁸⁰/ Adverte quod Christus hominem Ccc6^v
terrenum habet in memoria/ et filium hominis visitat. Ani-
madverte versi'culum' ps'almi' »Filii hominum usquequo graves corde:
ps. iiii.ut quid diligitis vanitatem et queritis mendacium.«⁵⁸¹ Cum deus
ps lxxxviii.non vane filios hominum constituerit⁵⁸²/ Interpretatio tamen Hie-
ronymianaps xxxvi. habet/ »filii Adam sub umbra alarum tuarum spera-
bunt.«⁵⁸³

In tex'tu' »Ut inebrientur ab ubertate domus tuae«. Inebria-
buntur ab ubertate domus tuae/ vel secundum Hiero'nymum' » inebriabun-
ps. xxxv.tur de pinguedine domus tuae«⁵⁸⁴/ hoc est a pinguedine gratiae
ps. xxxvi.S'ancti' S'piritus'〈:〉 Domus hoc est ecclesiae sanctae/ Aug'ustinus' »Cum accepta fu-
erit illa ineffabilis leticia/ perit quodammodo mens humana
Ebrietas mentis.et fit divina«/ »Calix tuus inebrians quam preclarus est«⁵⁸⁵/ »hoc« »calice
inebriati« sunt sancti »martyres«. »Quid tam ebrium quam non
ps xx.cognoscere uxorem flentem«/ eiulantes »filios«? Aug'ustinus' ps xxxv. q.⁵⁸⁶
Math: x.Mens nostra charitate inebriatur. dum charitas exurit omnia
Luce xiiii.temporalia et mundana et separat hominem a patre: matre et filiis/
immo suam propriam facit odire animam⁵⁸⁷/ quam temulenta est anima/ quae
ita ubertate domus domini mundo nutat. Ambrosii doctrinam
et charitatis encomium vel hymnum silentio preterire non va-
leo/ ille de Isaac et anima .c. fi'nali' col: iiii et v. scripsit/ »Mortem
habet charitas/ Zelum habet charitas/ et alas ignis habet
Hiere: xx.charitas«/ Denique Hiere'mias' habens in se donum divinae chari-
tatis/ dicebat/ »Erat ignis inflammans in ossibus meis/ et
dissolutus sum undique«⁵⁸⁸〈.〉 »Bona igitur charitas« »que volitat per
pectora« »sanctorum: et exurit quicquid materiale et terrenum
est/ quicquid vero syncerum est probat: et quid contigerit« »meliorat«〈.〉
Hoc igne »cum Paulus assumeretur« »cecidit« »et probacior resurrexit«〈.〉
Actu: ix.Videns »super se« »circumfulsisse« »lumen«⁵⁸⁹/ caetera vide ibi et Amb'rosium' de
No'e' et ar'ca' c. xxix⁵⁹⁰ Insuper Aug'ustinum' de spi'ritu' et anima .c. xxxiiii et xxxvi
xlix. item .c. li. et lii. et c. ix.⁵⁹¹ Si autem non est Aug'ustini'〈/〉 Vide de Scalis
paradi'si' c. v. et vi.⁵⁹² Si nec hic est Aug'ustini' saltem est Bern'hardi' in quo
eum de verbo ad verbum legi.⁵⁹³ Vide igitur eum libellum etiam
c. iii. et iiii.⁵⁹⁴ Adde quod Aug'ustinus' de doctri'na' Christ'iana' li: ii .c. vii.^595cu de
materia contemplationis plurima in conclu'sione' xi. contexui.⁵⁹⁶

In tex'tu' »Et torrente voluptatis tuae potentur«. Ambro'sius' Vo-
luptatem locum paradisi disserit/ in quo paradisus est plan-
tatus〈/〉 de parad'iso' c. i. 〈in〉 fi'ne' et c. iii. in prin'cipio'〈.〉⁵⁹⁷ Aug'ustinus' ps. xxxv. TorD1^r
rens aqua vehemens dicitur cum impetu. Impetus/ »misericordia
dei«/ »ad irrigandos et inebriandos eos/ qui modo spem sub«
umbra »alarum eius« »ponunt«: »et unde currat torrens volup-
tatis«. demonstrat per subiectum versiculum: »Quoniam apud te est
fons vitae.«⁵⁹⁸ Hiero'nymus' »Torrens voluptatis^cv dei/ est S'piritus' S'anctus' qui ani-
mam spiritualibus fluentis irrigat«.⁵⁹⁹ Qui et transtulit: »et torrente
deliciarum tuarum potabis eos«.⁶⁰⁰

In tex'tu' »Neque enim quia sciunt pretendit misericordiam suam«/ hoc
Opera bona gratiam sequuntur.est/ non ideo dat suam Deus misericordiam. quia sciunt/ sed
ut sciant. hoc est. gratia facit in veritate scire: neque quia recti
sunt corde/ pretendit misericordiam. sed ut recticordes effi-
ciantur. ideo largitur misericordiam. nimirum non »ideo bene
currit rota/ ut« fiat »rotunda«. »sed« idcirco currit bene: quod iam »est«
»rotunda«. Nec ideo »calefacit ignis«: »ut ferveat«/ sed cum cali-
dus et fervidus sit/ ob id calefacit. ad Simpli'cianum' li: i. q. 2. D.⁶⁰¹
ita »nemo« »bene operatur ut accipiat gratiam«. sed eo quod donata est
gratia. ita nullus facit iusticiae opera ut fiat iustus: sed quia iu-
stificatus est ideo iusta agit. opera igitur iusta facit/ quia deus
Phil: 2.in eo iusticiam operatur in bona voluntate.⁶⁰² Aug'ustinus' eo'dem' li'bro' et q'uestione' & ^.⁶⁰³
de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. viii. ix. xiiii.⁶⁰⁴ de predestin'atione' sancto'rum' c. xx.⁶⁰⁵
ad Bonifa'tium' contra duas epis'tolas' li: iiii .c. vi.⁶⁰⁶ attollenda ne adhuc
sunt semina carnis? robora predicanda corrupta?

In tex'tu' »Haec cogitatio« etc. Ob causas quas recensui/ vela
huius partis complico infra in .c. xi.⁶⁰⁷ explicaturus ubi deo
operante hunc textum intermixtum reperietis.

Sequitur secunda pars tex'tus' C'apituli' VII.

Paulus: parvulus humilis.Ideo Paulus Apostolus qui cum Saulus^cw prius vo-
caretur: non ob aliud quantum mihi videtur hoc no-
men elegit: nisi ut se ostenderet parvum: tanquam mini-
mum apostolorum: multum contra superbos et arrogantes
et de suis operibus presumentes pro commendanda ista dei D1^v
gratia fortiter atque acriter dimicat: quae^cx revera in illo
evidentior et clarior apparuit. Qui cum talia operaretur
vehementer ecclesiam dei persequens: pro quibus summo
supplicio dignus fuit: misericordiam pro damnatione
suscepit: et pro poena consecutus est gratiam: merito pro
eius defensione precipue clamat atque concertat: nec
in re profunda et nimis abdita non intelligentium: et
verba sua sana in perversum sensum detorquentium
curat invidiam: dum tamen incunctanter predicet donum dei:
Filii gratiae.quo uno salvi fiunt filii promissionis: filii beneficii
Argu'mentum' a salutatione epistolarum.divini: filii gratiae et misericordiae: filii testamenti
novi. Primum quod omnis eius salutacio sic se ha-
bet: ›Gratia vobis et pax a deo patre et domino Iesu
Christo‹: deinde ad Romanos pene ipsa quaestio
sola versatur: tam pugnaciter: tam multipliciter: ut
fatiget quidem legentis intentionem: sed tamen fatiga-
tione utili ac salubri: ut interioris hominis magis
exerceat membra quam frangat.⁶⁰⁸

Saulus quare Paulus.In tex'tu' »Cum Saulus prius vocaretur« etc. Dicit Paulum quasi
parvum/ a parum quod est modicum venire Perotus ait: haec paulum D2^r
et paululum. paucum parvum parvulum⁶⁰⁹. quod pusillum significat
Paulum igitur se Saulus vocitari voluit/ quasi parvulum: qui
i. Timo: i.se primum peccatorem esse confitetur⁶¹⁰/ memor illius »qui se hu-
Lu: xiiii.miliat exaltabitur«⁶¹¹. Et illius »iustus in primordio sermonis
prover: xviii.est accusator suiipsius«⁶¹²/ atque istius »pauper et mendicus sum
ps. xxxix.ego et dominus sollicitus est mei«⁶¹³. Sciens se. sine divina gratia
i. Corin: xiii.nihil esse⁶¹⁴ et quod qui reputat »se aliquid esse cum nihil sit ipse se se-
ducit«⁶¹⁵/ miratur cum Iob. qui ait. »quid est homo. quod mag-
nificas eum«⁶¹⁶/ confitetur se parvum et pusillulum qui ex sola dei
misericordia se fieri magnum sciebat. volebat nuncupari pu-
sillulus qui in veritate nihil/ sed in dei misericordia magnus fieri
potest. hoc est enim »magnificas eum«/ quod ipse dixit »gratia dei sum
id quod sum«⁶¹⁷/ gratia dei sum Apostolus/ non per hominem neque
Iob vii:ab homine⁶¹⁸: ergo nec a seipso quia et ipse utique hominem se
fatebatur/ in veritate igitur/ se paulum appellavit ut nos mi-
nores pusillulo/ eum in confessione veritatis imitaremur:
ob id et se evidenter ait minimum apostolorum. haec ex Aug'ustino'
hic et ps lxxii d.⁶¹⁹ vide pro inductis per me paulo ante.

i. Corin: xvAmbro'sius' in expo'sitione' ad Ro'manos' c. i. dicit Paulum quasi »immutatum«/
Gala: i.»quietum humilemque vel parvulum«.⁶²⁰ Nec terreat quempiam quid de-
i. Corin: xv.promptum est prius/ quoniam Paulus amat dici a nobis peccata
sua. ut glorificetur qui talem morbum sanavit Deus. Aug'ustinus'
in epistola'm' Ioan'nis' tract'atu' viii. b. »Paulus« igitur »modicus« et »humilis«.⁶²¹

In tex'tu' »Multum contra superbos« etc. dictio »et«/ cum subiecit/
»et de suis operibus presumens«/ explicat significantiam vocum
illarum/ »arrogans et superbus«/ nam sunt/ qui de operibus presumunt
sicut dives ille phariseus »arrogans in prece«⁶²²/ »iactans inno-
centiae/ presumptor gloriae/ exprobrator misericordiae/ predi-
cator sui/ criminator alieni«⁶²³/ infra c'apitulo' xi. de hoc amplius.⁶²⁴

In tex'tu' »Pro commendanda dei gratia acriter dimicat« etc. dicit
primo Paulum in commendanda. dei gratia strenuum^cy fuisse defenso-
rem atque repugnatorem acerrimum/ secundo addit causam quod
non immerito magnus gratiae defensor fuerit. quoniam in eo cla-
rior et evidentior fuit gratia: Nam dum persequeretur eccle-
siam fuit dignus supplicio summo/ et tamen misericordiam pro
damnatione suscepit/ et pro poena consecutus est gratiam〈/〉
fecit mala/ et deus dedit bona/ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xxiii. et D2^v
c. v.⁶²⁵ precesserunt in Saulo scelera/ blasphemiae/ et caedes et
in Paulo successit gratia: ad Bonifa'tium' con'tra' du'as' ep'istolas' li: iiii. c. vi.⁶²⁶ de
na'tura' et gratia .c. xiiii. b.⁶²⁷ Nec in re profunda et nimis
abdita curat invidiam eorum qui verba sua sana vel salubria
in pravum detorquent sensum/ dum predicat/ attollit. com-
mendatque dei donum/ hoc est gratiam divinam/ qua sola salvi/
hoc est beati fiunt salvandi/ hoc addidi/ quoniam filii perditionis/
quandoque iustificantur et ita salvantur/ hoc est sanctificantur. sed
illi non moriuntur antequam gratiae excidant ingrati Aug'ustinus' de cor-
rep'tione' et gra'tia' c. ix.⁶²⁸ ampliores huic proposito et sensui aucto-
ritates in conclu'sione' cxxiii. coegi/ illic lubeat videre.⁶²⁹ que hic an-
notare res presens non patitur.

Invidia detorquentium.Adverte quoque non curandam esse invidiam detorquentium
integra verba in pravum vel absonum sensum/ dicite. Sana
verba in perversum detorques sensum/ audiat subversor
Esa: v. e.illud/ Ve vobis qui bonum: malum dicitis/ et contra malum: bo-
num⁶³⁰: quod declarat Aug'ustinus' enchi'ridion' c. xix.⁶³¹ hypo'gnosticon' li. iiii. f. g.⁶³² illi dum
vident pellem leoninam pervenire non posse: assuunt vulpinam.⁶³³

In tex'tu' »Salvi fiunt filii promissionis. filii beneficii divini
filii gratiae et misericordiae: filii testamenti novi«: tene me-
moria haec nomina: et collige quod eo ipso/ quod filii gratiae et be-
Filii gratiae.neficii appellantur non esse ab alio hanc filiationem nisi ab dei
gratia per d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum. ita Aug'ustinus' de predes'tinatione' et gra'tia' c.
viii. »vasa misericordiae« nominat. quod »totum« quod sunt ex mise-
ricordia est.⁶³⁴ iuxta hanc professionem. »secundum misericordiam suam sal-
Lu: xix.vos nos^cz fecit.«⁶³⁵ dicuntur illi etiam filii Abrahe. ob id Christus
Zacheo dixit »hodie huic domui salus facta est/ eo quod« sit »et
ipse filius Abrahae«⁶³⁶. Induco ad hoc Ambro'sium' de Vo'catione' om'nium'
gen'tium' li: i. c. iii. col. iiii. in prin'cipio' »Sed certum est« inquit/ »eos apud
prescientiam dei filios Abrahae non fuisse«/ »qui audito evangelio
credere noluerunt«.⁶³⁷ Postremo inter illum filium promissio-
nis. et filium Dei. diversitatem esse: facile ex .c. ix de cor-
rep'tione' et gratia discernis. Ubi Aug'ustinus' asserit plerosque esse filios
dei in praescientia dei plerosque duntaxat nobis fieri vel esse
filios dei. qui temporali gratia induti. postea in impietate vivunt.⁶³⁸ Cui
adde quod in fi'ne' c. vii. eiusdem lib'ri' de electis a nescientibus dicit.⁶³⁹

In tex'tu' »Primum quod omnis salutatio sic se habet« etc. attende Paulo D3^r
ante aiebat Paulum donum dei (quo unico salus nobis evenit
Argu'mentum' ex salutatione epistolarumdaturve) predicare atque defensare. hoc idem. Ex salutatione Apostoli
demonstrat. Quo nobis bona datur occasio. Inferendi ex
salutationibus epistolarum apostolicarum. possumus igitur
Aug'ustinum' imitari. atque argumenta seu connexiones/ ex salutatione
epistolari deducere. probaturus idcirco gratiam nobis sola
dei largitate concedi. induco hanc apostoli salutationem.
Roma: i.»Gratia vobis et pax a deo patre et domino nostro Iesu Christo.«⁶⁴⁰
2.Timo: i.Nam si gratia ex homine esset: Paulus non dixisset »pax et gratia
vobis a Deo patre etc.« quod licet sit non difficile. attamen me-
moriae commendandum.

In fine tex'tus' »Ut interioris hominis magis exerceat membra«. de
homine interiori et eius membris ac organis/ distinctioneque suarum
etatum. copiose in conclu'sione' xi. dictavimus.⁶⁴¹

Sequitur. C'apitulum' VIII.

In quo plane demonstrat/ quemadmodum homo/ eorum pec-
catorum quae in oculis non admisit humanis/ se deo obnoxium
faciat.

Summatur.

Presumentes absque Dei gratia ex propriis naturae suae viribus
legi obtemperare. aliud in corde. aliud in apparente opere
faciunt/ atque ob id Deo rei tenentur/ qui humanis coram
oculis/ legis factores iudicantur.

Dividitur in partes tres.

In prima/ refert Apostoli testimonium/ quo ostendit/ iu-
deos nomine/ absque re frustra gloriatos fuisse/ de imple-
tione legis eosque nec legem implesse. In secunda hoc idem
conspicua ratione demonstrat/ In tercia/ dictum Pelagia-
norum quo naturae adulantur refellit. Secunda pars ibi. Quia
et quicumque. Tercia ibi. Sed laudamus.

Capitulum^da. VIII.

Inde sunt illa quae supra commemoravi: Inde
est quod iudaeum arguit: eumque dicit iudeum cogno-
minari: et nequaquam id quod profitetur implere. ›Si autem D3^v
Roma: 2.tu/ inquit/ iudaeus cognominaris et requiescis in lege:
et gloriaris in deo: et nosti voluntatem: et probas
distantia: instructus in lege. confidis teipsum ducem
esse caecorum: lumen eorum qui in tenebris sunt: eru-
ditorem insipientium: magistrum infantium: habentem
Deo reus est furti. qui externum non admisit furtum.formam scientiae et veritatis in lege. Qui ergo alium
doces: teipsum non doces: qui predicas non furandum:
furaris: qui dicis: non mechandum/ mecharis:^db qui
abominaris idola: sacrilegium facis: qui in lege glo-
riaris: per prevaricationem legis deum inhonoras: No-
Esa: lii. b.men enim dei per vos blasphematur in gentibus: sicut
scriptum est.⁶⁴² Circumcisio quidem prodest si legem custo-
dias: si autem prevaricator legis sis/ circumcisio tua prepu-
tium facta est. Si igitur preputium iusticias legis custo-
diat: nonne preputium eius in circumcisionem reputabitur?
Et iudicabit quod ex natura est preputium: legem con-
summans te
(qui per literam et circumcisionem prevaricator
legis es)〈.〉^dc Non enim qui in manifesto iudeus est: ^ddest iudeus:^dd neque
que in manifesto in carne est circumcisio/ sed qui in absconD4^r
Iudeus in abscondito.dito iudaeus est: et circumcisione cordis/ spiritu non
litera: cuius laus non ex hominibus: sed ex deo.‹⁶⁴³ Hic
manifestavit quemadmodum dixerit: ›gloriaris in deo‹:
nam utique si vere talis iudaeus gloriaretur in deo: eo
Gratiae gloriatiomodo quo postulat gratia: quae non operum meritis sed
gratuito datur: ex deo esset laus eius: non ex ho-
minibus: sed ita gloriabantur in deo velut qui soli
ps cxlvii:meruissent legem eius accipere: secundum illam vocem psalmi
qua dictum est: ›Non fecit sic ulli genti: et iudicia sua
non manifestavit eis.‹⁶⁴⁴ Quam tamen dei legem sua iusticia
se arbitrabantur implere: cum magis eius prevaricato-
Lex iram operaturres essent: Unde illis iram operabatur abundante
peccato⁶⁴⁵/ quod ab scientibus perpetrabatur.⁶⁴⁶

In tex'tu' »Qui predicas non furandum: et furaris« etc. Sed queris
quare non imples/ quod predicas/ vel litera docente didicisti.
Quia presumis/ quia negociatores/ quia opera tua extollis:
quia nescis necessariam esse adiuvantis gratiam/ ut impleatur
preceptum iubentis. Ecce iussit deus. age quod iussit. Si incipis
agere quasi ex viribus tuis/ cadis/ et manet super te litera/ con-
ps. lxx.vincens. puniens/ non adiuvans. Unde merito David scripsit.
»Non cognovi litteraturam Introibo in potentiam domini/ me-
morabor iusticiae tuae solius.«⁶⁴⁷ Ubi Aug'ustinus'⁶⁴⁸ vel si placet legere
secundum Hiero'nymum' »Os meum« narrabit »iusticiam tuam/ tota die«/ salu-
tare tuum. »quoniam non cognovi« litteraturas. Ingrediar in forti-
tudine »domini« dei. recordabor »iusticiae tuae« solius.⁶⁴⁹ rursus apD4^v
paret eum qui cognoscit litteraturam/ qui in ea gloriatur/ qui
non ingreditur in fortitudine Christi/ non narrare iu-
sticiam dei/ minusque eam facere^de/ qui ergo dicit non furandum/ et
non furatur manibus corde fur est apud deum/ quia absque
Potest esse fur qui alienum non tractavit.charitate furta in humanis oculis non admisit/ hoc demon-
strat Apostolus/ cum subiecit/ Neque »qui in manifesto iudeus
est/ neque que in manifesto/ est circumcisio«⁶⁵⁰. vel ut clarius
Erasmus noster legit. »Non is qui in manifesto iudaeus sit/ iu-
deus est. Neque ea que in manifesto sit carnis circumcisio/ cir-
cumcisio est/ sed qui in occulto iudeus/ Cui laus non ex ho-
Roma: 2.minibus/ sed ex deo«.⁶⁵¹ Igitur fieri potest ut is qui in occulto fur
est/ in manifesto non sit fur. qui enim propter honorem/ famam/
et hominum laudem abstinuit/ in occulto utique est fur: Unde
definitio illa/ »fur est qui alienis invito domino utitur«⁶⁵²/ non est
sufficiens/ pertinet quidam ad forum hominum/ non autem ad tri-
bunal Christi/ qui scrutator et inspector est cordium. ipse
»profecto« »intus voluntate peccat/ qui non voluntate sed ti-
more non peccat«/ ad Bonif'atium' contra duas epist'olas' li: i .c. ix. a.⁶⁵³ ea
ipsa voluntate non rapiendo aliena. querit que sua sunt et mundi.

In tex'tu' »Hic manifestavit« etc. Ostendit Aug'ustinus' bifariam in deo
gloriationem: Veram qua homo gloriatur in deo/ gloriam solius dei
intendens/ hanc facit ea/ que sine meritis datur gratia/ et bene/
nam iustus vel bonus vir. nihil aliud vult nisi illud summum
preclarum et incommutabile bonum/ huic soli intendit/ hoc
unum in bonis ducit/ non aliud cum illo^df sed solum ipsum semper
desyderans〈.〉 Ambro'sius' de Iacob et vita bea'ta' li: i. c. fi'nali' col: i.⁶⁵⁴
Alteram viciosam/ qua iudaei de accepta lege gloriabantur
spernentes illeges/ querentes laudem ex hominibus/ de hac
et altera infra c'apitulo' x.⁶⁵⁵ hanc ipsam legem suis viribus se ad-
impleturos predicabant: eisque pre caeteris traditam hominibus
ps. cxlvii.^dgiactitabant: quasi dicerent »non sic fecit omni nationi«.⁶⁵⁶

Sequitur secunda pars tex'tus'

Quia et quicumque faciebant quod lex iubebat non ad-
iuvante spiritu gratiae: timore poenae faciebant non
amore iusticiae: ac per hoc coram deo non erat in voD5^r
luntate quod coram hominibus apparebat in opere:
Voluntas reum facit.potiusque ex illo rei tenebantur quod eos noverat deus
malle si fieri posset/ impune committere. Circumci-
sionem autem cordis dicit puram: scilicet ab omni illicita con-
cupiscentia: voluntatem: quod non fit litera
docente et
minante: sed spiritu adiuvante atque sanante. Ideo
laus talium non ex hominibus: sed ex deo est: qui per suam
gratiam prestat unde laudentur: de quo dicitur. ›In domino
laudabitur anima mea‹⁶⁵⁷: et cui dicitur: ›Apud te laus mea‹⁶⁵⁸:
Laudant deum quod homines sunt.non quales illi sunt qui deum laudare volunt quod ho-
mines sunt: se autem quod iusti sunt.⁶⁵⁹

Contra legem facit. qui quod iubet/ poenae timore facit.In tex'tu' »Quicumque faciebant/ quod lex iubebat.« amplectanda
regula/ Quicumque/ quod lex iubet/ non adiuvante dei gratia:
facit/ facit timore poenae: aut appetitu propriae laudis/ non
autem amore iusticiae/ non intuitu illius summi et incommu-
tabilis boni. Quo fit etiam et aliud in voluntate/ quam deus
pendit ac iudicat/ et aliud in apparente opere/ fateor quidem^dh:
quod »quantum ad opera« pertinet/ »que forinsecus aguntur/ et qui timet
poenam/ et qui« facit »iusticiam/ non« faciunt »contra mandatum/ et«
esse »pares quidem^di manu«/ »dispares« autem »corde. Similes actione«
sed »dissimiles voluntate«. Aug'ustinus' de Ve'ra' inno'centia' c. ccxliii.⁶⁶⁰ hoc
Gala: iii.verum quantum ad externa pertinet opera: propterea qui facit opera le-
gis coram hominibus in eis vivit⁶⁶¹/ quod vide per Aug'ustinum' ad Gala'tas'
c. iii. b. col: 2.⁶⁶² hinc dicit Ambr'osius' c. iii. d. quod »nemo« »iustificatur«
»apud deum«/ ex operibus legis/ bene tamen »iustificatur« »apud mun-
dum ut securus sit in« »presenti« mundo. »hic« igitur talis »securus«/ D5^v
ne plectatur. »reus erit in futurum«〈.〉⁶⁶³ Hieron'ymus' eo'dem' c. iii. non
dissentit qui dicit iudeos putasse mercedem operum legis
fore vel ipsa opera/ vel longitudinem vitae/ vel declinationem
penae. qui addit non esse verba Apostoli. »sed qui fecerit ea
Ezech: xx.vivet in illis.« »sed Ezechielis prophete«⁶⁶⁴/ ad propositum redeundum
Math: xv. b.est et tenendum quod Christus documentum dedit/ »quod procedit
ex ore/ hoc coinquinat hominem«⁶⁶⁵/ quod Aug'ustinus' pulchre de continen'tia'
c. ii. b. explicat.⁶⁶⁶ Item mundate que intus sunt et omnia munda erunt
vobis.⁶⁶⁷ Item »facite arborem bonam et fructum eius bonum.«⁶⁶⁸ quibus
accedit/ cor humiliatum non despiciet deus⁶⁶⁹/ illis autem/ qui corde
sibi/ operibus autem ocellis serviunt humanis. qui aliud corde. aliud
operibus agunt. dicitur/ hic populus me labiis orat/ cor autem
procul abest⁶⁷⁰/ in summa apud deum/ legis reus est/ qui non per
charitatem quod lex precipit adimplet.

In tex'tu' »Timore poenae« de illo/ quem charitas foris mittit/ ti-
more infra c'apitulo' xxxii. tractabitur.⁶⁷¹

In tex'tu' »Potius ex illo rei tenebantur«. quod deus noverat iudaeos
magis velle/ si impune fieri posset/ committere/ quod lex ve-
tuit/ adverte quemadmodum voluntas/ quae poenas metuit/
mavult admittere quod vetitum est. sed abstinet timore poenae.

In tex'tu' Circumcisio cordis est pura: ab omni illicita concupiscen-
tia: voluntas. hanc autem puritatem/ nullo studio humano/
nec litera docente/ homo consequitur/ sed spiritu dei. ac gratia
sanante et iuvante. legimus enim »circumcidimini domino et
Hie: iiii. aaufferte preputia cordium vestrorum viri iuda«⁶⁷² et rursus omnes
gentes incircumcisae carne/ Israhel autem incircumcisi corde⁶⁷³/ et
Actu: vii.in actis/ duri cervice et incircumcisi cordibus.⁶⁷⁴ »In Christo Iesu
Gala: vi.neque preputium neque circumcisio. sed nova creatura«⁶⁷⁵ in quibus
locis videantur Aug'ustinus'⁶⁷⁶ Ambr'osius'⁶⁷⁷ Hie'ronymus'⁶⁷⁸ Bern'hardus' in serm'o' de circumci'sione'〈.〉⁶⁷⁹

In tex'tu' »Sunt qui laudare deum volunt/ quod homines sunt/ se
Laudare deum quod homines sumus.autem quod iusti sunt«. haec sententia in eos iactanda est/ qui dum de
gratia dei loquuntur/ aiunt/ certum est nos esse homines ex deo.
certum est nos sine dei influxu nec quicquam operari posse. quid
faciunt aliud qui asseverant generalem gratiam qua sese ad gra-
tiam disponere conantur/ eis sufficere cum li'bero' ar'bitrio' et tandem eandem
gratiam generalem non computant iustificanti gratiae quam quod laudant deum quod D6^r
homines sunt/ quod dormire comedere. cogitare et velle possunt.
quod autem se ad gratiam disponere valent/ quod bene operari possunt/
sibi suisque viribus deputant/ quando illis obiicitur Christi testimonium〈.〉
Io: xv.»Sine me nihil potestis facere«⁶⁸⁰/ replicant. verum esse perfecte/ verum
quoque esse de facere sed non incipere. Quique illud Apostoli〈:〉 »Non
2: Corin: iii.sumus sufficientes aliquid cogitare ex nobis«⁶⁸¹ aiunt verum esse »sine
generali influxu«. laudant igitur deum quod homines sunt. quod agunt. quod
generalem influxum habent. non autem volunt deum laudare/ quod opera iusti-
ciae faciunt. Sed nolunt hoc eis obiectari/ quoniam adhuc habent
colliculam in quam sese illatebrare valent/ quam in tercia parte
tex'tus' vide.

Sequitur tex'tus' pars tercia. C'apituli' VIII.

Sed laudamus inquiunt et deum nostrae iustificatio-
nis auctorem in eo quod legem dedit: cuius intuitu no-
verimus quemadmodum vivere debeamus: nec au-
Roma: iii.diunt quod^dj legunt: ›Quia non iustificabitur ex lege
omnis caro coram deo‹⁶⁸²: Potest enim fieri coram hominibus:
non autem coram illo qui cordis ipsius et intime volun-
tatis inspector est⁶⁸³. Ubi vide etiam si aliud faciat qui
legem timet: quid tamen mallet facere si liceret. Ac ne
Lex legalisquisquam putaret hic Apostolum 〈de〉^dk ea lege dixisse neminem
iustificari quae in sacramentis veteribus multa con-
tinet figurata precepta (unde etiam ipsa est circumcisio
carnis: quam die octavo accipere parvuli iussi sunt⁶⁸⁴)
continuo subiunxit quam legem dixerit/ et ait. ›Per
legem enim cognitio peccati.‹⁶⁸⁵ Illa igitur lex est de D6^v
qua postea dicit: ›Peccatum non cognovi nisi per le-
gem. Nam concupiscentiam nesciebam: nisi lex diceret:
Non concupisces‹⁶⁸⁶: nam quid est aliud: ›per legem enim
cognitio peccati‹?⁶⁸⁷

In tex'tu' »Sed laudamus« etc. Aperit latibulum pelagianorum in
quo dilitescunt atque se tuentur. Statim dum adulatores lib'eri'
arb'itrii' urgentur/ dicunt. fatemur deum nostrae iustificationis
auctorem. quoniam nobis li'berum' ar'bitrium' dedit et legem demonstrantem facienda〈.〉
Sed quid hoc est aliud quam laudare Deum. ob id/ quod ar'bitrium' lib'erum'
atque legem dedit. Non quod iustificationis sit autor. Coram deo
Roma: iii.prefecto non iustificatur omnis caro ex lege.⁶⁸⁸ quid igitur gloriantur
in lege et arb'itrio' lib'ero' quorum iusticia apud Deum nulla: nec re
ipsa aliqua existit. Hec supra c. ii. in fi'ne'⁶⁸⁹ mota sunt. Sed rur-
sus rimulas egrediuntur perfluas/ dicentes. Apostolus de lege
sa-
cramentali^dl vetere^dm/ atque figurata precepta continente fatur. Sed
videant quod continuo subiecit/ et deinde intelligant/ de qua
lege loquutus fuerit/ qui dixit per legem cognitio peccati: de
qua lege scripserit/ »peccatum non cognovi nisi per legem«⁶⁹⁰. de
Roma: iii.illa igitur lege disseruit per quam est cognitio peccati/ non
Ro: vii.quae vetus sacramentum/ aut figuratum preceptum solum docet/
sed quae peccatum manifestat^dn/ Concedant nunc illi vel aures vel oculos
qui iusticiam legalem commentantur. et ut suas iusticias de-
fendant/ asserunt ex lege legali non iustificari hominem/ se-
Iusticia legaliscus de alia lege/ que in novo recipitur testamento. Si volunt
capere de qua lege Aug'ustinus' hic loquatur possunt facillime^do/
Si autem nolunt: torquendi sunt ex dicendis infra c'apitulo' xiiii.⁶⁹¹ et
aliis ubi Aug'ustinus' per Apostoli testimonia astruit/ de omni
lege recepta apud Christianos predicta procedere. luberet hic
dicere si liceret. illic plenior dabitur campus.

Sequitur Capitulum Nonum.

Di^r

In Nomine Domini Nostri Ihesu
Christi ad ulteriora procedentes: caput
Nonum aggrediamur.

Ro: iii.Hoc c'apitulum' explicat auctoritatem Apostoli dicentis: quod »iusticia
dei est sine lege manifestata: testificata autem per legem et
prophetas«⁶⁹²: ac simul feculentum Pelagianorum miserumque sub-
sidium diluit: redarguit/ abradit atque confringit/ seipsum
ex utilitate satis commendans.

Summatur sic.

Iusticia dei (qua deus impium iustificat) lege testificatur:
ac libero ar'bitrio' vera largitate. deo miserente donatur. ultra
nec lex nec arb'itrium' progreditur h. d.^dp

Dividitur in duas partes〈.〉

In prima/ format oppositionem pelagianam et eam per aucto-
ritatem apostoli infirmat ac perdit. In secunda parte expla-
nat auctoritatem Apostoli et aliqua pro lucidiore intellectu
interserit/ Secunda pars ibi »hec testificatur per legem« etc.⁶⁹³

Capitulum. IX.

Hic forte dicat humana illa presumptio/ ig-
norans dei iusticiam et suam volens con-
stituere:⁶⁹⁴ merito dixisse apostolum: ›quia ex
lege nemo iustificabitur‹⁶⁹⁵: ostendit enim tantummodo
lex quid faciendum/ quidve cavendum sit/ ut quod
illa ostenderit voluntas impleat: ac sic homo iustifi-
cetur non per legis imperium/ sed per liberum arbitrium〈.〉
Ro: iii. eSed o homo attende quid sequitur: ›Nunc autem
inquit sine lege iusticia dei manifestata est: testiDi^v
ficata per legem et prophetas‹⁶⁹⁶: Parum ne insonat surdis:
Iusticia inquit dei manifestata est? Hanc ignorant
Ro: x. aqui suam volunt constituere: et huic nolunt esse subiecti.⁶⁹⁷
›Iusticia‹ inquit ›dei manifestata est‹: non dixit: ›iusticia
hominis. vel iusticia propriae voluntatis‹: sed iusticia
dei non qua deus iustus est: sed qua induit homi-
nem cum iustificat impium. Haec testificatur
Gratia dei testificatur lege et prophetis.per legem et prophetas: huic quippe testimon-
ium perhibent lex et prophetae. Lex quidem
hoc ipso: quod iubendo et minando et neminem iustifi-
cando satis indicat dono dei iustificari hominem per
adiutorium spiritus. Prophetae autem quia id quod predixe-
runt/ Christi implevit adventus. Nam hinc sequitur
Ro: iii.et adiungit dicens: ›Iusticia autem dei per fidem Iesu
Christi‹⁶⁹⁸: hoc est per fidem qua creditur in Christum.
Sicut autem ista fides Christi dicta est. non qua credit
Christus: ^dqsic iusticia^dq dei. non qua iustus est deus.
Utrumque nostrum utrumque dei opponitUtrumque enim nostrum est: sed ideo dei et Christi dicitur/
quod eius nobis largitate donatur. Iusticia ergo dei Dii^r
Si testificatur: manifestatur.sine lege: non sine lege manifestata est. Quomodo
enim per legem testificata: si sine lege manifestata?
Sed iusticia dei sine lege est: quam deus per spiritum gratiae
credenti confert sine adiutorio legis: hoc est: non
adiutus a lege: Quandoquidem per legem ostendit ho-
mini infirmitatem suam ut ad eius misericordiam per
fidem confugiens: sanaretur. De sapientia quippe
eius dictum est/ quod legem et misericordiam in lingua
portet⁶⁹⁹/ legem scilicet qua reos faciat^dr superbos:
Rom: iii. e.misericordiam vero qua iustificet humiliatos. ›Iusticia
ergo dei per fidem Iesu Christi in omnes qui credunt:
Non enim est distinctio: Omnes enim peccaverunt et egent
i. Cor: iiii. bgloria dei‹⁷⁰⁰: non gloria sua. Quid enim habent quod
non acceperunt?⁷⁰¹ Si autem acceperunt: quid gloriantur
quasi non acceperint? Egent itaque gloria dei: et
Ro: iii. e.vide quid sequatur^ds. ›Iustificati gratis per gratiam ipsius‹⁷⁰²
non itaque iustificati per legem: non iustificati per propriam
voluntatem: sed ›iustificati gratis per gratiam ipsius‹: non
Non fit sine voluntate nostraquod sine voluntate nostra fiat/ sed voluntas ostenditur Dii^v
infirma per legem/ ut sanet gratia voluntatem: et sana
voluntas impleat legem: non constituta sub lege
nec indigens lege.⁷⁰³

Ex principio tex'tus' adverte. cuius sit oppositio quam facit: cum
ait. hic forte humana dicat presumptio. Oppositio est hu-
Humana presumptiomanae presumptionis: quam si non cognoscis: vide quod adii-
cit. hec est humana presumptio quae ignorans dei iusticiam
suam constituit. Haec presumptio. non dei dona. sed sua ro-
psal: lv.bora firmat. principium in homine bonorum faciens operum:
non vult pro nihilo hominem fieri salvum/ haec ex operibus ut
Ephe: ii.extollatur: vult consequi iusticiam. Contra illud quod psal'mo'
dicitur »pro nihilo salvos facies eos.«⁷⁰⁴ Contra dictum Apostoli. »Non
ex operibus.« »ne quis« extollatur sive »glorietur«⁷⁰⁵: et illud » iu-
Ro: iii.stificati gratis per gratiam« dei〈.〉⁷⁰⁶ Et quamquam illi magnicordes non
intendant »arcum« illum/
»rem amaram: ut sagittent in occultis
psal: lxiii.immaculatum«⁷⁰⁷/ hoc est nolunt illi persequi et urgere crucem
Christi: tamen habent arcum: arma. et scutum in quibus sperare
Hiere: xvii.insipientissime audent: Contra illud Hieremiae »maledictus
homo qui confidit in homine et« firmat »carnem« brachii
sui/ »benedictus« »autem« »vir qui confidit in domino et erit dominus« fidu-
cia »eius«.⁷⁰⁸ Sed nullatenus hoc eis refragari existimant/ aiunt
enim se confidere in domino: sed tamen aliqua preparamenta fa-
cienda profitentur/ quibus suum habitaculum ad futuram infun-
dendam dei gratiam aptare conantur. Itaque bonum se arcum ex-
tendere seu potius scuto se succingere probo predicant: no-
Psal: xlv.^dtlentes audire quod in psal'mo' scribitur »Arcum conteret et con-
fringet arma et scuta comburet igni«⁷⁰⁹ (arcus insidiae/ arma/
publica oppugnatio/ scuta vana presumptio sue protectio-
nis)⁷¹⁰ omnia illa vel conterit vel confringit aut comburit dominus.
Si dominus illam presumptionem comburit ad quid anteponitur
Psal. lxxvi.gratiae? Incipere in bono opere iuxta illud: »Cepi« et »haec mu-
tacio dexterae excelsi«⁷¹¹ ex munere coelesti/ non ex humanis
est viribus. Contra illa ac similia testimonia ac complura Diii^r
alia apertis oculis/ nolens videre/ latrat et blatterat/ de se
ipsa presumens/ pessima presumptio. Ambrosium legant et
quod scripsit de voca'tione' om'nium' gen'tium' li. i. c. 2. de voluntate animali
Non profui.et li. 2. c. ix.⁷¹² Et de Iacob et vita beata li. i. c. vi. »Non habeo
igitur ait/ unde gloriabor in operibus meis: non habeo unde
me iactem: et ideo gloriabor in Christo. Non gloriabor quia
profui/ neque quia profuit mihi quisquam: sed quia pro me advoca-
tus apud patrem Christus est/ sed quia pro me sanguis Christi
effusus est.«⁷¹³ Et Bern'hardus' de triplici misericordia: qui dicit Quod
»duriciam« et impenitenciam cordis⁷¹⁴ ille scindit qui per passio-
nem suam »petras« rupit.⁷¹⁵

Presumptio humana est qua de alio/ quam deo/ quispiam presu-
Humana presumptiomit. argumento illius quod dicit Aug'ustinus' psal: xlviii m. serm: i.⁷¹⁶ et
psal. lxxxv. e in fine. »Quicquid vel in te vel circa te est. de
quo presumere possis. abiice abs te. Et tota presumptio tua
Psal: lxxxv.deus sit.« humiliter dicas. Inclina aurem tuam quoniam egenus
et inops ego sum⁷¹⁷/ esto indigens dei ut implearis.⁷¹⁸

OppositioNihilominus quo se fundet ac tueatur suffragio/ illa ipsa
humana presumptio/ altera dumtaxat aure auscultemus/ Non
frustra Apostolus dixit.Ro: iii. »Quia ex lege non iustificabitur
omnis caro coram illo«⁷¹⁹/ scilicet deo/ »ex operibus legis non
iustificaturGala: ii. homo«⁷²⁰. Nam opera legis sunt/ ostendere »quid fa-
ciendum quidve cavendum sit«. fateor inquit humana presump-
tio/ nisi arbitrium humanum fecerit seu operetur. quod lex mon-
strat faciendum/ fugiatque quae docet fugienda/ non iustifica-
bitur. Veruntamen si lib'erum' ar'bitrium' in operibus suis concordaverit operibus
legis/ iustificabitur utique. hoc est. pertingit illuc/ quod vel
perficit iusticiam vel proficit ad tendendum ad eam/ Hec est pre-
sumptionis oppositio/ iuncto illo. supra in c'apitulo' 2. in fi'ne' ubi etiam
in effectu posita est et c'apitulo' iii. soluta. supposita communi quoque le-
ctura qua legitur »non ex operibus legis iustificabitur omnis
caro coram deo.«⁷²¹

SolutioHanc: ad sanctum testimonium: loquacitatem B'eatus' Aug'ustinus' sub-
tiliter et pulcherrime redarguit atque contundit. Sed o homo
inquit: attende quid sequitur〈.〉 In latentibus et dubiis testiDiii^v
moniis et sequentia et precedentia inspicimus/ ex illis/
intelligentiam mediorum concludimus. Quoniam regula estCircumstancie illustrant sententiam (quam
retinete) quod scripturae circumstancia lucidat sententiam.⁷²² hanc
multis S'ancti' Aug'ustini' documentis in conclusionis quintae expli-
catione astruxi.⁷²³ Non patitur hoc negocium/ ea recapitulari
modo. Retenta autem regula quod in ambiguis ad sequentia/
propter connexitatem eorum/ quae eadem digessit intencio: con-
spicimus/ dicit S'anctus' Aug'ustinus'〈/〉 attende quid sequitur: »Nunc autem
Roma: iii.sine lege manifestata est iusticia dei. testificata per legem et
prophetas«⁷²⁴ (vel ut Amb'rosius' legit/ »testimonium habens a lege et
Hoc dictoprophetis«)⁷²⁵〈.〉 〈Hoc dicto〉^du plene retunditur inanis ad legem responsio/
Vehemens hec redargucio etiam surdis intonare ne videtur?

Iusticia dei (quam humana presumptio ignorat) est per legem
testificata et sine ea manifestata: non dicit quod iusticia hominis
sive humana sit per legem demonstrata/ sed dei/ Haec est illa
iusticia/ quam lex testatur/ Nullo igitur pacto pessima re-
sponsio eorum subsistere potest cum dicunt lib'erum' ar'bitrium' ex operibus que
facit homo secundum doctrinam vel ostensionem legis iustificari/
hoc est vel tendere ad veram iusticiam vel eam facere posse/
Quoniam illa iusticia que per legem testificatur/ non est humana:
in hominis potestate/ sed dei est/ Ideoque quantumcumque infir-
mum arbitrium/ se legi^dv conformare sancte conabitur/ non
faciet illam iusticiam que per legem ostensa est. Sitis adver-
tentes. quoniam ille detestabilis error in nonnullos contempo-
raneos^dw nostros repsit/ quos ego commemorare nimium puto.

Iusticiam dei qua electi fiunt iusti lex testificat.In tex'tu' ibi/ »iusticia dei non qua deus iustus« etc. non est sen-
sus quod illa iusticia dei sit per legem testificata/ qua deus in
se iustus est. sed illa qua iustificat impium qua induit ho-
minem/ qua instaurat imaginem dei in homine/ de hac iusti-
cia qua deus suos electos iustos et pios efficit tractamus:
Haec est illa iusticia »quae homini est ex deo«/ de gratia et lib'ero' ar'bitrio'
c. xii. col: 2.⁷²⁶ Sic scribitur. »Domini est salus et super populum tuum
benedictio tua«Psal: iii.⁷²⁷/ »non ea salus intelligitur qua deus salvus est/
sed qua salvi sunt quos ipse salvos fecit«/ de gratia no'vi' test'amenti' c.
xxx.⁷²⁸ Haec est iusticia quam annunciant coeli »populoPsal: xxi qui nascetur
quem fecit dominus«⁷²⁹. ibidem et in epist'ola' cxx. h. Huic iusticiae qua fideles Div^r
iusti sunt⁷³⁰ contraria est superbia qua confiditur de operibus propriis.

Iusticia hominisIusticia hominis vel propriae voluntatis de qua in tex'to' nostro:
Iusticia ex lege.est illa quam homo ex lege suis propriis viribus facit. Quae dicitur etiam
iusticia ex lege/ »non quia/ lex ab« homine »est constituta/ sed«
ideo quia homo legem (quam deus instituit) suis propriis viri-
bus implere/ vel nititur vel credit/ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xii.⁷³¹ et
epistola .l. litera l⁷³² et .cvi.^.⁷³³ et. cv. c d.⁷³⁴

Illa iusticia est proprie impietas qua sibi tribuit homo/ quod dei
Ezech. xxxviest/ supra .c. vii. et infra c. xi:⁷³⁵ Ipse per prophetam promisit se factu-
Phili. 2.rum/ ut operemur et faciamus mandata sua⁷³⁶/ item Paulo
docente scimus: quod deus operatur in nobis velle et operari
pro bona voluntate.⁷³⁷ Quisquis audet absque dei ^dxgratia cogitare^dx
vel conari aliquod preceptum implere: is sibi tribuit quod deus
facere instituit.

Ro: x.Utramque iusticiam Paulus simul complexus est/ cum ait/ Ignorantes
dei iusticiam et suam constituentes/ iusticiae dei non sunt subiecti〈.〉⁷³⁸

Ro: iii.In tex'tu' ibi. »hec testificatur per legem et prophetas«.⁷³⁹ hoc est lex
et prophete perhibent huic iusticiae scilicet dei testimonium.
quod clarum est.

Quomodo lege iusticia dei testificatur.In tex'tu' ibi/ »lex quippe hoc ipso« etc: erudite dilucidat/ quo
lex perhibeat testimonium iusticiae dei. Quoniam hoc ipso. lex perhi-
bet testimonium quod iubet/ ac minatur. sed neminem iustifi-
cat/ iubet implere precepta/ minatur desidibus penas/ et
neminem iustificando indicat/ non seipsa/ non lib'ero' ar'bitrio' iustifi-
cari hominem/ sed adiutorio spiritus donoque dei〈.〉 Huic vide-
licet quod lex iubet et minatur concordat de natura et gratia c. xv
in fi'ne' et xvi.⁷⁴⁰ de cor'reptione' et gratia .c. i. et 3.⁷⁴¹ »Precipit Ap'ostolus'« cum dicit: »Omnia
i. Cor: xvi. cvestra in charitate fiant.«⁷⁴² Corripit dicens. »Iam quidem delictum est in vo-
i. Cor: vi. bbis quia iudicia habetis vobiscum.«⁷⁴³ Orat cum dicit〈:〉 »Vos autem
i. Thess. iii. dmultiplicet et abundare faciat in charitate in invicem et in omnes«⁷⁴⁴/
»In oratione〈:〉 cognosce unde accipias quod vis habere«⁷⁴⁵〈/〉 de gratia et lib'ero'
ar'bitrio' c. iii.⁷⁴⁶ de peni'tentiae' medi'cina' c. i.⁷⁴⁷ contra Felicem^dy Maniche'um' li. 2. c.^dz
xi.⁷⁴⁸ et in epistola cxliiii L⁷⁴⁹ psal: cxxix. d.⁷⁵⁰ vide plenius in c'apitulo' sequen'te'〈.〉
Ex quibus omnibus collige qualiter lex docet/ iubet et
terret ac minatur docet nos scire nostram infirmitatem et que
facere debemus/ minatur plagas/ nisi fecerimus. Sufficiant
duo exempla. Servus qui scit voluntatem domini et facit digna Di^v
Luce: xii.plagis vapulabit multa. qui autem nescit et facit digna pla-
psal: lxxviii.gis vapulabit pauca⁷⁵¹/ »Effunde iram tuam super gentes que
te non noverunt.«⁷⁵² »Cum venerit in flamma ignis/ dare vin-
2 Thess: i.dictam in eos qui ignorant deum.«⁷⁵³ »Et verbis non emenda-
prover: xxixbitur servus durus. Si enim et intellexerit non obaudiet.«⁷⁵⁴
Deu: xxvii d»Maledictus omnis qui non permanserit in his que scripta
sunt in libro legis«⁷⁵⁵/ Ecce qualiter lex minatur. De preceptione
satis claret/ ab hoc maledicto/ sub quo omnes sumus qui in
operibus legis sumus liberat nos Christus. Sola igitur gratia
dei per Iesum Christum dominum nostrum nos adiuvat. At
lex ultra testificationem non progreditur: ut in sum-
Gratia quo'modo' per l'egem'testificatur.mario dixi/ testificat autem docendo/ imperando/ osten-
dendo nostram infirmitatem/ minando penam/ demon-
strando eum/ a quo per fidem debemus impetrare ut possi-
mus facere quod iubet.

Iusticia dei.In tex'tu' ibi. »Iusticia dei per fidem Iesu Christi«⁷⁵⁶ etc. hoc est per
Abacuc. ii fidem/ qua creditur in Christum/ iusticia est fides ex qua
iustus vivit⁷⁵⁷. quo tex'tu' aperte adversariorum sententia proruit.
Ro: iii.^eanam premisit quod »ex operibus legis« nullus iustificatur et deinde
dicit que sit iusticia iustificans videlicet que est »per fidem Ihesu
Gala: ii.Christi«⁷⁵⁸/ Et ad Gala'tas'〈:〉 »non iustificatur homo ex operibus nisi
Fides Christi^eb per fidem Iesu Christi«⁷⁵⁹ Non qua Christus credit. sed qua
creditur in Christum.

Utrumque nostrumIn tex'tu' ibi. »utrumque nostrum est« scilicet iusticia et fides Christi:
sed ideo dei et Christi dicitur quod eius largitate nobis do-
natur.

Oppositio.^ecVidebatur malus dolus detestande presumptionis hu-
manae extinctus/ adhuc tamen inflati tumoris preconia querit/
O dicit/ adhuc video suffragia/ concedis ipse defendicula/
tam iusticiam dei quam fidem Christi nostram esse fateris ve-
ritate cogente/ Non fit: ut in fi'ne' tex'tus' refertur/ sine nostra vo-
Solutio.luntate〈.〉 Respondeo〈:〉 dicitur: »utrumque nostrum«/ quia dei lar-
Deus sua^ed facit nostra.gitate nobis donatur. hoc quid est aliud/ quam quod ipse/ sua fa-
cit nostra/ non adeo tamen nostra facit/ ut sua non maneant/
pulchra est per tex'tum' ad hanc oppositionem solutio videlicet
quod ex largitate dei nobis et iusticia dei et fides Christi do-
nantur. Nam si ex dono dei nostra efficiuntur profecto nullo E1^r
nostro facto: nullo conamine/ nulla cura nostra. nullo
i. Corin: iiii.denique studio: nos facimus iusticiam dei. hominis iusticiam/
non facimus suam iusticiam. iusticiam nostram: semper dicetur tibi/
»quid habes quod non accepisti«⁷⁶⁰: que plenius cumulavi in ex-
plicatione conclusionum mearum videlicet .xxiii.⁷⁶¹ cum per aucto-
Totum dei quod ipse nostrum fecitritates complures affirmarem/ totum esse dei/ adeo/ quod nefas
sit/ nostra ea simpliciter fateri/ item posui/ quod nostra: que deus
non fecit nostra/ sunt deo odiosa.

Roma: iii.In tex'tu' ibi. »Iusticia ergo dei sine lege/ non sine lege manife-
Aug'ustinus' ps: cxviii ser: x⁷⁶²stata est«⁷⁶³/ hic versi'culus' dubitationem infert. Quoniam testes mani-
festant ea: super quibus producuntur/ Apostolus autem dice-
bat iusticiam dei per legem testificatam/ quomodo inficiabitur
Manifestata sine lege.eam esse manifestatam? Respondeo dicitur manifestata sine lege/
quia eam deus per spiritum gratiae credenti sine adiutorio legis
confert.

Circa fi'nem' tex'tus' dicit quod voluntas ostenditur infirma per legem
ad hoc adducte sunt concordancie/ adde quod dicit psal:
lxxxiii. n.⁷⁶⁴

In fi'ne' dicit quod sanata per gratiam voluntas/ non est sub lege/
Sub lege esse.nec indiget lege. Sub lege est qui secundum legem agitur: qui ser-
vus/ non liber est. psal: i. b.⁷⁶⁵ Qui regnare peccatum in carne per-
mittit saltem voluntate: Ad Gala'tas' v. d. habito respectu ad
retractationem quae venit declaratorie.⁷⁶⁶ Sub lege sunt quos
lex reos facit iubendo/ non iuvando/ gratia quippe facit le-
gis factorem/ »sine gratia sub lege positus/ tantummodo erit legis
auditor non factor«. De gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xii.⁷⁶⁷ »Sub lege est qui
timore supplicii (quod lex minatur) non amore iusticiae/
se sentit abstinere/ ab opere peccati nondum liber/ nec alie-
nus a voluntate peccandi«. De na'tura' et gratia .c. lvii.⁷⁶⁸ Sub lege
trahuntur a concupiscentia carnis eamque sequuntur. Expo'sitione'
ad Ro'manos' xiii.⁷⁶⁹ adhibita retractatione memorata. adde psal:
xxxi. tract. 2. g.⁷⁷⁰ ad Gala'tas' c. ii. col: penul'tima'⁷⁷¹ lxxxiii. q'uaestiones' q: lxvi.
b.⁷⁷² adde quod dicit psal: cxviii. trac: xxv.⁷⁷³ et epistola ix. E.⁷⁷⁴

Symoni Cironeo similis quis sit.Qui sub lege existunt: eamque in oculis hominum non dei implent
(de quibus supra in .c. viii⁷⁷⁵) Symoni Cironeo/ qui non E1^v
»suam crucem« »portabat/^ee« comparantur. Quoniam »religiosa inten-
tione carentes angariantur«/ »compelluntur« ea »facere«/ »quae non
amant«. Bern'ardus' in ser'mone' de sancto Benedicto.⁷⁷⁶

Cum dicit quod voluntas per gratiam sanata non indiget lege.
Iustus lege non indigethoc satis patet/ si attendimus quod lex terret et punitatem mi-
nitatur. Nam »peccare timet charitas: etiam si sequatur im-
punitas«/ immo semper sequuturam^ef scit punitatem/ quoniam »peccatum
ipsum/ poenam deputat«. psal: cxviii. serm. xxv.⁷⁷⁷ Potest tamen
lege uti ut in c'apitulo' sequen'te'〈.〉

Sequitur Capitulum .X.

Hoc caput. Si audientibus loqui posset: merito diceret/ si-
cut Apostoli dicentes. »Christi bonus odor sumus et his
qui salvi fiunt2. Corin: 2 d. et his qui pereunt/ Odor mortis pereun-
tibus odor vitae victuris.«⁷⁷⁸ Quare referre hoc audeam se-
quentia docebunt: et illud suadet quod scribit Psal: xlviii in prin'cipio' Aug'ustinus'〈.〉⁷⁷⁹

Summatur sic.

Lex iniustum ad gratiam perducit. non autem iustificat. h'oc' d'icitur' retento
titulo libri et principali intentione. Vel sic. Lex iusto non est
posita sed iniusto/ quem ad gratiam perducit. h'oc' d'icitur' propter dicti-
onem^eg: »enim«: quae in principio ponitur〈.〉 Et est coniunctio causalis secundum
Perotum⁷⁸⁰ vel rationalis secundum Donatum⁷⁸¹ quamobrem haec con-
iungit precedentibus cum causae vel rationis commonstratione.

Dividitur in quattuor partes.

In prima format oppositionem. In secunda dicit qualiter
iniustus lege utitur. In tercia quemadmodum iustus lege utatur
legittime. In quarta dissolvit apparentem illam repugnantiam
et suam solutionem sacro testimonio astruit〈.〉 partes in processu
patebunt.

Caput .X.

i. Timo. i. b›Iusto‹ enim ›lex non est posita‹: quae tamen bona est
›si quis ea legitime utatur‹.⁷⁸² Haec duo Apo-
stolus velut inter se contraria connectens E2^r
monet movetque lectorem/ ad perscrutandam quaestionem
Opponitatque solvendam: quomodo enim bona est lex ›si quis ea le-
gitime utatur‹/ si etiam quod sequitur verum est:
›i. Timo: i. bsciens hoc: quia iusto lex non est posita.‹⁷⁸³ Nam quis
legitime utitur lege nisi iustus? at ei non est posita:
sed iniusto.⁷⁸⁴

Tantum de prima parte tex'tus' Nunc colligamus pauculas subno-
tationes.

i. Timo: iIn tex'tu' Iusto enim lex non est posita. Enim denotat con-
nexionem istorum ad illa: et causam sive rationem precedentis
infert. Nam cum dixisset in fine quod iustus non indiget lege: iam
causam vel rationem per hanc Apostoli sententiam/ quod iusto non est
lex posita/ subiecit. Quod nolui tacere ut demonstrarem
singula pendenda/ nihil spernendum esse. Nisi enim in verbis
esset vis/ non esset questio facienda/ glo'ssa' in ver'bo' questio: in au-
ten'tica' de restitu'tionibus' §. i. col'umna' iiii.⁷⁸⁵ Ad haec inducatur illud quod
Aug'ustinus' super Ioan'nem' trac'tatu' xl. g vers'iculo' »Non amat multum« etc. scripsit:⁷⁸⁶
et in li: i. retract'ationum' .c. xxvi. ibi »Maxime pertinebat«⁷⁸⁷. Nihil ne-
gligendum putes. adde quod dicit idem Aug'ustinus' ps cxviii. trac:
xiiii. a⁷⁸⁸/ et Ambro'sius' eo'dem' ps.⁷⁸⁹

In tex'tu' »Iusto non est lex posita«: Ambro'sius' in epistola ad Gal'atas' c.
v. col: pen'ultima' Si spiritu ducimini. Non estis sub lege non est ob-
i. Timo: iscurum inquit/ quia qui ducem S'piritum' S'anctum' habet: non errat. Lex enim
errantibus dominatur. Sicut alio loco dicit. »Iusto lex non
est posita«⁷⁹⁰: unde errantibus dicit legem esse positam/ et in
epistola ad Timotheum dicit. »Si humanum genus naturalem legem
ducem habuisset. Lex in literis per Moisen data non esset«⁷⁹¹/ quod
per legem naturalem intelligat Amb'rosius' dicam infra c. xvi. et xvii.⁷⁹²

Iusto lex non est posita»Iusto lex non est posita«: hoc est: supra iustum non est posita.
Nam iustus in lege »potius quam sub lege est«: quoniam »non vivit vita
sua/ cui coercende lex imponitur«: immo »ut ita dicam/ ipsam
Vivere legemquodammodo legem vivit: qui cum dilectione iusticiae/ iuste
^ehvivit/ Non^eh proprio et transitorio^ei: sed communi et stabili gauE2^v
Gala: ii. ddens bono. Et ideo Paulo non erat lex imponenda: qui
dicit. Vivo autem iam: non ego: sed vivit in me Christus.⁷⁹³ Quis
Christo legem imponere audet?« In expo'sitione' ad Gala'tas' c. ii. col:
penul'tima'.⁷⁹⁴

psal: cxviii.Predictis repugnare videtur vers'iculus' »Legem pone mihi domine
Oppositioviam iustificationum tuarum: et exquiram eam semper«.⁷⁹⁵ Cur »orat
ut sibi lex a domino ponatur? Si non ponitur iusto?« Commendat
Solutiogratiam dei/ qui »sibi legem poni poscit«. »Qui utique legem secundum
literam« novit/ »orat« ideo »ut per spiritum sanctum faciat: quod per
literam sciebat. Quid aliud petit/ nisi quod magis ac magis in ea
Legem pone mihi domineproficiat.« Non enim sibi poni legem postulat: tanquam »contumaci po-
pulo in tabulis lapideis« posita est. Ideo non repugnant illa
i. Timo: i.inter se testimonia. »Iusto lex non est posita«: et »pone mihi
psal: cxviii.legem«. »Non est posita iusto« »sicut iniustis/ et non subditis
ad vetus testamentum pertinentibus posita est« in lapide: Sed
sicut filiis promissionis »sancto spiritu in mente datur«. Psal:
cxviii^ej tract: xi. a b c d e⁷⁹⁶. de hoc plenius infra c'apitulo' xvi.⁷⁹⁷

Ambro'sius' psal: cxviii. in versi'culo' »legem pone mihi domine«. sta-
tue mihi legem ut sit ipsa lex scripta in corde.⁷⁹⁸

i. Timo: iPer ista enodatur oppositio facta. »videlicet quod lex bona est:
si quis legittime ea utatur/ scientes quia lex iusto non est
posita: sed iniustis«⁷⁹⁹. Haec enim duo testimonia sibi invicem
adversari atque repugnare videbantur.

Tametsi per premissa tanta repugnancia pacata sit. Nihilo/
minus puto inserviendum textui/ ut secundum seriem et ordinem
in textu contentorum: progrediamur.

Legittime uti legeIn tex'tu' »Bona est lex: si quis ea legittime utatur«/ »legitime« »utitur«/
»qui intelligens quare sit data/ per eius comminationem« ad libe-
rantem confugit gratiam. Aug'ustinus' in epis'tola' ad Anastasium que est cxliiii. l⁸⁰⁰
»Qui« »legitime« »utitur« »lege«: »discit in ea bonum et malum«/ et »non
confidens in virtute sua/ confugit ad gratiam/ qua prestante/
declinet a malo et faciat bonum«: de correp'tione' et gratia .c. i.⁸⁰¹ de
hoc infra.⁸⁰²

In tex'tu' »haec duo Apos'tolus' velut contraria connectens/ Mo-
net movetque ad perscrutandum questionem atque solvendum«. E3^r
Apparens scripturae contrarietas ad questiones trahitEx hoc decerpimus: quod sancta testimonia seu documenta/
quando sibi repugnare videntur/ monent et movent ad per-
scrutandum questionem: semper enim huiuscemodi documentis
ambiguis incerti notare^ek incipimus. Quam utilis autem sit in
sancta scriptura/ obscuritas/ abunde in explicationibus
probationibusve conclusionum mearum deduxi⁸⁰³/ hanc impresen-
ciarum tenete semper regulam.

Contrarietas in sancta scriptura non est admittendaQuod in sacrae scripturae testimoniis/ non debemus con-
trarietatem fateri: sed conari: quo in eandem sentenciam compli-
cemus/ de civi'tate' dei li: xviii c. xli.⁸⁰⁴ Et in li'bro' contra Hila'rium' c. iii. e
quae est epistola lxxxix. in ordine:⁸⁰⁵ Certe non possunt inter se esse con-
traria dei precepta. Greg'orius' super Iob: li: xviii. c. xxxviii. ait〈:〉 Non
possunt aliud sonare veritas/ aliud veritatis predicator. Ergo
nec veritas et veritas.⁸⁰⁶

Sequitur in tex'tu' secunda pars.

Iniustus utitur legittime.An et iniustus ut iustificetur i'd est' ut iustus fiat/ le-
gitime lege uti debet/ qua tanquam pedagogoGala: iii. D. perdu-
catur ad gratiam⁸⁰⁷: per quam solam/ quod lex iubet possit
Gratia unde dicaturimplere/ per ipsam quippe iustificatur gratis i'd est'
nullis suorum operum precedentibus meritis: alioquin
Ro: xi. agratia iam non est gratia⁸⁰⁸: quandoquidem ideo datur: non quia
Math. v. bbona opera fecimus: sed ut ea facere valeamus i'd est'
Ioan: i. bnon quia legem implevimus: sed ut legem implere
possimus: Ille enim dixit: ›Non veni solvere legem:
sed implere.‹⁸⁰⁹ De quo dictum est. ›Vidimus gloriam eius gloriam
tanquam unigeniti a patre plenum gratia et
Gloria deiveritate.‹⁸¹⁰ Haec est gloria de qua dictum est. Ro. iii. d›Omnes enim
peccaverunt et egent gloria dei‹⁸¹¹: Et haec est gratia de
qua continuo dicit: ›Iustificati gratis per gratiam ipsius‹⁸¹²〈.〉
Iniustus ergo legitime lege utitur ut iustus fiat:
quod cum factus fuerit/ ea iam non utatur tanquam › ve-
hiculo‹ cum pervenerit: Vel potius ut supra dicta siE3^v
militudine Apostoli utar/ tanquam pedagogo cum erudi-
tus fuerit.⁸¹³

In tex'tu' »qua scilicet lege tanquam pedagogo perducatur« etc.
»PedagogusPedagogus ductor est pueri«/ hoc est »aetatis infirmae« et » im-
perfectae«/ itaque »lex pedagogus est«/ quia »ad magistrum« i'd est'
Christum »ducit«〈.〉 »Ideo lex severitatem habet tanquam pedagogus
baculum/ ut imperfecte plebis infirmitatem/ poene saltem de-
nunciatione deterreat/ Evangelium autem indulgenciam habet
quo peccata donantur«. Ambro'sius' in epistola lxxii: et lxxiii⁸¹⁴ et in ps'almum'
cxviii. ser: xii vers'iculo' »^elin eternum^el«. qui dicit »pedagogus timetur/
magister viam veritatis docet«⁸¹⁵/ Cui non dissonat quod dicit
Aug'ustinus' infra c'apitulo' xviii.^em in prin'cipio' videlicet »quod terrens pedagogus
aufferetur. cum timori charitas successerit«⁸¹⁶/ in nostro tamen textu
pedagogum/ eruditorem tacite vocat/ cum ait »tanquam pedagogo
cum eruditus fuerit«.

Hanc sentenciam videlicet/ quod lex pedagogus ad gratiam per-
Gala: iii.ducat⁸¹⁷ scripsit de na'tura' et gratia .c. i.⁸¹⁸ Ad Gala'tas' c. ii. col: pen'ultima' et c〈.〉
iii. d. col: 3.⁸¹⁹ Ad Hila'rium' q. i. c. in epistola lxxxix⁸²⁰ vel de perfecti'one' iusti'tiae'
d. 2 col: iii. in prin'cipio' et d. vi col: iii in prin'cipio'⁸²¹ et epistola cxliiii. L.⁸²²

Sed est Apostoli auctoritas inquientis/ »lex pedagogus
noster fuit in Christo ut iustificemur in fide«.⁸²³

Theologo non licet sine L'ege' loqui divina.Videamus dei ope vegetati: quemadmodum lex sive timor/
^en(quem ipsa ei subactis infert)^en/ ad gratiam perducat/ non tamen
arbitremur Theologo sine lege dei. nisi turpiter/ dicere
quippiam. vel astruere licere. ut hoc et observemus/ et illud
ut datum fuerit faciamus/ placuit sentenciam Aug'ustini' una cum
adiectis documentis referre.

Lex quibus adiutorio sitLex illis qui lege utuntur legittime in adiutorium est data:⁸²⁴
»ut per illam sciant/ quid iusticie iam acceperint unde gratias
agant/ vel quid eis desit/ quod instanter petant«/ Illis autem
qui credunt et putant/ absque adiutorio gratiae/ se facere posse/
Lex quibus vinculo sitquod iussi sunt/ lex non est in adiutorium/ sed in abundanciam
delicti⁸²⁵ et ministrationem ac vinculum mortis/ in question'ibus' ad
Roma: v. dHilarium^eo q'uestione' i. c. vel in epistola lxxxix.⁸²⁶ Solus spiritus vivificat/ litera
Ro: iiii.occidente⁸²⁷/ Unde in ps'almo' scribitur »Secundum magnam misericor-
diam2. Corin: iii. d vivifica me ut custodiam mandata tua«.⁸²⁸ Et alibi. »Ubi
ps cxviiispiritus domini ibi libertas«⁸²⁹/ illis ex lege cognoscentibus ac creden-
2. Cori: iii dtibus/ quod nec lex/ nec creatura aliqua conferre potest/ quibus E4^r
homo veram iusticiam faciat/ lex est adiumento. est vehiculo/ est
Necesse est nos precepta dei facere.pedagogo/ Ex lege innotescit/ quod mandata dei facere/ ac
in viis divinis ambulare debemus. Cum dicat. Custodite
et facite mandata/ que precipit dominus/ non declinabitis/ Sed per
Deu: v. vii et xxviviam/ quam dominus vester precipit ambulabitis/ ut vivatis/ et bene sit
vobis.⁸³⁰ Et postea legitur/ dominus deus vester mandavit iudicia et prece-
Deu: vi.pta ut faciatis ea. Quo loco precipue hoc adiungitur »ut timeas
iii. Reg: 2.dominum deum tuum/ et custodias omnia mandata eius«.⁸³¹ Item Da-
vid moriturus filio suo Salomoni precipit in mandatis dei ut
Prover: 2ambularet⁸³²/ Et alibi scribitur/ »precepta mea/ cor tuum custo-
diat. Et misericordia et veritas te non deserent«⁸³³/ et alibi/
Baruch iii.»Omnes qui tenent legem mandatorum/ pervenient ad vitam«⁸³⁴/
Eccle: ulti.Item〈:〉 »deum time et mandata eius observa«.⁸³⁵ Item alibi. »Utinam
Esa xlviii.attendisses mandata mea et facta fuisset sicut flumen pax
Mathei xixtua.«⁸³⁶ Super haec scribitur. »Si vis ad vitam ingredi serva mandata〈.〉«⁸³⁷
Ioan: xiiiiItem. »Si diligitis me mandata mea servate.«⁸³⁸ »Nam qui dicit se
i. Ioan: 2nosce deum/ et mandata eius non facit mendax est.«⁸³⁹ Ecce lex
ostendit mandata dei esse implenda et simul pollicetur facienti-
bus vitam.
Lex precipit servari mandata cum interminatione tormentorumEt rursus tormenta/ cruciatus et penas tor-
pentibus/ desidibus vel contemnentibus interminatur/ Nam scri-
bitur. »Si non custodieris mandata et feceris omnia que tibi precipio/
dicit dominus. Maledictus eris in civitate et maledictus fru-
Deu: xxviii.ctus ventris/ percutietque te deus amencia et cecitate etc.«⁸⁴⁰ Et in
Deu: xxviiprecedentibus legitur. »Maledictus qui non permanet in sermoni-
Gala: iii.bus legis huius: Nec eos opere perficit.«⁸⁴¹ Item »Qui dereliquerunt
Mathei viilegem mandatorum pervenient ad mortem.«⁸⁴² Item per Salvatorem legimus.
Mat. xxv.»Omnis arbor que non facit bonum fructum excidetur et in ignem mittetur〈.〉«⁸⁴³
Qui sinistris dicet. Ite in ignem sive combustionem eternam quoniam
Lex docet/ quod gratia deserente nullatenus eam implere valemusnon fecistis que precepi.⁸⁴⁴ Docet nos quoque sancta lex/ quod gratia
deserente/ nequaquam mandata dei implere possumus/ »Arguet te ma-
licia tua et aversio tua increpabit te«⁸⁴⁵/ et post pauca/ ait.
Conversa es in pravum: vinea mea si laveris te nitro^ep maculata
Hie 2. ees⁸⁴⁶/ et alibi. Item »Iusticiae nostrae sicut pannus menstruatae mu-
Esa: lxiiii.lieris.«⁸⁴⁷ Item. »Sapientes sunt ut faciant mala/ bene autem facere
Hiere: iiii. fnesciunt quia filii insipientes sunt et vecordes«⁸⁴⁸/ Si velis causam
Dominus iuste mala in nos fulminat.scire (opus iusti ad vitam/ fructus impii ad peccatum) cur benefacere
nequimus deserti gratia et quare dominus iustus omnia ista mala in nos
deiiciat/ ab ipsa scripturae lege docere/ que dicit.

E4^v
»Baruch: 2. bEt vigilavit dominus in malis/ adduxit ea super nos quia iustus
Hiere: v. eest dominus in omnibus operibus suis«⁸⁴⁹/ Et Hie'remias' »Sicut dereliquistis
me et servistis deo alieno in terra vestra/ sic servietis diis
alienis/ in terra non vestra«⁸⁵⁰/ Et paucis interiectis. »Me ergo
non timebitis et a facie mea non dolebitis«/ Item »recesserunt et
Hier: v. e et 2 dabierunt et non dixerunt metuamus deum«⁸⁵¹/ Et paulo post.
»Idem c: xi cPeccata nostra prohibuerunt bonum a nobis.« »Reversi sunt
ad iniquitates patrum suorum«: »quamobrem« »ego inducam super
eos mala de quibus exire non poterunt et clamabunt ad
me et ego non exaudiam eos«.⁸⁵² Salvator noster docuit
Mathei viiquemadmodum scriptum etiam legimus〈:〉 »Non potest arbor mala/
Io: xvfructus facere bonos«⁸⁵³/ Nec palmes sine vite fructificare⁸⁵⁴:
Ibidem»Sine me inquit nihil potestis facere.«⁸⁵⁵ Quid valeat
homo in iumentum a Samaritano non positus⁸⁵⁶〈/〉 satis Apostolus
Luc: xdefinivit/ Qui dicit: »omnes sub peccato sumus〈/〉 Sicut scri-
Ro. iii.ptum est〈/〉 Non est iustus quisquam/ neque intelligens/ Non est re-
Psal. xiiiquirens deum/ omnes declinaverunt simul inutiles facti sunt. Non
Homo absque gratia ad divina nihil ad peccata valet plurimumest qui faciat bonum usque ad unum/ Quorum os maledictione
et amaritudine plenum est. Venenum aspidum sub labiis eorum:
non est timor dei ante oculos eorum/ omnes peccaverunt/
omnes egent gloria dei.«⁸⁵⁷ Haec nostra sunt studia. illa nostra
sunt opera/ adquae perpetranda/ sine dei gratia sumus validi.
at ad bene faciendum impotentiss'imi'〈.〉 Nam si secundum optimum atque
supremum hominis/ hoc est si secundum mentem et rationem vivi-
Secundum rationem viveremus/ secundum hominem/ non secundum deum vivimus .i. retrac'tationum' c
i. e.⁸⁵⁸ Si facimus quod in nobis est: hoc est/ »si est in nobis/ quod
Facere quod in nobis estipsi fecimus inde damnamur«. Aug'ustinus' de vera inno'centia' c. cxxvi⁸⁵⁹
Ambro'sius' de Voca'tione' om'nium' gen'tium' li. i. c. ii ad fi'nem' et iii.⁸⁶⁰

Secundum nos viverec. i.^eq Cum secundum nos vivimus/ similes diabolo sumus/ non
deo. mendaciaque loquimur De vera inno'centia' c. cl.⁸⁶¹ Mendacium
de nostro loquimur/ ad art'iculos' Aug'ustino' falso imposi'tos' vii in fi'ne'.⁸⁶² Qui
Ioan xvde mundo est que mundi sunt diligit/ ac que dei odit/ unde
De suo haberedicit〈.〉 Sed quia de mundo non estis/ vos odit et persequitur
mundus⁸⁶³〈.〉 »Nemo de suo habet nisi peccatum et mendacium«/
de vera inno'centia' c. cccxxii.⁸⁶⁴ Ambr'osius' epistola lxxxiiii col: v. b.⁸⁶⁵ opera
enim hominis damnantur quia non sunt opera dei Aug'ustinus' de Conti'nentia' c. xiii. a: col. 2〈.〉⁸⁶⁶
Prover. xQuoniam sicut acetum seu uva acerba dentibus/ et fumus ocu-
lis/ ita iniquitas est iniquis⁸⁶⁷: Nisi enim a dentibus acetum diF1^r
Aug'ustinus' ps xlviii. k⁸⁶⁸luatur/ sive stupor ille dentium (cum dentes eorum qui uvam
acerbam commedunt/ obstupescunt) abradatur/ cibum fran-
Hiere: xxxi. d.gere non possumus.⁸⁶⁹ Nisi ab oculis fumum detergamus/ quomodo
Ezechi: xviii avidere valemus? Ita iniquus/ priusquam sanguine Christi ini-
quitas eius abluta et detersa fuerit/ quomodo ullum bonum opus
contrectare potest.〈?〉 Scio quod nec attingere: nec producere/ nec
Deficiunt cogitatus.consummare validus sit. Sublata sunt^er suffragia nostra/ destru-
cta nostra sunt opera/ languet arb'itrium' Cogitatus deficiunt: externa
2 Corin: iii.sordescunt opera. audi quod sequitur. Non sumus sufficien-
tesIoan: viii cogitare aliquid ex nobis⁸⁷⁰: Non sumus in veritate liberi:
Deficit lib'erum' ar'bitrium'nisi filius nos liberaverit⁸⁷¹: Vide reiectos cogitatus/ liber-
Deficiunt et opera externatatemque ar'bitrii' in veritate non esse/ nisi per filium/ De exterioribus quoque
liquet/ Quoniam immundis et pollutis/ omnia sunt polluta/
Titum i.et immunda⁸⁷²/ Hoc te docent scripturae. que nec fallunt nec
Non salvant nos Apostolifalli possunt. Negat et redemptionem ille Apostolus/ qui plus se aliis
laborasse: nec tamen seipsum: sed gratiam dei cum eo efficisse pro-
i. Corin: xv.fitetur⁸⁷³/ cum dicit. »Numquid Paulus pro vobis crucifixus est?
i Corin: i.aut in nomine Pauli baptizati estis?«⁸⁷⁴ »Non est aliquid/ qui
Nota pro indulgenciis^esplantat/ non est aliquid/ qui rigat/ sed qui incrementum dat/
deus«⁸⁷⁵/ Ideoque si in nullo nostro. si non in lege. si non in Apo-
i. Corin. iii.stolis spes nostra/ gloriaque collocanda est/ reliquum est/ ut » di-
ps xxxiiii. dcant semper magnificetur dominus qui volunt pacem servi eius«⁸⁷⁶/
Hiere: ixet dicant/ »non glorietur sapiens in sapientia sua: et fortis
Gala: 2.in fortitudine sua«/ sed in domino qui facit misericordiam et
iudicium⁸⁷⁷/ alioquin si secus quispiam/ vel cogitare vel dicere
in dispendium salutis suae ausus fuerit: iuste confusionem
illam audit〈.〉 Si iusticia ex aliquo premissorum/ »Ergo Christus gra-
tis est mortuus.«⁸⁷⁸

Quid reliquum? nisi quod nostrum nihil/
Fatendum nosque nostraque nihil esseet cognoscamus/ et libere fateamur. sine dei gratia nihil nos
esse/ attestante Apostolo. »Si linguis hominum et angelorum lo-
i. Corin: xiii a.quar charitatem autem non habeam/ factus sum velut es
i Corin: iiii. bsonans«⁸⁷⁹/ Eris sonus ad eos quos deus discernit⁸⁸⁰ non pertinet〈.〉
Mathei xxiiNam es ceteraque similia non sunt ea que deo reddenda: precepit Chri-
Luce xxstus/ Cum dixerit/ »reddite Caesari que caesaris sunt: Et deo que
Sine charitate nihil sumusdei sunt«.⁸⁸¹ Recte prius occidua sunt reddenda mundo/ ut post
modum que dei sunt: deo reddantur. Ambro'sius' super Lucam .c. xx〈.〉⁸⁸²
Sed et quem qualemque sese/ deserente gratia/ esse/ sciat F1^v
i. Corin: xiii.Apostolus et fateatur. ex subiectis docuit/ dum ait. »Si ha-
Nihil nosbuero propheciam et omnem scientiam/ atque fidem/ charitatem
autem non habuero nihil sum.«⁸⁸³ »Nihil sum« dicit. Nihil esse
sese fatetur scribit. docet. Contra: hoc dei tribuit gratiae.
quod illa sola eum facere aliquid potest/ audis documentum
Psal: xxi.scripturae/ Sine dei gratia. omnia recedere in nihilum demon-
strans: sicut propheta dicit: »Anima mea: ipsi vivet.«⁸⁸⁴ Qui dum
Psal: cxviiiesset: peciit dominum dicens. »Vivifica me secundum magnam miseri-
cordiam«⁸⁸⁵: ergo deo non vivificante/ non vivit. Apercius. Quod
creatur: est nihil: hoc astruis: adde quod David dicit. »Emitte
Psal: ciii.spiritum tuum et creabuntur«⁸⁸⁶: ergo antequam crearentur erant Nihil.
Ephe: 2.Et recte. »Ipsius etenim figmentum sumus/ creati in operibus
bonis«⁸⁸⁷/ quomodo et ille propheta Deum flagitat dicens. »Cor
Psal: l.mundum crea in me deus«⁸⁸⁸ ergo creabilis est homo: et sine gratia nihil.
per gratiam vero divinam/ dei figmentum/ dei creatura: quid
dei. O foelix Nihil: quia ex illo nihilo: quod se purum nihil
fatetur. Deus aliquid format/ quod in imaginem dei trans-
Psal: ciii.figurat/ »auffert^et spiritum eorum et deficient: et in pulverem con-
vertentur«⁸⁸⁹. foelix fictile vas/ in pulveres redactum. foelices
pulveres/ quoniam ex illis/ emisso suo spiritu deus/ suum creat
figmentum/ in eo luto et abiecto limo bona deus operatur
dona/ in illos foelices pulveres humilis et submissa atque
verax confessio nos redigere debet. haec de nobis.

Nihil nostra sunt operaDe Operibus quoque nostris audiamus quid de illo/ quo
maius habere nemo potest/ Apostolus dicat. »Si tradidero: inquit:
Io: xv. b.corpus meum: ita ut ardeam: charitatem autem non habeam: nihil
i. Corin: xiiimihi prodest«.⁸⁹⁰ Si ille amor/ non prodest/ quantum prosunt dispo-
sitiones de congruo/ quas ponunt/ tanquam quedam ad gratiam
preparamenta. Respondentem habes Apostolum. Qui dicit
»nihil prosunt«. prorsus inutilia atque inania sunt/ »alciorem ait
Apostolus tibi viam demonstravi«.⁸⁹¹ postquam multas gratias (ut com-
i. Cori: xii. in fi'ne'miniscuntur) gratis datas enarrasset/ »eminenciorem tibi viam
ait demonstravi«. Quam? Demonstravi/ sine charitate: nostrum
i. Corin: xiiinihil/ sine charitate omnium operum sterilitatem et infecunditatem.⁸⁹²
Gala: vi. a.Et quod qui »existimat se aliquid esse/ cum nihil sit ipse se sedu-
cit«.⁸⁹³ »Qui non acquiescit Christi sermonibus/ superbus est/
i. Tim:^eu vi. b.nihil sciens/ sed languens circa questiones et pugnas verF2^r
ps. lxxii.borum〈.〉«⁸⁹⁴ Et illorum imagines ad nihilum rediges〈.〉⁸⁹⁵ Quorum virtus ma-
Iob. xxx.nuum erat Iob pro nihilo.⁸⁹⁶ Qui dormiunt somnium et nihil in-
Io: ix.veniunt. Christus occulto^ev in hunc mundum venit iu-
ps lxxx.dicio/ ut qui vident caeci fiant/ et qui caeci sunt/ videant.⁸⁹⁷
Mathei xiiiiCophinos⁸⁹⁸/ qui stercori in Aegypto se servisse suspirabant⁸⁹⁹/
Luce ix.fragmentis sui verbi opplevit. »Ignobilia. stulta/ ac infirma
i. Corin: i.et ea que non sunt/ eligit/ ut destruat quae sunt«⁹⁰⁰/ exclamemus
Baruch. i et 2deo ultro citroque cum veritate dicentes. »Domino deo nostro iu-
sticia/ nobis autem confusio faciei nostrae.«⁹⁰¹ Confusio
nobis. iusticia deo. Nihil nos esse fatemur. Si purum
nihil esse nos cognoscimus. pulveres sumus ex quibus
deus nos finget/ nos creabit. Hoc lege docente scimus/
ad hoc legis vehiculo perducimur/ redeamus ad illud a quo
digressi non sumus/ quod lex vehiculum seu pedagogus noster est.

Profecto lex nos terrendo minis et maledictis: nisi fece-
Lex pedagogi officio ad gratiam perducitrimus ea. quae deus precepit mandata (ostendendoque simul
quod nisi liberati et vivificati fuerimus: facere non possumus)
pedagogi officio/ ad gratiam perducit: demonstrando quoque
quod sine gratia sumus prevaricatores/ timorem incutit. depri-
mit: submissum efficit^ew: atque pavidum. »Dein legis timor hu-
milem factum. ad fidem graciamque tanquam pedagogus perducit«.
Psal: xv.Fit deinde quod scriptum est. »Multiplicatis infirmitatibus
postea acceleraverunt«⁹⁰² de perfect'ione' iust'itiae' d 2. col: iii in prin'cipio' et
d. vi. col: iii. in prin'cipio'.⁹⁰³ Perducit inquam non delectatione sed
Lex baculo dirigit.severitate: sed et baculo. Volentes autem ex viribus suis: legi
condelectari: eamque implere/ probissimo testimonio reos
convincit. Ideo si penas comminatas/ incurrere metuimus/
ad liberantem confugiamus gratiam necesse est. Nam cum Apostolis
Luce xviii. e.ex eo turbatis quod audierunt a Christo domino nostro: facilius Ca-
Mathei xixmelum per foramen acus transiturum: quam divitem regnum celorum
ingressurum: ac replicantibus: »quis poterit salvus esse?«
dixit: »quae impossibilia sunt apud homines/ possibilia sunt
Deus facit nos facere.apud deum«⁹⁰⁴ ostendens quod/ homini impossibilia/ gratia dei fa-
cit possibilia. Quippe ipsa facit/ nos facere/ quod diffusius
prolatis ad hoc testimoniis in expeditione conclusionis xxiii⁹⁰⁵
dixi. Addamus iam illud quod Baruch legitur. »Dabo eis cor F2^v
Baruch. 2. g.ut intelligant et aures ut audiant: et laudabunt me in terra
Hiere: xxxiii.captivitatis suae.«⁹⁰⁶ Et illud Hiere'miae' Tu convertis conversio-
Hiere: xxxiinem nostram^ex〈/〉 Et tu facis David germen iusticiae.⁹⁰⁷ Qui in
premissis ait. Tu das timorem in corde/ ne recedamus abs te⁹⁰⁸:
Hoc petimus verbo consumante/ dicentes. »Fiat voluntas
Mathei vi.tua sicut in coelo et in terra.«⁹⁰⁹ Quid docet scriptura aliud?
nisi quod nec lex nec prophetae nos faciunt bona facere. At quod
i. Corin: i.solus deus per Iesum Christum facit nos facere. »Christus enim
est nostra sapientia: nostra redemptio: virtus nostra: iustifica-
tioque.«⁹¹⁰ Sit Christus caput nostrum: sit oculus noster per illum
videamus patrem: sit vox nostra per quam loquimur. sit dextera
nostra etc. Ambro'sius' de Isaac et anima .c. viii e .f.⁹¹¹ Ad illum:
timor legis dirigit: et ducit: quam ob causam legem ita ea:
utenti vehiculo ac pedagogo esse dixit. Non autem per eam
quempiam iustificari concedit. Fui debito diffusior: sed quoniam
docendum erat per testimonia sancta. quod lex docet nos de-
bere dei mandata implere: et quod ea implere per nosipsos
nequimus: itaque timores ingerentem: munere pedagogi
fungi/ cumulaciore documento astruximus/ ut postea ad
haec remitteremus: et non semper: et semper de poculis ari-
dissimo sicientissimoque stomacho tractaremus.

Gratia datur ut faciamus bonaIn tex'tu' »Non datur gratia: quia bona opera fecimus sed ut ea
facere valeamus«: dixi de hac sententia supra c'apitulo' vii⁹¹² et ple-
nius in explicatione conclusionis xxi. et xxiiii. et xxv.⁹¹³

In tex'tu' »Iniustus ergo legittime lege utitur/ ut iustus fiat:
quod cum factus fuerit non utatur ea tanquam vehiculo«: vel re-
Pocius Apostuli similitudine utendumtenta Apostoli similitudine. tanquam pedagogo. Hic conclu-
dit hanc partem/ tene menti/ quod retineri debet potius simi-
litudo Apostoli quam nostra. Nam dixit vel potius ut supra
dicta apostoli similitudine utar.

Haec finalis porcio cum inicio quadrat. Iniustus utitur le-
gittime lege ut iustus fiat: ut ea tanquam pedagogo perducatur ad
gratiam/ Haec sunt quae moverunt ut dicerem tex'tum' nostrum
Odor mortisquibusdam potissime precipitantibus^ey lib'erum' arb'itrium'⁹¹⁴ esse odorem
mortis. Quoniam ex hoc versiculo contra eximium gratiae dei F3^r
predicatorem exurgunt/ manubrium se exemisse putantes:
Sed et/ ille versiculus cum lectores posset involvere et qua-
dam caligine obducere: expediendus videtur.

Hoc sciant boni/ quibus curae sunt intelligenciae scriptu-
rarum: non arguciae capcionum. quod hoc argumentum ex te-
nebris ignoranciae prolatum est/ videlicet〈/〉 Timor legis perdu-
cit ad gratiam vel lex terrens: ergo dispositio aliqua est ad
gratiam infundendam. Nam in eodem contextu dictum est/
quod nulla merita sive dispositiones precedunt gratiam: sed ut
ea facere bona valeamus/ gratia conceditur. Adde quod »si lex
Gala: iii.esset data/ quae vivificare posset/ omnino ex lege esset iu-
Roma: v.sticia: sed scriptura omnia conclusit sub peccato. ut promissio
Lex data ut abundaret delictumdaretur credentibus ex fide Iesu Christi«.⁹¹⁵ data est lex »ut abun-
daret delictum«⁹¹⁶: id est ut acciperet homo precepta superbe de
suis viribus presumens seu confidens: In quibus deficiens/
et factus etiam prevaricator/ liberatorem salvatoremque
Magnus reatus cogit ad Christum fugererequireret. de perfec'tione' iusti'tiae' d vi. col: 2 in fi'ne'〈.〉⁹¹⁷ Multi in pluribus
certe gravioribusque delictis etiam lege prevaricata onerati/
ac sic. magno reatu compellente/ confugerunt ad fidem secundum
ps. xv.id quod ex ps'almo' protulimus. »Multiplicate sunt infirmitates
eorum postea acceleraverunt〈.〉« De bapt'ismo' parv'ulorum' li: i. c. xxvii.⁹¹⁸

Adde Ambro'sium' de apologia David .c. 2 col: 2:⁹¹⁹ De Ia-
Fructuosa culpacob et vita beata li: i. c. vi f〈.〉 Qui dicit〈:〉 »fructuosior culpa quam
innocentia«〈.〉⁹²⁰ Dicant mihi illi. Si delicta multiplicantur/
si cumulantur. si nos onerant/ impelluntque ut gratia requi-
Peccata prosunt mirum sed verumratur. Quare peccata non sunt dispositiones ad gratiam?
sed quia hoc ignorant/ ideo argumentantur inaniter.

Sunt autem mala quae mirabili misericordia dei prosunt. De
hoc dixi in conclu'sione' ter'minali'⁹²¹ et declarando paucis prelibabo^ez.
Sufficiant iam due remissiones scilicet de natura et gratia c. xxxiiii⁹²²
Psal: xxix.Et de correp'tione' et gra'tia' c. ix. ibi adverte quid ille didicerat/
turbatus cum dixisset »in abundancia mea« »non movebor« et
cecidisset. ps xxix〈.〉⁹²³ Adde de gratia novi^fa test'amenti' c. 2. quae est epistola. cxx.
Ibi deus »ordinate« utitur »malis«⁹²⁴ ad Hilarium .q. 2. d ad fi'nem' vers'iculi'〈.〉
Quae foris sunt non salvantEt alia multa:⁹²⁵ Vos autem modo tradiciunculam servate/
quod non lege/ non doctrina forinsecus insonante/ sed F3^v
interna atque occulta/ mirabili ac ineffabili/ deum potestate/
operari in cordibus bonas voluntates/ Vel sic. Quantalibet
homo/ vel lex sermonis facultate polleat/ solus deus est/ qui in-
crementum dat. »Frustra quippe operarius omnia moliretur ex-
trinsecus/ nisi creator intrinsecus ac latenter operaretur.«⁹²⁶ Hanc
regulam non absque allegationibus posui in conclusionis lxxii. et
lxxiii explicatione.⁹²⁷ Ne vos tamen vacuos relinquam videte Aug'ustinum'
contra Pela'gianos' de gratia Christi li: i c. xxiiii⁹²⁸ et de bo'no' vidui'tatis' c. xviii〈.〉⁹²⁹
Huius regulae infra .c. xvii. et xxi: dei conferente gratia memores
erimus.⁹³⁰ Item adde quod timor tunc prodest/ cum deus miseretur et adiu-
vat de corr'eptione' c. v et xiii:⁹³¹ Ad arti'culos' Aug'ustino' fal'so' impo'sitos' c. xv.⁹³² Adde quod
deus permittendo^fb nos tribulari desiderium movet/ fidem excitat
de vera inno'centia' ccxxxi. et ccxi.⁹³³ Consequens est/ quantum libet lex
terreat/ nisi Christo intrinsecus operante/ ad Christum non perdu-
Ioan: xiiii.cit/ ducere sine via qualiter potest? Christus autem via est⁹³⁴/ per
Ioan: x. aipsum Christum salubriter atque veraciter ad Christum itur/ ipso
Mathei xiii b.testante/ »Ego sum hostium. per me si quis introierit salvabitur«⁹³⁵/
Ioan: iii o»Qui credit in filium habet vitam aeternam.«⁹³⁶ Qui non audit filium:
Ioan: xiiii. anon habet vitam. »Nemo venit ad patrem/ nisi per me«⁹³⁷/ »per Resur-
i. Petri: i arectionem Iesu Christi regeneravit nos in spem vitae aeternae«⁹³⁸:
i. Pe: 2 b»Qui nos de tenebris vocavit in admirabile lumen«⁹³⁹: Qui
i. Ioan iii. bpassus est/ pro iniustis/ ut nos adducat ad deum〈.〉 Quem si quis
Ephe. 2 d.habet/ vitam habet. Si non habet/ vitam non habet〈.〉⁹⁴⁰ »Per ipsum habe-
Ibidem. bmus accessum ad patrem.«⁹⁴¹ Item〈:〉 »Qui eratis longe/ facti estis
Apocal: v. dprope in sanguine Christi.«⁹⁴² »Qui eripuit nos de potestate tenebra-
Ioan: vi.rum/ transtulit^fc in regnum filii sui«⁹⁴³/ Qui redemit nos deo/ in
ps. cxliii.sanguine suo⁹⁴⁴/ qui et illud fatetur: »Nemo venit ad me nisi
ps cxlviipater traxerit eum«⁹⁴⁵/ »dominus est/ qui respicit terram et facit eam tre-
ps. xcvimere. Qui tangit montes et fumigant«⁹⁴⁶/ »Ante faciem frigoris
eius/ nemo sustinebit.«⁹⁴⁷ »A facie domini/ montes sicut cera fluxe-
runt«⁹⁴⁸/ Non dicit lex in lapidibus scripta: facit profluere montes/
sed facies domini. unde scriptum est. »Visitasti terram et inebriasti
Psal: lxiiii.eam.«⁹⁴⁹ »Qui preparat montes in fortitudine sua«⁹⁵⁰: Illi ideo/ salubris
est timor legis/ quem respicit dominus/ tremefacit. Vide Ambr'osium'
in apologia David c. vi.⁹⁵¹ et super Lucam li: x. c xcvi.⁹⁵² Aug'ustinum' con-
tra Pelagi'anos' de gratia Christi li: i. c. xv.⁹⁵³

Sequitur tercia pars tex'tus'

Quomodo enim iusto lex non est posita/ si et iusto
est necessaria: non qua iniustus ad iustificantem graF4^r
tiam perducatur/ sed qua legitime iam iustus utatur?⁹⁵⁴
An forte/ immo vero non forte/ sed certe sic legiti-
Iustus L'ege' utitur legittimeme utatur lege iam iustus: cum eam terrendis impo-
nit iniustis: ut cum et in ipsis coeperit inolitae concu-
piscentiae morbus incentivo prohibitionis/ et cu-
mulo prevaricationis/ augeri confugiant per fidem. ad
iustificantem gratiam/ et per donum spiritus suavitate
iusticiae delectati poenam literae minantis evadant.^fd955

In tex'tu' »Quomodo enim iusto non est lex posita« etc. oppositionem
in prima parte expositam/ repetit.

In tex'tu' »An forte« etc. dissolvit nodum ex duobus apparentibus
contrariis factum/ in effectu dicens/ quod lege utitur iustus legit-
time/ dum eam/ terrendis iniustis imponit. Vel etiam ut scru-
tetur eam/ ut diligat quod ostendit/ et velit venire/ quo perducit:
ps: cxviii.Nam scriptum legimus〈:〉 »Beati qui scrutantur testimonia eius/
ps: i.in toto corde exquirunt eum.«⁹⁵⁶ Et alibi〈:〉 »Beatus vir cuius voluntas
ps. cxviii.fuit in lege domini et in lege eius meditabitur die ac nocte«⁹⁵⁷/ po-
nitur iusto lex/ quam sciat intelligendo/ et faciat diligendo/
Aug'ustinus' ps. cxviii. serm. 〈xi.〉⁹⁵⁸ Ambro'sius' dicit. quod »miles qui ingre-
ditur« 〈iter〉^fe »itinerarium ab imperatore« capit/ ps. cxviii ser: v. versi'culo' i.⁹⁵⁹
iuncto illo quod in principio ps cxviii dicit.⁹⁶⁰ Sed adverte quod gratia
facit scire/ quod lex ab eo mente conspicitur qui literis non indiget/
Aug'ustinus' ps xi.⁹⁶¹ de correp'tione' et gratia c. 2⁹⁶² de bo'no' perse'verantiae' c. xvi. in fi'ne'⁹⁶³
de vera inno'centia' ccxx.⁹⁶⁴

In tex'tu' ibi. »Ut cum et in ipsis coeperit inolitae concupiscentiae
morbus/ incentivo prohibitionis et cumulo prevaricationis
augeri. Confugiant per fidem/ ad iustificantem gratiam«. Collige quod
Concupiscentiae morbus succrescit.morbo crescente/ cumulatis peccatis/ confugimus ad liberan-
tem gratiam/ quod paulo ante dicebam/ item quod per fidem confugimus/
Gala: v. b.per fidem quae per dilectionem operatur.⁹⁶⁵ Confugimus ideo ad gratiam/ per
gratiam/ per donum dei/ ad dei donum: nam »fides donum dei est«.
Aug'ustinus' de predes'tinatione' sanc'torum' c. xi.⁹⁶⁶ nemo ergo nisi per Christum confugit/
Adverte tamen verba/ tene sententiam/ »Morbus« inquit »inolitae con-
cupiscentiae augetur incentivo prohibitionis/ et cumulo preva-
ricationis«/ dixi supra c'apitulo' iiii. dicturus et infra c'apitulo' xiiii.⁹⁶⁷

F4^v

Sequitur in tex'tu' pars quarta.

Iustus L'ege' utitur legittime Ita non erunt contraria: neque inter se duo ista pug-
nabunt: ut etiam iustus bona lege legitime utatur:
et tamen iusto lex posita non sit: non enim ex ea iustifica-
tus est: sed ex lege fidei: qua credidit nullo modo
posse suae infirmitati ad implenda ea quae lex fa-
ctorum iuberet nisi divina gratia subveniri: Ideo di-
cit: ›Ubi est ergo gloriatio? exclusa est?^ff per quam
Roma: iii. dlegem? factorum? non: sed per legem fidei.‹⁹⁶⁸ Sive glo-
riationem dixerit laudabilem: quae in domino est: eamque ex-
clusam i'd est' non ut abscederet pulsam: sed ut emine-
ret expressam: Unde et exclusores dicuntur quidam
artifices argentarii. Hinc est et illud in psalmis:
Psal: lxvii.^fg›Ut excludantur hi qui probati sunt argento‹⁹⁶⁹: hoc est
ut emineant qui probati sunt eloquio domini. Nam et
Psal: xi.alibi dicitur: ›^fhEloquia domini casta/^fh argentum igne exami-
natum.‹⁹⁷⁰ Sive gloriationem viciosam de superbia ve-
nientem commemorare voluerit: eorum scilicet qui cum sibi
iuste videntur vivere: ita gloriantur quasi non acce-
perint^{971 fi}eam: quam^fi non per legem factorum: sed per legem
fidei dicit exclusam: id est eiectam et abiectam: quia
per legem fidei quisque cognoscit si quid bene vivit:
dei gratia se habere: et ut perficiatur in dilectione iu-
sticiae non se aliunde consecuturum.⁹⁷²

In tex'tu' ibi »Non enim ex ea« s'cilicet' lege factorum/ sed ex lege fidei.
Iustus iustificatus est/ Discrimen quod est inter legem fidei
et legem factorum in .c. xiii⁹⁷³ aperietur/ ad legem fidei »precepta com-
Lex fidei iustificatpellunt ut lex imperet et fides impetret«/ De na'tura' et gratia c: xvi⁹⁷⁴
posset totum .c. xiii cum hac parte legi/ sed seriatim precedenn'tes'
ibi oportunius: dei ope dicenda explicabimus.⁹⁷⁵

G1^r
In tex'tu' »Sed ex lege fidei, qua credidit nullo modo posse
suae infirmitati ad implenda ea, quae lex factorum iuberet,
nisi divina gratia subveniri.« Hanc memoria doctrinam re-
Per legem fidei credimus a deo gratiam dari ut iussa faciamus et iusticiam diligamus.conde, Nam verum est, (quidquid recenciores contradicant et
periculosius predicent) lege fidei, lege immaculata credimus,
infirmitati atque impotentiae humanae a solo deo sanitatem,
bonam valitudinem, vires et nervos concedi. Hanc sententiam
in capitis huius fine subtexuit, Quo legimus, »per legem
fidei, quisque cognoscit, siquid bene vivit, dei gratia se habere,
et ut perficiatur in dilectione iusticiae, non aliunde se con-
secuturum«. Insignis doctrina et tenaci memoriae credenda,
animadvertitis in ea, fidelem lege fidei cognoscere, sed et fa-
teri, se prorsus destitutum, et unicum deum solum, susceptorem
ps. 〈cxii〉habere, qui »de stercore erigit pauperem«⁹⁷⁶ et egrotantem, ab illo tantum,
dilectionem amoremve iusticiae consequi posse, illi qui haec
i. Corin: ii.cognoscunt, spiritum non huius mundi, sed dei receperunt⁹⁷⁷,
ps. cxliii.quo sciunt, quae sibi a deo donata sunt, quo clamant, » Be-
nedictus dominus, deus meus, qui docet manus meas ad pre-
lium, digitos meos ad bellum. Misericordia mea« et forti-
i. Corin: ii.tudo mea, auxiliator meus, salvator meus, scutum meum,⁹⁷⁸
misericordiam se fatentur habere ab eo, item fortitudinem, item
auxilium, item salutem et scutum, illi sciunt quid eis profuerit
Christus, sed sciunt non humana scientia, verum illa que ex di-
vino munere donata est/ de quo profecto munere infra sicut
opportunius, ita quoque copiosius reliquam tituli partem dum
docebit nos, tractabit/ »Animalis autem homo non percipit ea, que
spiritus dei sunt«⁹⁷⁹, non capit dei dona, sibi ingentem suadet
sanitatem, nequaquam se infirmum fatetur. Quod si infirmis ca-
lamitatibus, debilibus necessitatibus, suppositus, sed et
immersus ac pene suffocatus convincitur/ adhuc tamen
liquata ossa, ^fjtenues crustulas^fj, et exesas suras subrigere in
perniciem suam audet. Quoniam dum ita virium inanes pedes pro-
movere, aut certe terrae impingere, hoc est sese ad gratiam
disponere, vel merita aliqua, quae deus respiciat, premittere,
et adventuro medico accurrere conatur/ ei non immerito di-
Mar:^fk ii.cet medicus. »Sani non indigent medico, sed infirmi«⁹⁸⁰, Non
Lu: v.veni ad eos, quibus tanta sunt robora, ut ipsi preter me ve-
Mat: xv.nire ad me presumant, sed ad eos qui perierunt, qui sibiipsis
subvenire nequeunt, qui mihi supplicant, dicentes. »Miserere G1^v
mei domine, quoniam infirmus sum: sana animam meam quoniam contur-
bata sunt ossa mea«⁹⁸¹, Ego habeo infirmitatem, tu habes sani-
tatem, Ego sum infirmus per peccatum, tu sana per misericor-
diam, fit certe casus pessimus: Nam talis infirmorum pedum
presumptio caput ledit, audivimus equidem nonnullos egros
lecto decumbentes: tanta presumtione caput rupisse, quod
utique illis superbissimis novis pelagianis accidit, eo ipso
enim, quod per semetipsos ad Christum accedere presumunt ca-
pitis summum verticem ledunt, et totum quod caeperunt collapsum
ridetur, »Omnis enim qui se exaltat humiliabitur«⁹⁸², »omnis qui
non per ostium intrat, fur est«⁹⁸³. Credamus oportet nos infir-
mos, invalidos, enervatos et mortuos, et nihil nisi a solo
deo medicinam: salutem: vitam et aliquid esse sperantes: sic, enim
Lu: xv.per Christum ad Christum venitur, sic ovis perdita, non querens,
Matth: xviii.sed quesita Christi humeris reportatur⁹⁸⁴, Sic sauciatus ille/
sacerdotibus et levitis, hoc est, lege et prophetis pretereun-
tibus/ suaeque voluntatis libertate spoliatus/ a solo Sama-
ritano, hoc est salvatore Iesu Christo (quia Samaritanus
custos interpretatur, cui supplicamus dicentes, »Custodi nos
ps xvi.ut pupillam oculi, sub umbra alarum tuarum protege nos«⁹⁸⁵) in iu-
mentum graciae ponitur vehitur, ac restauratur⁹⁸⁶, hoc est quod
Ecclesia petit Do'minica' quadragesimae, »Da nobis«, ait, » omnipo-
tens eternae promissionis gaudia querere, et quesita citius in-
venire per d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum«:⁹⁸⁷ Ecce Eccle'sia' petit sibi donari
ut querat, et hoc per d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum.

In tex'tu' »Sive gloriationem dixerit laudabilem« etc. duplicem
gloriationem ponit/ unam in domino deo/ alteram extra deum et
viciosam utramque〈.〉 Apostolus simul comprehendit/ mihi autem/ inquit,
i. Corin: i.absit gloriari/ nisi in cruce domini nostri Iesu Christi⁹⁸⁸, hanc submo-
i. Corin: iii.vet idem Apostolus/ cum ait, »Nemo glorietur in hominibus«⁹⁸⁹, ergo
nec in te ipso gloriaberis: per rationem quam praemisit, »quia non
est aliquid qui plantat: nec aliquid qui rigat: sed deus qui
incrementum dat.«⁹⁹⁰ Haec gloriatio viciosa (qua hodie multi
gloriantur/ qui aiunt se merita de congruo seu preparamenta
i. Corin: iiii.illa ad gratiam: ex se ipsis et speciali motione: quam a iustifi-
cante gratia distinguunt/ posse habere quasi aliquid ad regnum dei
pertinens non acceperint⁹⁹¹) per fidei legem excluditur i'd est' reiicitur, ex-
ploditur, laceratur et perimitur^fl, haec certe gloriatio est ma-
ledicta: et deo inimica. vide Amb'rosium' in epistola fina'li' col: v. ver:
»aliter intumescunt«⁹⁹², haec gloriatio etiam illam comprehendit,
quam supra c'apitulo' viii.⁹⁹³ iudaeos habuisse dicebamus^fm. Bona autem G2^r
gloriatio lege fidei excluditur i'd est' detegitur, recluditur, mani-
festatur, editur: et eminentior fit. ut enim excludatur, gratia fa-
cit, et adversarii occasionem praebent/ iuxta illud »congregatio
ps, lxxvii,taurorum inter vaccas populorum/ ut excludantur ii qui probati⁹⁹⁴
sunt argento«/ »divina« quippe »providentia«/ »tauros« hoc est
elatos hereticos, impacientes, cerebrosos, qui quoscumque
bonos compererint litteratos, lacessunt/ »inter vaccas po-
pulorum«, hoc est seductibiles animas congregari promittit. »ut
excludantur«: »emineant:« et »manifesti fiant«: »qui« divino »probati«
»eloquio« »sunt«, ad hunc sensum procedit: quod Apostolus scripsit.
»i. Corin: xi,Oportet« »haereses esse ut probati manifesti fiant«⁹⁹⁵ secundum B'eatum' Aug'ustinum'
psal: liiii.⁹⁹⁶ et psal: lxvii. g.⁹⁹⁷ et cvi. q.⁹⁹⁸

»
In tuo nomine Christe Retia laxamus:⁹⁹⁹«

Sequitur c'apitulum' xi. de Spi'ritu' et Lit'era'

in quo Aug'ustinus' prosequitur hoc
solenne dictum, hanc sacrosanctam regulam, hanc inquam humi-
litatis professionem: quam in c'apitulo' preceden'te' sub hac verborum redo-
lentia posuit, »per legem fidei: quisque cognoscit: siquid bene
vivit, dei gratia se habere, et ut perficiatur in dilectione iusticiae non
aliunde se consecuturum«¹⁰⁰⁰, haec est humanae infirmitatis con-
testatio, que humilitatem commendat, hominem nihil esse demon-
strat, Sed tamen hominem sine fidei lege, sine lege dei digito
scripta, hoc scire veraciterque confiteri non posse. Item »siquid
bene vivit« a deo conferri, itidem dilectionem iusticiae divinae, pa-
riter deo donante nos consecuturos non li'bero' ar'bitrio' non naturali
ratione, sed fidei lege concredimus, qua regula in argumentum
a contrario sensu dirigimur, et aliam e regione regulam colli-
gimus, Quod nullum bene vivere ex nobis est, item^fn nulla dile-
ctio iusticiae ex nobis est/ quod nulla delectatio boni incommu-
Supra. c. iiitabilis ex nobis est: que omnia norma illa in preceden'ti' c'apitulo' deprom-
pta, lucide elaborata legimus: videlicet^fo lege fidei predica-
mus: nullo modo humanae infirmitati subveniri posse: ad
Matth: xv.implendam dei legem/ nisi divina gratia. Et rursus sordes
atque invaliditatem nostram fateamur diiudicantes ea nos in-
quinare, que os nostrum egrediuntur¹⁰⁰¹, os quid? et cuius? os inter-
num: os interioris hominis, os, cuius labia si dominus aperuerit, lau-
dem domini annunciabit: Quod si dominus non reseraverit: os est mendacii
inquinationes, detractiones, furta, falsa testimonia: blas-
phemiae: flagiciosa opera etc. Proinde ut os beatum, ut bonum
ut iustum sit, dono dei fieri, lege fidei, fide dei, fide (quam
deus nostram facit) per dilectionem^fp operante intelligimus, G2^v
et ingenue fatemur nostram sine fide malignitatem, »Omne
Ro: xiiii.enim quod non est ex fide peccatum est.«¹⁰⁰² Et rursus dei benignita-
tem: ita quidem Ecclesia Do'minica' iiii. post Trinitatis profitetur.
»Protector in te sperantium: sine quo nihil est validum: nihil
Iacob: 〈i.〉sanctum« etc.¹⁰⁰³ ad literam te docet ecclesia, te sine dei gratia, vali-
ditatis nihil: sanctitatis nihil habere. Et alibi. »Deus a quo omne
bonum procedit«¹⁰⁰⁴ quod Iacobus sub aliis verbis edocuit, »Nam
omne donum, ait, perfectum, desursum est descendens«¹⁰⁰⁵, ergo ex
nobis nullum bonum: perfectum nullum, consequens est/ illam/
nostrae invalidae egritudinis cognitionem^fq, nos lege fidei ob-
tinere. Simul equidem et illam cognitionem et dilectionem iu-
sticiae Ecclesia a deo postulat, Do'minica' i. fe'ria' v. »Da quesumus«/
dicens/ »domine populis Christianis: et quae profitentur: ag-
noscere, et caeleste munus diligere, quod frequentant«.¹⁰⁰⁶ Ecce
»da agnoscere«. »da« inquit »diligere caeleste munus«: donum
dei. Quod si Ecclesia seipsa sine dei gratia assequi valeret,
stolide nimis illud ex alieno et divino dono consequi co-
naretur, liquet idcirco lege fidei, non nostri arbitrii, non
nostrae rationis lege, nos veraciter posse adsentiri, quod be-
ne vivere nobis ex deo donatur, ubi maxime dei beni-
gnitas commendatur, et e regione alia ex regula firmiter
tenemus, humanae: huic nostrae infirmitati, nullo modo,
Dei benignitas.nulla re, nullo robore, subveniri posse, nisi dei gratia: ad
quid? ad implenda dei praecepta, ubi contra: nostra nobis
Nostra malignitasmalignitas, et ad facienda^fr bona: inpotentia monstratur:
probatur: convincitur, Quae regulae duae sunt, sed univer-
sas Bibliae paginas fere perambulant, prolixior fui, sed non
obest ea saepius tractare: quae affatim et abunde fideliter
et strennue lex dei invulgat, auribus inculcat, que docet pre-
cipit, attollit.

Summatim hoc dicit.

Cogitatio nostrae perditionis et e regione dei benignita-
tis, supernae redemtionis: pium facit. Pietas autem ingrati-
tudini inimica, Deo gloriam, gratias: et quicquid bonitatis
consecutum habet: tribuit, Deoque copulat: Ingratitudo vero
longe seiungit.

Dividitur duas in partes.

In priore utilitatem duarum in tex'tu' c'apituli' precedentis praeiectarum
regularum commonstrat et attollit, pietatem commendans, imG3^r
pietatem execrans, et haec emedullandi tex'tus' praemissi gratia
facit. In secunda infert mirabilem consequentiam, sed certe
optime sequentem, ita tamen ut decem Sophistas prelo quodam
praessisse superbae contentionis extimandus sit.

Secunda pars ibi, »unde idem Apostolus«, Haec est quae ad materiam
literae et spiritus regreditur, quae ad limites duarum regularum
revertitur.

Capitulum XI.

Quae cogitatio pium facit: quia pietas est vera
sapientia: pietatem dico quam graeci θεοσεβιαν^fs
vocant: ipsa quippe commendata est/ cum dictum
Iob, xxviii,est homini/ quod in libro Iob legitur:¹⁰⁰⁷ ›Ecce pietas est
sapientia.‹ Theosebia porro si ad verbi originem la-
Cultus Dei.tine expressam interpretaretur/ dei cultus dici pote-
rat: qui in hoc maxime constitutus est: ut anima ei non
sit ingrata. Unde et in ipso verissimo et in singu-
lari sacrificio domino deo nostro agere gratias admo-
Ingratusnemur. Erit autem ingrata/ si quod illi^ft ex deo est/ sibi tri-
buerit: praecipue quae iusticiam cuius operibus velut
propriis/ et velut a semetipsa sibimet partis non vul-
gariter tanquam ex divitiis/ aut membrorum forma/ aut
eloquentia caeterisque/ sive externis/ sive internis/ sive
corporis/ sive animi bonis/ que habere etiam scelerati G3^v
solent: sed tanquam de his quae proprie sunt bona bonorum
quasi sapienter inflatur. Quo vicio repulsi a divinae
stabilitate substanciae etiam magni quidam viri ad ido-
latriae dedecus defluxerunt. ¹⁰⁰⁸

Ex principio tex'tus' video aliquos vestrum quodam dubi-
tationis velo moveri, scilicet quod cogitatio illa duarum regularum
Hiere: xviipium faciat. Nunquid maledictus est qui in homine spem
collocat?¹⁰⁰⁹ nunquid caro corruptionem metit? Nunquid nostrae
actiones nostrae sunt perditiones? secundum Oseam »perditio tua ex
te Israel«?¹⁰¹⁰ Nunquid quae nos plantamus/ pater caelestis era-
dicat?¹⁰¹¹ Quidni? potest ne esse Christi discipulus (taceo boni
operis effector) qui propriae non renunciavit voluntati? Cum
Christus venerit non suam, sed sui patris voluntatem execu-
turus¹⁰¹², potest ne bene cogitare is qui deo auctore non cogitat?
et quomodo se faciet iustum, cuius iusticia est pannus men-
struatae mulieris?¹⁰¹³ cuius iusticia extimanda (quantumlibet
apud homines perfulserit) damnum, detrimentum, stercus?¹⁰¹⁴
Phil: iii.cuius iusticia impedit dei iustificationem? voluit ne Apostolus
suam iusticiam ex lege habere, ut Christi iustificationem
Math: xvi,perciperet?¹⁰¹⁵ profecto: nequaquam/ Fuit ne illa cogitatio Petri
nolentis Christum a iudaeis crucifigi: ad pietatem deputata?
minime/ immo est a Christo reprehensa/ Sed cur? respondeat, qui
scit qualia deo sint grata: Christus: »quia non sapis quae dei sunt,
sed quae hominum«/ ait/ ideo scandalum mihi es¹⁰¹⁶, ideo non facis
quod ego volo, qui ut totam nostri arbitrii facultatem deo, sine^fu
divino munere: displicere demonstraret, ad universos se
convertit discipulos, dicens. »Siquis vult post me venire
abneget semetipsum«¹⁰¹⁷, idcirco: quod et Origeni necessarium
visum est, universa nostra bona opera: nostram spirant abnegatio-
nem¹⁰¹⁸, hoc est, quod Aug'ustinus' habet frequentatum, licet a nobis alie-
nari bona nequeant opera/ attamen ea debemus, non nobis, sed
deo tribuere, Summatim deus ea sola diligit et commendat, G4^r
et coronat opera, que ipse inspiravit¹⁰¹⁹, ob id Petrum paulo ante in
Matth: xvi^fv,eodem evangelio Mathei beatum dixit, quod pater caelestis ei, non
caro et sanguis revelassent confessionem et fidem/ qua
Christum filium dei esse aiebat¹⁰²⁰, Quid igitur textui nostro? po-
tissimum dum inquit/ quae cogitatio pium facit? Si illa est ho-
minis cogitatio, quid dicemus? quid respondebimus pre-
Ro: iiii.iectis contra tex'tum' munimentis? quid Apostolo? »credenti«/ ait/ »in eum
qui iustificat impium: fides deputatur iusticia«¹⁰²¹, non dicit cogi-
tatio nostra, Si precedentia adverteris facillime nodosa dis-
Solutiosolvetur concertatio, Nam cogitatio illa ex fidei lege, hoc est
ab illa iusticia, que sine omni est defectu, facta dicitur, est igitur
ipsa dei munus: dei opus: dei auxilium: Nequaquam revera in
hominem spes nostra est translata: sed in authorem illius co-
gitationis, nec est semen carnis: sed spiritus dei: Quod si nos
huiusmodi cogitationis prememores^fw essemus artifices, nostra perditio,
non pietas, esset a patre caelesti eradicanda, Ea ipsa enim co-
gitatione renunciamus nostrae voluntati, abnegamus nos
metipsos quod infirmitati nostrae nullo alio, quam gratia dei sub-
veniri, et intelligimus et cogitamus atque profitemur. No-
lumus igitur nostrum habere cogitatum: Nolumus nostram
ex lege iusticiam: omnia nostra damna: detrimenta: stercora
in veritate existimamus¹⁰²²: refutamus nostram iusticiam: ut
deus in nobis sua opera per Iesum Christum Do'minum' n'ostrum' faciat.
Canimus cum Ecclesia〈:〉 »sine tuo numine: nihil est in homine,
nihil est innoxium«¹⁰²³, vita in voluntate tua, non nostra, Et quamquam
haec iamiam commemorata: pro uno forsan exolvendo suf-
ficiant nodo, adhuc tamen implicamur, Nam fateor quidem co-
gitationem illam: de qua in textu: deo artifice et opifice factam
dubito, tamen si liceat dicere eam pium facere, quoniam
Esa: xliii.scriptum esse legimus, »Ego sum qui deleo iniquitates
tuas«¹⁰²⁴, quas si deus delet proinde alius nemo, Ipse est qui
Esa: i.per Esaiam dixit. »Si fuerint peccata vestra sicut foenicium, ut
nivem dealbabo«¹⁰²⁵, ergo nos non facimus/ ita ad propositum/
ipse est qui iustificat impium, ipse est deus noster, qui pium
facit, ergo nostra cogitatio non facit nos pios, ad hoc fa-
Ephe: ii.cit Apostolicum testimonium: »Dei sumus factura in Christo
Iesu: in bonis operibus que preparavit deus cum illis ambulemus«¹⁰²⁶, G4^v
vel ut Erasmus noster legit, »Ipsius sumus figmentum, con-
diti in Christo Ihesu ad bona opera: quae praeparavit deus
ut 〈in〉 eis ambularemus«¹⁰²⁷, patet ergo pietatem ad deum perti-
nere, et ob id quod cogitatione nostra fieri non potest, proxime
Ioan: xiii.gustatis: adcurrit illud. »Si non lavero te: non habebis partem
mecum«¹⁰²⁸, a simili est consequens, quod cogitationes nostrae non
faciunt nos pios, super est igitur ut vel falsum sit quod co-
Deus facit et homo facere fertur.gitationem hominem pium facere scripsit/ vel habemus nodum
dissolvendum. Paucis advertite, quedam nos de misericordia
dei facturos, que nostris viribus nullo modo faceremus, quando
autem deus operatur in nobis, et non in vacuum eius gratiam
recipimus operamur, et facere secundum scripturas dicimur,
auctoritas illa nos ingeniose hoc docet, ut patet. »Non vos
Mat: x.estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in
vobis.«¹⁰²⁹ Ecce primus sermo dicit. Nos non esse: qui divina
loquimur et sapimus. Secundus autem dicit spiritum sanctum in
nobis loqui, propterea nos non possumus ex nobis divina
salubriter sapere: aut dei testimonium perhibere. Verum quando
Ioan: xv,Spiritus sanctus nobis perhibet testimonium¹⁰³⁰, nos perhibemus:
hoc est quod dixit, »qui loquitur in vobis spiritus patris vestri«¹⁰³¹,
per solam ideo gratiam, vel dei misericordiam, secundum deum
Matth: xvi.cognoscimus testificamurque etc. quod alias nobis homi-
nibus esset impossibile per gratiam dei fit possibile, quod erat
asperum, fit planum¹⁰³², hoc concludimus per Ezechielem, qui di-
Ezech: xxxvi.cit, »Ego faciam vos facere.«¹⁰³³ »Est ideoque verum quod nostra cogitatio«
nos facit pios, hoc est illa cogitatio de qua supra diximus,
quam deus inspiravit, facit pium, et deus est qui facit pium,
qui facit et creat nos in bonis operibus, itaque scriptura nos
dicit facere, quando per charitatem: quae diffusa est in nobis per
Ro: v.S'piritum' S'anctum'¹⁰³⁴ facimus, quando ipse facit nos facere: et in hoc magna dei
Ezech: xvi.¹⁰³⁵misericordia commendatur, quod sua dona, nostra facit, et quod sua
que nostra fecit/ nos facere per scripturas asseveravit, quodque
sua, que nostra efficit coronare dignatur. hoc Christus post
lotionem exemplo humilitatis docuit, dicens. »Exemplum
Ioan: xiii.dedi vobis ut quemadmodum ego feci, ita et vos faciatis.«¹⁰³⁶
Sed quid est quod facturos precepit? Debetis et vos alter
alterius pedes lavare,¹⁰³⁷ precipit nobis invicem pedes lavare,
qui tamen predixit, »Si non lavero«¹⁰³⁸: ut sit verum, nisi Christus laverit
non lavantur sordes. Nec nos alter alterius pedes lavamus H1^r
nisi Christus per nos laverit, Nostrum est donante Deo
ministerium charitatis et humilitatis adhibere, illius exau-
i. Corin: xiiidire, ac ab omni peccatorum contaminatione mundari per Christum
et in Christo, hoc est quod ait Apostolus. »Si omnia sacramenta
habuero charitatem autem non habeam, nihil sum. Si linguis
angelorum loquar, charitatem autem non habeam factus sum velut
cymbalum tinniens: Charitas dei omnia suffert. omnia credit,
omnia sperat.«¹⁰³⁹ Cui consequens est, charitatem dei utiliter
operari. per ista iam nolo ambagiosam questiunculam de
vi sacramentorum dissolvisse suo loco aptius explicandam.
Lu: xi.Dico autem quod hoc modo procedunt sequentes auctoritates,
»date eleemosinam et ecce omnia munda erunt vobis«¹⁰⁴⁰: et »ignem
ardentem extinguit aqua. peccatis resistit elemosina«¹⁰⁴¹ etc.
et illa Aug'ustini' de perfecti'one' iusti'tiae' »Munda oratio: mundat peccata«¹⁰⁴²,
que omnia intelligo: si deo operante in nobis facimus si cha-
ritate acti fuerimus, identidem de cogitatione quam deus inspi-
ravit dicimus. affirmantes tamen deum facere hominem pium,
non opus nostrum, inquantum nostrum, sed inquantum suum,
deo enim totum tribuimus, cum non^fx sit volentis, nec curren-
tis, sed dei miserentis.¹⁰⁴³ Hoc modo dixit Aug'ustinus' de dei civ'itate'
li. x. c. xxii. quod peccatorum purgatio non fit nostra virtute, sed
Hiere: ix.divina indulgentia.¹⁰⁴⁴ Deus enim nobis donavit misericordiam
secundum illud »tu es misericordia mea«¹⁰⁴⁵. et illud »ego sum qui
facio misericordiam^fy in terra«¹⁰⁴⁶, ergo eleemosinam veram deo
miserante facimus/ deo donante. deo inspirante. deo infun-
dente. deo operante. qua propter si mundat sordes, Dei est,
non opus nostrum. ita de cogitatione senciendum que pium
facere dicunt, vel si placet ipsa cogitatio, Deinde in textu: pie-
tas est. et »pium facit« sicut iusticia iustum. intelligendo tamen
secundum ea quae de Civi'tate' dei li. ii. c. xxix. a¹⁰⁴⁷ et li. x. c. xxii.¹⁰⁴⁸
simul scripsit.

In textu »pietatem« etc. Hanc graeci ευσεβειαν, vel ex-
pressius et plenius θεοσεβειαν vocant, ita August'inus' in
epist'ola' xxix. M. que est liber de senten'tia' Iacob'i' in c. viii. scripsit¹⁰⁴⁹,
Qui de civita'te' dei li. x. c. i. ait quod servitus dei nuncu-
pata est grece λατρεια vel θρησχεια hoc est religio, vel quem
nos cultum dei. illi θεοσεβειαν appellent, »si tantummodo H1^v
cultus« »dicatur. non soli Deo deberi videtur: Dicimur enim
Colimus homines.colere« »homines: quos honorificatione: vel recordatione:
vel presentia frequentamus, Nec solum ea: quibus nos re-
ligiosa humilitate subiicimus. sed quedam etiam. quae subiecta
Colimus inferiores nostros.sunt nobis, coli perhibentur, Nam ex hoc verbo. agricole et
coloni incolae vocantur, et ipsos deos. non ob aliud ap-
pellent caelicolas: nisi quod caelum colant, non utique veneran-
do sed inhabitando«. sic »colonos« »ab incolendo^fz«. ideoque quod
cultus »aliarum rerum dicitur«. »latine« »uno verbo« »cultus deo de-
bitus« »significari^ga« »non potest«, »Ipsa« quoque »religio quamvis distinctius«
»dei cultum significare videatur«, »tamen quia latina loquendi
consuetudine« »quibuscunque necessitudinibus dicitur exhiben-
da religio«. »fidenter dicere« non »valeamus. religionem non esse«
»dei cultum«. »pietas quoque proprie dei cultus intelligi solet«.
»hoc tamen et erga parentes officiose haberi dicitur«. »unde in quibus-
dam scripturarum locis, ut distinctio certiorum appareret. non
ευσεβειαn quod ex bono cultu: Sed de θεοσεβειαν quod
ex dei cultu: compositum resonat. dicere maluerunt. utrum/
libet autem horum nos uno verbo enunctiare«¹⁰⁵⁰ nequimus,
Nolo etiam vos celare: quod »multa de divino cultu: usurpata
Nota^gb contra scholasticossunt, que honoribus deferuntur humanis. sive nimia humilitate, sive
adulatione pestifera, ita tamen: ut quibus ea deferuntur. homi-
nes haberentur. qui dicuntur colendi venerandi« et in extremo
»adorandi«〈/〉 Aug'ustinus' eo'dem' li. x. de dei civi'tate' c〈.〉 iiii in fine¹⁰⁵¹. meo iudicio
Scholastici in deferendis honoribus. tum hominibus tum
sanctis. tum reliquiis nimium doctiores: diligenciores: cu-
riosiores fuere〈.〉 Nam tametsi »invisibili« deo. optima et » in-
visibilia«. »pure mentis et bone voluntatis officia« congruant,
visibilia tamen sacrificia illorum sunt signa. quemadmodum
»verba« significantia vel »sonantia rerum sunt signa« Aug'ustinus' eo'dem' li:
c. xix.¹⁰⁵² Bonum et saluberrimum esset si dei populus plane do-
Asellus domini quemadmodum colendusceretur. venerunt Scholastici^gc ad illam dubitationem an asellus do-
mini sit latria hoc est dei cultu. colendus, et decidit ille -
frater qui excerpserit Capreolum: quod latria. verba eius haec
sunt. »Asellus autem ille ut coniunctus Christo latria esset adoranH2^r
dus, divisus hiperdulia«¹⁰⁵³: miror scribas iudeorum hoc igno-
rasse nesciisseque populum clamantem »benedictus qui venit in
nomine domini«¹⁰⁵⁴: ut potius vociferassent, »Benedictus Asinus qui por-
tat Christum qui venit in nomine domini«, sed movet consor-
tes et questionis mute decisores. quod aliqui straverunt vesti-
menta sub pedes Asini et quod discipuli asino, imposuerunt
vestimenta non autem Christo, Non est mirum quod similia, fingunt
cum homines »pestifera adulatione« faciant deos ut illos
beant quando volunt, quando nolunt. cacodaemones. hec tamen
nolo dixisse animo iniuriandi, molior in eum offensos, sed
miror sine scriptura talia eum scribere presumpsisse, Nam iuxta
eius decretum, latria essent foemuralia calcearia Christi co-
lenda. Hoc tacere: etiam si liceret, non valeo, quod Thomisticae
adorationes et cultus sanctorum, nisi Gabrielem Bielum do-
centem admiscueris et valde crudae, hocdico cum supporta-
tione, et quod Magistri nostri eximii, hoc est scholastici. iii. d. ix.¹⁰⁵⁵
multas struunt rixas, sine sacris scripturis audacter deter-
minantes, per ista non eo inficias, reliquias sanctorum ipsosque
sanctos esse colendos, modo si ita colantur ut coli velint.
Capreolus facit ex ligno crucis et Christo »unum totale«
»adorationis« »^gdobiectum os^gd«¹⁰⁵⁶: quae lubenter posthabeo. Redeundo
moneo vos legittime adorationis, hoc est, quae est secun-
dum legem dei, orantes ut dominus dirigat gressus secundum
verbum suum: ne altum sapiatis, ne nimium humiles, hoc
est ignorantes, pyratae sitis honorum dei: transferentes a
Deo debitum^ge ad aliquem sanctorum honorem, non modo
indebitum, sed illicitum, sed et sanctis offensam atque spo-
ps lxxii.lium pro honore exhibeatis: absit: absit adulationis pe-
stilentissimus morbus. Eant questus pecuniarii, dispe-
reant animarum deceptores. »Mihi autem adherere deo
bonum est.«¹⁰⁵⁷

Quoniam in hanc provinciam traiecimus, opere prae-
cium est aliqua ex Aug'ustino' proferre, Videndum ac disseren-
dum etenim est, Utrum beati velint etiam sibi »a nobis H2^v
religionem pietatemque servari«, »an tantum deo, qui etiam noster
est, an placeat eis ut sacra faciamus«, »vel aliqua nostra seu
nosmetipsos religionis ritibus consecremus.«¹⁰⁵⁸ de civi'tate' dei
li: x. c. i. et c. xvii. ad fi'nem'¹⁰⁵⁹ c. xviii.¹⁰⁶⁰ »Quecumque« enim »immortalis po-
Sancti nos volunt deo esse subditostestas quantalibet virtute predita: si nos diligit sicut seipsam:
ei« nos »vult esse subditos, ut beati simus, cui et ipsa sub-
dita, beata est. Si ergo non colit deum: misera est.« »Si autem co-
lit deum, non vult se coli pro deo, Illi enim potius divinae sententiae
Exo: xxii.suffragatur«, »Sacrificans diis eradicabitur nisi domino soli«¹⁰⁶¹, Nam
ut alia nunc taceam quae ad religionis obsequium: quo colitur
Soli deo sacrificandum.deus: pertinent, sacrificium certe, nullus hominum est qui
audeat dicere, deberi: nisi domino soli. »Quis« enim »sacrificandum
censuit, nisi ei, quem deum aut scivit, aut putavit: aut finxit«,
Aug'ustinus' Beati et nos sacrificium dei sumus.eodem li: x. c. iiii.¹⁰⁶² »Nolunt beati nos sibi sacrificare, sed ei cu-
ius et ipsi nobiscum sese sacrificium esse noverunt«, eo'dem' li: x. c. vii.¹⁰⁶³
Non alteri visibile sacrificium afferendum esse noverimus, quam illi
cuius in cordibus nostris invisibile sacrificium esse debemus, tunc
favent nobis beati: et congaudent. Si autem illis sacrificia exhi-
bere voluerimus, non libenter accipiunt, enimvero cum ad homines
Sancti nolunt nostra sacrificia.ita mittuntur: ut eorum presentia senciatur, vetant nos apertissime.
»Sunt« de his »in« literis »sanctis exempla. Putaverunt quidam angelis
honorem deferendum vel adorando vel sacrificando: qui
debetur deo, prohibiti: iussique sunt, hec ei deferre: cui uni
Apo: xix. et xxii.fas esse noverunt.«¹⁰⁶⁴ cecidit Ioannes ut adoraret, angelus
repressit eum, cum ait. »Cave ne feceris conservus tuus
Actuum xiiiifratrum tuorum habencium testimonium Iesu: Deum adora.«¹⁰⁶⁵
Paulus et Barnabas se quoque velut deos honorari vetuerunt¹⁰⁶⁶〈,〉
epistola xlix. in solu'tione' q'uestionis' iii. c. d.¹⁰⁶⁷ et dic'to' li. x. c. xix.¹⁰⁶⁸ »Dominum deum tuum
Sacrificium quid sit.adorabis et illi soli servies.« Deu. vi.¹⁰⁶⁹ »verum sacrificium est omne
opus quod agitur, ut sancta societate inhereamus deo: relatum
ad illum«, a »quo veraciter beati esse possimus«: eo'dem' li. x. c. vi¹⁰⁷⁰〈,〉 in
quo c'apitulo' multa sacrificiorum genera commemorat: si legeris cum
Homo sacrifi'cium'c. v. et c. iiii. in princi'pio': Nam »homo inquantum moritur mundo
Corpus sac'rificium'vivitque deo, sacrificium« dicitur. »Corpus quoque nostrum, si per tempe-
Ro: xii.rantiam«, propter deum »castigamus sacrificium est.« per Apostolum. »Ut ex-
hibeatis corpora vestra hostiam vivam etc.«¹⁰⁷¹ Quod »si corpus^gf«, »cum eius
Anima sacrificium.usus ad deum refertur: sacrificium est, quanto magis anima ipsa: cum se
refert ad deum sit sacrificium«, »vera sacrificia opera sunt miseriH3^r
cordiae« quae in deum: »sive in nosipsos: sive in proximos«: »referuntur«,
»Universale sacrificium« est »congregatio societasque sanctorum«,
Universale sacrificium.hanc obtulit »sacerdos magnus«, in hac oblatus est Christus
per »passionem suam pro nobis«, ut tanti capitis corpus essemus se-
cundum servi formam, »est igitur et ipse« »sacrificium.«¹⁰⁷² »Sacrifitium visi-
bile est invisibilis sacrificii sacramentum id est signum sacrum, illud
quod ab hominibus appellatur sacrificium: signum est veri sacrificii.«¹⁰⁷³
Summum verumque sacrifitium est Christus qui »(in forma
Summum et verum sacrificium. Humanitas Christi est sacrificium.dei sacrificium sumit) in forma autem servi sacrificium
maluit esse quam sumere, Ne vel hac occasione quisquam
existimaret cuilibet sacrificandum creaturae«: hoc legant
Scholastici et decoquant: »per hoc et sacerdos est, ipse of-
ferens, ipse oblatio«, ipse corporis sui caput, et ecclesia ip-
sius capitis corpus, in ipsa per ipsum. et ipse per ipsam suetus est
Christus offerri, de civi'tate' dei li. x. c. xx.¹⁰⁷⁴ »Christus« »sacerdos se-
cundum spiritum.« »hostia secundum carnem« Aug'ustinus' de tempore s. cxxx b¹⁰⁷⁵ que fa-
ciunt pro explicatione tex'tus' nostri in versi'culo': Unde et in ipso
Soli Deo sacrificandum.et singulari sacrifitio: patet etiam quod uni deo sacrificandum est,
et quod illis angelis credendum est, qui non sibi ipsis, sed
deo communi et uni sacrificari precipiunt, nec illis adsentire bona
debet anima, qui aiunt et docent, sacrificandum esse plu-
Non angelis, sed Deo sacrificari oportet.ribus diis vel beatis. Sed illis adherendum doctoribus, qui
docent universali deo sacrificandum, de Civita'te' dei li: x. c.
xvi.¹⁰⁷⁶ Per ista sit enodata questiuncula de cultu sanctorum,
quod eis videlicet non esse sacrificandum, et quod latria vel
theosebia. idest dei cultus soli deo, ergo nulli sanctorum,
nulli denique creaturarum est exhibendus.

Quod autem
Festa sanctorum celebria.festa celebramus sanctorum, non obstat huiusmodi ritus nostrae
sententiae, ipse enim orationes quas Ecclesia effundit, in-
struunt simul et cultum debitum et quod »deum in sanctis lau-
damus«¹⁰⁷⁷, hoc scio ignorare scholasticos videlicet quid sit
ps. cl.deum in sanctis colere. Si autem tam diligentes fuissent in
dei verbo quod in libris scriptum habemus. Si illa seduli-
tate et vigiliis legi dei ediscendae invigilassent, quibus ad
naturales syllogismos, item in creaturarum cultu incubu-
erunt, curassent etiam ut verbum dei, lex dei, Biblia, et libri
sancti vestirentur purpura, includerentur capsulis aureis H3^v
et argenteis. Sed magis insedit eis cura attollendorum
vestimentorum et calceorum dei, quam dei verba: magis hono-
rantibus vestes, calceos, terras: ac pugillares sanctorum, quam
eorum literas et libros, quos tanquam liberos ediderunt, quibus
nobiscum mortui loquuntur, quibus nos sancti erudiunt, ob
id merito nobis ignoti sunt facti. Si populus Dei tantis
illicimentis ad Pauli epistolas evocaretur, sicut ad eius Bar-
bam, que tanquam superflua abrasa fuit trahitur, multo nobis esset
notior Apostolus, multo nobis esset clementior ad interce-
dendum, magis strenuus^gg, ad obtinendum instancior. Sed
quia mentam et rutam decimamus, graviora vero atque uti-
liora magisque necessaria negligimus¹⁰⁷⁸, factus est cibus scri-
pturarum quotidianus, asper ac molestus, At coniicio non
defuturos^gh qui eam sunt sequentiam illaturi. Ergo sancti non
Sancti colendi.sunt colendi? absit, parentes infirmitatis colimus, quam-
obrem negligeremus parentes animae? asseveravi autem
ita uni incumbendum: ut nec utiliora transeamus velut ne-
glecta. Verum quot sunt qui ignoranter plus ledunt sanctos
quam placant? quot? qui deo: suum cultum furantur, et sacrificant
(ut ita dicam) cum Dei lachrymis, hoc est ira divina. quot
sunt? qui non pascuntur dei verbo, sed veneno conficiuntur.

Hic sencio, Cum omnium doctiss'imo' nostro Erasmo, quod libri
sanctorum nequaquam sunt minoris existimandi: quam eorum vestes
sudaria et reliqua id generis, verba eruditiss'imi' sunt Erasmi.
Libri sanctorum sanctiss'imae' sunt reliquiae»Calceos sanctorum et sudariola mucco sordentia exoscu-
lamur, et eorundem libros sanctissimos et efficacissimas
divorum reliquias, neglectas iacere patimur, Tuniculam aut
indusiolum divi: aureis gemmatisque thoris reponimus, et li-
bros ab illis elaboratos: in quibus id quod illorum fuit optimum
nobis adhuc vivit spiratque, cymicibus, tineis impune ro-
dendos reliquimus«¹⁰⁷⁹, hanc reprehensionem et sententiam inter-
legendum satis declarabo, sufficiat nobis hoc quod Aug'ustinus'
scripsit de civi'tate' dei li: x. c. xvii.¹⁰⁸⁰

Equidem sancti sunt colendi, ita de eccle'siasticis' dog'matibus' c. lxxiii.
legimus, »Sanctorum corpora et precipue beatorum martyrum re-
liquias, ac si Christi membra syncerissime honoranda, et ba-
silicas eorum^gi nominibus appellatas veluti loca sancta divino H4^r
cultui mancipata affectu piissimo« »adeundas credimus. Si
quis contra hanc sententiam venerit, non Christianus, sed Eunomi-
anus et vigilancianus creditur«¹⁰⁸¹, colimus tamen sicut sanctifica-
tos, non sanctificantes, sicut iustificatos non iustificantes.
Insuper sicut animus magis amandus quam corpus,¹⁰⁸² ita non de-
sunt reliquiarum testimonia ut obstringant nos multifariam
eas colere et venerari, non confuse, sed distincte.

Illi autem dissentio, quod aiunt asinum Domini ut Christo coniunctum
adorandum latria, Quippe ita coniunctum nec legimus nec
concredere audemus, quod dei cultus sibi afferi possit.¹⁰⁸³ Ex-
Asellus domini queadmodum adorandusistimo namque sanctos et angelos beatos Deo coniunctiores
esse, quam asinum cui dominus insedit, quam tunica qua vestitus fuit.
Nec enim legimus, Asinus (cui insedet dominus) unus est cum eo
sicut de homine sancto scriptum habemus, qui adheret deo
unius esse spiritus cum illo, Nec videmus dixisse iumentis, Si
portabitis me amici mei estis: quod iustis, hic degentibus
dictum est. Quamquam et homo pecus dei esse possit. Iuxta illud〈:〉
»Nos^gj autem populus eius et oves pascuae eius.«¹⁰⁸⁴ Et iuxta^gk Aug'ustinum'
Foelix asinus: allegorice homo: cui insidet Christus quem cohi-
ps. xxxvi.bet Christus, quem frenat, quem dirigit: quem pascit, quia ille
Asinus iustus est:¹⁰⁸⁵ cuius »os meditabitur sapientiam: et lingua
eius loquetur iusticiam: lex dei eius in corde ipsius.«¹⁰⁸⁶ »Si separe-
mus Asinum a Christo«, ait ille frater, »tunc hyperdulia colimus«,
et adiecit sine assertione, sed optime, »Nam sequeretur quod idem
cultus et honor ei exhiberi posset mortuo in reliquiis, qui
Hyperduliabeate virgini affertur, qui angelis, est enim secundum eas hyperdu-
lia: cultus optimae et supremae creaturarum prebendus.«¹⁰⁸⁷ Cui et
illud absurdum consequens esset, creatura irrationalis, quae
dei templum esse nequit, a Deo seiuncta, posset pariter coli:
sicut rationalis creatura, in qua ac si in templo suo vivo ha-
i. Corin. xvbitat, deus, cui iugiter insidet et coniungitur in quo est »deus omnia in
omnibus«: haec iterum repetivi, ne vulgus confictis fraterculorum
fabellis adsenciatur, ne illis credens plus quam veritati Deum ma-
gis provocet quam colat. Si asinus ille viveret forsan tantis pre-
stigiis gravatus: tandem se perniciose ita coli, sicut Asina
Baalam retineretur, reclamaret, redargueret eosque refelleret.¹⁰⁸⁸
De cultu sanctorum quem nonnulli item sinistre in precandis eis
habent paulopost tractabimus.

H4^v
Cultus Dei.In tex'tu' Dei cultus etc. Signa albo lapillo, quod dei cultus
in eo maxime constitutus est, ut anima deo non sit ingrata,
hic cultus dei, est pietas, est sapientia, est timor dei, ut sa-
tisfaciam textui: repeto quem Aug'ustinus' allegat tex'tum' patientiss'imi' Iob
Iob xxviii.inquientis, »Ecce pietas est sapientia«¹⁰⁸⁹, vidi, legi et relegi illum
tex'tum' ad literam autem legere hoc nequivi, scio autem scriptum
sub hoc sacro, »Ecce timor domini ipsa est sapientia«, ita sonat
tex'tus' iuxta lecturam Grego'rii' in Iob li: xix. c. vii.¹⁰⁹⁰ iuxta denique
commentaria incerti authoris, olim Hieronymo¹⁰⁹¹ adscripta,
Nec Aug'ustinum', usque^gl ad fi'nem' tex'tus' c. xxviii. emedullantem comperi¹⁰⁹²,
Nihilominus ita citasse credendus est, quoniam de gratia
no'vi' testa'menti' c. xviii. vel in epistola cxx. x, eum locum cum verbis
Iob xxviii.continuo anteiectis inducit, »dixit«, ait »homini, Ecce pietas
est sapientia«, liquet idcirco secundum Aug'ustini' sententiam, quod
timor domini castus permanens in saeculum saeculi, est pietas,
est illa sapientia, nam premisit de timore illo casto, »Qui
timetis dominum laudate eum«¹⁰⁹³, quis veraciter laudat, nisi qui
Pietas est sapientia et timor dei¹⁰⁹⁴ castus.synceriter amat. porro pietas cultus dei est, qui nec colitur
nisi amando: ac per hoc videlicet quod pietas est sapientia,
»sapientia est charitas dei.«¹⁰⁹⁵ Deinde rursus de timore, qui
laudat dominum, prosequitur. Proinde liquet pietatem esse
timorem castum¹⁰⁹⁶, qui deum laudat, qui deo non est ingratus,
qui est sapientia illa de qua Iob .c. xxviii.¹⁰⁹⁷ et Hie'remias' c. ix. qua
scimus, quia deus est dominus qui facit »misericordiam et iudi-
cium et iusticiam in terra«¹⁰⁹⁸, haec enim placet Deo, qua scimus que
a deo nobis donantur, qua fatemur nos accepisse, et habere
i. Corin: iiii.nihil quod non acceperimus, et in hoc gloriamur, sic tamen ut
in domino.¹⁰⁹⁹ Haud iniuste dei cultus dicitur pietas, Pietas me-
rito est sapientia illa, que trahitur de occultis. De luce illa in-
accessibili¹¹⁰⁰, sed trahitur, quoniam nemo venit ad Christum nisi
tractus a patre¹¹⁰¹, trahit pater, et trahitur sapientia, trahit
pater aperiendo os nostrum, trahitur sapientia illa, quia »os
ps cxviii.meum aperui et attraxi spiritum.«¹¹⁰² Quem? non huius mundi,
sed dei, ut sciamus. Sed quid? quod nobis a Deo donatum
est, ut sciamus, quia Deus est dominus a quo omne consilium
rectum, omnia »sancta desyderia«, »et iusta sunt opera«, qui dat
»pacem«, qui »corda nostra« suis dedicat »mandatis«, quemadI1^r
modum^gm Ecclesia in collecta pro pace orat¹¹⁰³, et auctoritati
Hieremie consonat. Ecclesia illa sancta deum suo cultu
Domi'nica' iiii. post Trini'tatis' Veneratur, cum dicit. »Protector in te
sperantium, sine quo nihil est validum«, ergo nos infirmi: tu
fortis, »nihil sanctum«¹¹⁰⁴ (ergo omnia nostra iniusta: conspurcata:
prophanata sunt) »multiplica super nos misericordiam tuam«
(quia domine tu docuisti te facturum in terra misericordiam) »ut
te rectore«, Nam quando nos regimus nos, aberramus, oscitabun-
di et precipites collabimur, Igitur »ut te rectore: te duce
transeamus per bona temporalia«, ergo ex nobis: hoc est nostris
voluntatibus, non transimus per^gn temporalia: Verum haeremus in eis, im-
plicamur, involvimur, sauciamur, necamur, fac nos er-
go transire, quia sine temporalibus transire non possumus, te rectore
ps. 〈xxxi〉te duce ergo, Equidem nisi regas, effrenes, sine te sumus:
»sicut equus et mulus in quibus non est intellectus«¹¹⁰⁵, sicut ferae
sine frenis, sed non est satis, regi nos per te ut transeamus,
oportet deum ducem habere, qualem? qui infirmitati nostrae dat
Deu: viii.fortitudinem facere virtutem¹¹⁰⁶, »transeamus per temporalia. ut non
amittamus aeterna^go bona«¹¹⁰⁷, quae sunt illa aeterna bona, Ser-
vire deo, obtemperare deo, sed ita, ut et corpore, quod iam pec-
i Corin: xv.cato servit, quod carnale est, quod repugnat^gp, absorpta mor-
te in victoria¹¹⁰⁸, obediamus, »ut sit« ille »omnia in omnibus«¹¹⁰⁹, haec
exempli causa dixi, ut studiosi discerent colere deum, simul
et intelligere quid sit pietas, pietas gratis deum amat, Aug'ustinus' ps
cviii. b¹¹¹⁰: et de tempore, ser. ccxxxiiii.^gq1111 »Pietas« »deum pura mente« colit,
Ad fratres in here'mo' sermo: xxiiii c:¹¹¹² Bern'hardus' sermo: xxxv. in
parvis.¹¹¹³ Hila'rius' ps i.¹¹¹⁴

In tex'tu' In verissimo et singulari sacrificio etc. Dicit quod
in celebratione missarum (ut inquimus) adiuvemur agere
gratias domino, ne deo simus ingrati, Duo mihi videor videre
quae non sunt spernenda, Alterum quod licet libros (ut dicimus)
Licet libros ut dicimus missales allegare.missales (ex quibus deo singulare sacrificium missarum, et
legimus et sacrificamus) pro affirmatione seu constructi-
one nostrarum sentenciarum potissime catholicarum proferre
ad refellendum^gr gratiae dei adversarios, nec illud testimoniorum
genus velut vulgare, atque palustrae, contemptui est habendum
identidem^gs cum orationibus: quas ecclesia cottidie profundit, I1^v
sentiendum, videlicet quod eas pro nostrarum sententiarum astructione
Libri orationum allegari possunt.citare licet et expedit de pecca'torum' meri'tis' li: ii. c. v. et vi.¹¹¹⁵ cum
allegatis nostris, ita in posterioribus fecimus conclusio-
nibus¹¹¹⁶, Nec inconsulto, turpe existimantes esse nobis,
iugiter in orationibus versari et eas nos ignorare. Proinde
conciliabulo illi privato contra nos inito per alium respon-
demus. Si malo nos iudicio et perverso agitari censere
non cessant, iudicent libros, tam missarum quam orationum:
tum ecclesiasticorum, quos si nobiscum desipere compererint,
decernant in primis oportet, si modo iudices haberi se velint:
eos et erroneos et haereticos esse atque concremandos. Sub-
inde nobis liberum erit vel cineres sanctorum librorum sequi:
vel incolumitatem (sanctos libros sicut adversarii condem-
nantes) huius infirmi corporis curare. Sunt autem dupli-
ces orationes: quedam universalis Ecclesiae: et ille sunt optimae
ac divinae legi dei verbo consonantissimae. Rursus quedam
Quedam sunt orationes abrogandae.sunt editae mandato quorundam episcoporum, qui quandoque id ius
faciendarum collectarum seu orationum, Scholasticis theolo-
gis, aut illis hominibus qui non dei sed suas traditiones se-
quuntur, delegavere. quedam illarum ita sunt supersticiosae et
dei verbo dissonae, quod tanquam lutum caeteras sanctas ora-
tiones conspurcantes et contaminantes abstergi deberent
et aboleri, Nec merentur execrationes minus quam orationes
dici, Cuiusmodi sunt ille que in sanctis spem collocant, et ita tempora-
lia deposcunt, ut sanitatem spiritus principio et medio et fine
suo oblitae sint. Non esset abs re si castigatio apponeretur,
quippe dissociandae sunt sanctae a prophanis orationibus,
has nec admittimus secius quam ad refutandum eos qui eis
utuntur.

Nunc ad alterum videlicet ad intellectum huius. »gratias agamus d'omino'
Deo nostro«¹¹¹⁷: imus, Sacerdotes in omnibus prefationibus novum
Sursum corda.hoc canticum vel legunt vel canunt, »Sursum corda«, admo-
nentes nos corda: hoc est voluntates nostras habere sursum ad
deum, a quo omne donum perfectum descendit, tanquam dicerent.
»Sperate in deo: omnis congregatio populi: effundite coram
ps lxi.^gtillo corda vestra. Deus adiutor noster in aeternum«¹¹¹⁸: »In deo salutare
meum et gloria mea. Deus auxilii mei et spes mea in deo I2^rgu
ps liiii.est«, David in principio canit. »Nonne deo subiecta erit anima
mea, ab ipso salutare meum.«¹¹¹⁹ Subiicere deo animam, est cor
sursum habere, est deo cor effundere, non intra se continere,
iactare quoque in domino curam suam. Hila'rius' ps lxi. ait. » Effunden-
dus est coram deo omnis affectus: ut nihil de nobismetipsis
fiduciae sit, sed ut per eum: ante quem, nos effundimus pro
peccato, adiuvemur.«¹¹²⁰ cui consonat Aug'ustinus' eo'dem' ps litera N. » Que-
rens deum meum: effudi super me animam meam, ut illum attin-
gerem, in me non remansi«¹¹²¹, hoc est cor habere sursum, effundere
deo animam, illi dicere, tu es deus meus, spes mea, auxilium
meum, fortitudo mea¹¹²², salus mea¹¹²³, virtus mea¹¹²⁴, et tu mihi omnia
es, ego mihi nihil sum. Populus admonitus ut cor ad deum
Habemus a domino.attollat, Respondet, Habemus ad dominum¹¹²⁵: vel ut nonnulli
legunt habemus a domino, hoc est cor habere sursum, nobis vi-
lescere et displicere, in deum autem synceram spem transferre^gv, ab
illo omnia bona postulare, nostram infirmitatem fateri, habe-
mus a domino, non a nobis, Sed quare? quia sancta est confessio,
ii Corin: iiii.scientia est fidei, ergo hoc donum habemus a domino. Nihil etenim
habemus quod non recepimus¹¹²⁶, Illi autem qui respondent ha-
bemus ad dominum, per verba sacerdotum instruuntur illam scientiam
et confessionem eis contigisse a domino, Aiunt enim po-
pulo. Gratias agamus domino deo nostro, eoipso quod domino
deo gratias agimus: fatemur nos eam habere dei munere seu
dono, nec gloriamur de hoc munere tanquam non receperimus,
sed libere dicimus, gratias agamus domino, gloriamur in domino,¹¹²⁷
qui dedit nobis ut cor sursum porrectum habeamus, non
sumus ingrati, gratias agimus deo qui nobis dedit, non no-
bis tribuimus sed illi, hoc est quod Chorus adiungit, »dignum
et iustum est.«

In tex'tu' Erit autem ingrata etc. Si quod illi ex deo est, sibi tri-
buerit, sensus est〈:〉 anima erit ingrata, si adscripserit sibi illud
quod ex deo habet, huc oculos vertant, qui dicunt, ego
meis laboribus, has opes, illas merces, istas artes nactus
sum, Ego cras lectionem legam, nam reprehensibilis est illa locutio I2^v
et hominis ingrati sermo, Melius simplices, qui a se, ad
Deo volente legam.deum omnem transferunt facultatem, aiunt, Si deus voluerit, cras
id negocii tractabo, vineas culturus, aedesve structurus
Donante deo opes habemus.Deo volente legam, item dominus deus largitor omnium
bonorum, opes, sanitatem, robora et studia concessit. Quam-
quam illa prima fronte puerilia videantur, tamen cum superba potissimum
inter doctos locutio crebrescat, et Hier'onymus' illud locutionis genus
adversus Pelagium triverit¹¹²⁸, non est abs re. ut hereseos morbo
medeamur. Cum hereticum interficiat, qui esse hereticum patitur, et
contra Haereticorum correptorum, vivificator sit, conserendae sunt
manus/ ut haeresi morientes catholice fidei vivant, Quod
si non paciantur, saltem illud nobis concedant, eos crimini in-
gratitudinis morituros. ut virtuti gratitudinis convivant
Causam ipsam crimenque non personas mordebimus. Audi
igitur tu ingrate, imo sacrilege, semper nobis auxilium dei ne-
i Corin: x.cessarium fore, audi Apostolum predicantem, »Sive manducatis
sive bibitis, sive aliud quid agitis, omnia in nomine domini
Iacob: iiii c:agite.«¹¹²⁹ Et illud Iacobi. »Ecce nunc qui dicitis hodie aut cras
ibimus in illam civitatem, et faciemus ibi quidem annum, et
mercabimur et lucrum faciemus, qui ignoratis quid erit in
crastinum«¹¹³⁰, haec irrisio satis superborum impudentiam servaret,
sed non desunt qui strophis veritatis testimonium eludere
conantur, idcirco planius retundit per sequentia superbae
Iacob: iiii.locutionis genus. Subieci post pauca: pro eo quod debea-
tis dicere. »Si dominus voluerit et vixerimus, faciemus hoc aut
illud«¹¹³¹, Quo verbo manifestius superbiae arcentur illorum
qui »iniuriam sibi fieri putant, et destrui liberi ar'bitrii' potestatem,
si ad deum semper authorem recurramus, Si ex illius pende-
mus voluntate, et dicamus. Oculi mei semper ad dominum«¹¹³²
ps. 〈xxiv〉(Hiero'nymus' ad Ctesiphontem adversus Pelagianos col: iiii. a)¹¹³³
Iterum audiant Apostolum qui ait. »Spero autem in domino Iesu, me
Phil: ii.Timotheum brevi missurum vobis«, qui post paucula sub-
iunxit. »Hunc igitur spero me missurum, ubi videro mea ne-
gotia. Confido autem in domino, quod ipse brevi venturus sim«¹¹³⁴, qui
eos simplices deo volente, deo annuente: deo concedente
in omnibus suis dicunt operibus faciundis, rident, quid agunt?
nisi quod apostolicum praeceptorem, doctorem nostrum, contemI3^r
nunt, ille enim dum sperasset se missurum Timotheum in domino
Iesu speravit, non^gw arbitrii libertati se suae credidit. Qui sub-
iecit »confido^gx«, incertus de sua fuit potestate. Idem Apostolus a
Act: xviii f.iudeis Ephesi agentibus rogatus, »ut ampliori tempore mane-
ret«, non annuit: sed dixit. »iterum revertar ad vos deo vo-
lente.«¹¹³⁵ Cur interposuit dei voluntatem, nisi ut doceret in
Sapien: vii li:manu dei esse et nos et sermones nostros¹¹³⁶, volvamus super
dominum opera nostra, ut sciremus tunc cogitationem nostram con-
firmari, »quando omne quod agimus quasi super stabilem et soli-
dissimam petram domini adiutorio devolvimus eique cuncta repu-
tamus« Hieronymo vel authore vel prolatore tercio dia-
logorum libro adversus Pelagianos.¹¹³⁷ Impie agunt qui in co-
Prov: xii a.gitationibus suis confidunt¹¹³⁸, quales sunt, qui absolute se
sua opera facturos: non praeposita dei voluntate, iactitant,
Pii autem sunt: pieque agunt: qui discunt »de« sua »omnino industria:
magis autem de suis diffidere meritis: et soli divinae« sese » pro-
tectioni committere.« Bernh'ardus': sermo: ii. col: iii. in solemni A-
postolorum Petri et Pauli.¹¹³⁹ Pii de se non praesumunt, »sed in
deo perfecte« confidunt, »in deo« »secure et fiducialiter« agunt.
idem sermo: xi. in parvis¹¹⁴⁰, »recte ingratus et impius est qui
sibi tribuit, quod deo largitore accepit/ aut accepturus
est.« iuste impium et idolatram eum qui creaturam plusquam creatorem
colit, qui creaturae plusquam deo servit, appellat Bernh'ardus' in epistola
cvii. col: xxxxvi.¹¹⁴¹ et Gre'gorius' in Iob ca: ix. li: ix. c. i: »Cum deo« in-
quit »contendit, qui non deo, sed sibi virtutem arrogat.«¹¹⁴²
Predictis adde Ambro'sium' de Cain et Abel li: i. ca: vii.¹¹⁴³

In tex'tu' precipue, quae iusticiam. legas sic textum. precipue
illa anima est deo ingrata, que sibi iustitiam tribuerit, Cuius
operibus tanquam a semetipsa et sibimet partis, tanquam de his que
sunt proprie bona: bonorum, quasi sapienter inflatur. que scilicet de il-
lis proprie bonis tanquam suis viribus quesitis tumescit anima preci-
pue est ingrata, hec^gy ante omnia magisque ea anima est deo ingrata
quae sibi ipsi spiritalia bona, quam que corporalia et mentis bona
quae etiam scelerati solent habere. cuius generis sunt, diviciae, mem-
brorum forma, eloquentia, ingenii acrimonia, memoriae te-
nacitas etc. his similia, sibi tribuit. Peccat quidem utraque,
sed gravius ea peccat anima, que bona bonorum que proprie sunt bona I3^v
vendicat sueque facultati deputat, nec est alia peccati immu-
nis anima, quae vulgaria et communia vel interna animi,
vel externa corporis ad authorem largitoremque cunctorum
non revolvit.

Circa praemissa, sit haec conclusio. Bona temporalia sive corporis
sive animi, et omnia ea que tam sceleratis quam piis communiter
conceduntur, a solo deo petenda sunt, Nam ingrata est omnis
A quo sint temporalia flagitanda.anima deo, que bona huiuscemodi deo non reputat, idcirco
ab eo solo petere debet, cui si non reputat est ingrata, parum
profecto nobis esset, quod huiusmodi bona a deo petere de-
beremus, nisi adiiceremus a solo deo postulanda esse, arg'umentum'
dicti Aug'ustini' ps lxvi. b. ubi et ait, »Sine causa ista petuntur ab
hominibus vel daemonibus, quecumque bona, inimici dei ac-
cipiunt, ab illo accipiunt, cumque ab aliis petunt et accipiunt,
Angelis.a deo accipiunt, nescientes«, ita ea »cum angelis tribuunt, non
habent nisi ab illo, penes quem est potestas omnium«, ideoque unus-
quisque cum terrena ista »desyderat, non nisi ab illo desyderet,
qui est fons omnium bonorum creator et recreator universorum«¹¹⁴⁴,
Mat: v.»Ipse enim facit solem suum oriri super bonos et malos, et pluit
super iustos et iniustos.«¹¹⁴⁵ Non ait angelus. Petrus, homo,
vel daemon facit solem suum oriri, Sed〈:〉 pater vester qui est
in celis,¹¹⁴⁶ sed et ille cuius est sol quem oriri facit, »Non putetis
fratres quod aliquis illa dare possit, nisi solus deus.« Aug'ustinus' ps.
xxxv. g.¹¹⁴⁷ Ambro'sius' de vo'catione' om'nium' gen'tium' li: ii. c. iii. f.¹¹⁴⁸ et Bernh'ardus' in
ser: vi. c. de dedica'tione' eccle'siae'¹¹⁴⁹ ita preiectam inferunt auctoritatem.
ps xxxv.Deus homines et iumenta salvat, non angelus, non daemon,
non homo, non mathematicus, non sortilegus, sed deus.
Aug'ustinus' ps xxxv. N.¹¹⁵⁰ et de gra'tia' no'vi' testa'menti' xxx.¹¹⁵¹ peccat qui ab
alio quam deo petit temporalia. Aug'ustinus' eo'dem' ps. xxxv. h.¹¹⁵² Adde Bern'hardum'
de diligendo deo c. i. col: i. in fi'ne'¹¹⁵³ et col: iii. in prin'cipio' per illud
〈ps.〉 xciii.ps cxxxv. »Qui dat escam omni carni«¹¹⁵⁴, »qui docet homi-
nem scientiam«¹¹⁵⁵ et de diligen'do' deo .c. iiii. »Aperis tu manum tuam
ps 〈c〉xxxxiiii.et imples omne animal.«¹¹⁵⁶ Dei sunt omnia profecto bona, sed
et terrena. Aug'ustinus' ps lxii. o.¹¹⁵⁷ Omnia temporalia deus dat. Idem ps. cxx
m.¹¹⁵⁸ et ps lxxxv. o.¹¹⁵⁹ de orando deo .c. vi. et xiiii.¹¹⁶⁰ Et in orat'ione'
domi'nica'〈,〉 vers'iculo'〈:〉 »panem nostrum cottidianum«¹¹⁶¹, secundum unum intellectum
accipiendo panem corporalem, ille a solo deo expetendus est, I4^r
de sermo'ne' do'mini' in mon'te' li: ii. h.¹¹⁶² clarius. ser: clxxxii: de tempore col:
iii. f.¹¹⁶³ et homelia xlii. col: ii.¹¹⁶⁴ postmodum, Non dico qua in-
stancia, quibus nervis, sed a quo petendus sit cottidianus
panis, nolo ego destruere ea que Aug'ustinus' de bo'no'
perseve'rantiae' c. iiii¹¹⁶⁵
de verbis do'mini' in evangelio secundum Luc'am' ser: xxviii¹¹⁶⁶, et aliis locis
preallegatis in oratione Do'minica' optime. et Cassia'nus' col'laciones' ix: c. xxi et
xxiiii.¹¹⁶⁷ disseruere, sed assevero temporalem panem a solo deo, non
ab angelis, non ab aliqua creaturarum rogandum esse, et id genus
Iob i.reliqua, que ad vitam aeternam non sunt necessaria. Deus enim
dat, dominus auffert¹¹⁶⁸, eius est dare, nostrum est: solum eum petere,
qui enim ab alio quam deo flagitat bifariam^gz peccat, et quod temporalia
oppositio.sola petit, et quod ab eo non petit, qui omnia donat bona.
Aug'ustinus' ps xxxv. h.¹¹⁶⁹ lxii. h.¹¹⁷⁰ Bern'hardus' fol: lxxxvii. col: ii. e.¹¹⁷¹ Sed re-
Solutioplicas Aug'ustinum' nihil de angelis in illis dixisse locis. Vide tu
blatero eundem ps. lxvi. b. col: ii. ubi angelos hominibus et
daemonibus coniunxit,¹¹⁷² et responde, et de civi'tate' dei li: x. c. xiiii.¹¹⁷³
sed noli ex cauda capitis de toto casu: seu tota sententia
oppositio:iudicare, da gloriam et honorem Deo, Sed inquis gratiae sunt
i Corin: xii.divisae. Nam quosdam dedit in ecclesia apostolos, quosdam do-
ctores, quibusdam curationum gratias, quibusdam interpretatio-
nes sermonum, quibusdam vel opitulationes vel guberna-
tiones¹¹⁷⁴, sic arguis ut soles, Neque apud dialecticos ille tenet
discursus, gratiarum dona sunt diversa: ergo sancti possunt ea
dare, sed ea consequentia est valida, ergo alii habent hanc
gratiam, alii aliam, ita infert Paulus, cuius verba in pravitatem
detorques, Vide si non dicat et inferat. »Nunquid omnes Apostoli?
nunquid omnes habent gratiam curationum.«¹¹⁷⁵ Secundo hallucinaris et
putas illa dona in caelestibus distingui separarive beatitudine,
quemadmodum in hac ecclesia, ubi iuge bellum: pax in ama-
Esa: xxxviii.ritudine¹¹⁷⁶: solatium in fletu: ubi insecuritas: ubi malum:
Ecclesiastes vii.ubi temptatio: ubi corpus quod corrumpitur aggravit animam:
Quid si tibi opponerem Pauli testimonium iuxta illationem
Hiero'nymi' li: i. dialogorum adversus Pelagia'nos' col: viii. b. et di-
i Corin: xv.cerem. »tunc deus erit omnia in omnibus«¹¹⁷⁷, hoc est, omnes
virtutes vel sive mavis, omnes gratias in omnibus operabitur
sanctis, velut de denariis quos singuli receperunt, et de illis
Mathei xx.qui novissime venerunt et tantum mercedis consecuti fuerant,
quantum priores¹¹⁷⁸, parabola habet, consequereturne continuo, I4^v
igitur illa dona erunt in beatis. Ubi enim erunt infirmi sanabiles
post iudicium extremum, ubi prophete, doctores, et interpretes
quando omnes cognoscent deum a maiore usque ad minimum et non
docebit unusquisque fratrem suum de quo testimonio infra ca:
xix et xxiiii.¹¹⁷⁹ videbimus arg'umentum' a simili apud Aug'ustinum' de ci'vitate' dei
li: xiiii ca: ix.¹¹⁸⁰ de verb'is' do'mini' secundum: Lu'cam' sermo: xxvii. c et b.¹¹⁸¹
igitur esto quod habeant, ergo possunt dare bona temporalia,
sanitates, divicias, acrimonias, et ut scias illa dona non esse
intrinseca graciae iustificanti et per censequens non necessaria
ad salutem, Audi Bern'hardum' et vide de quattuor modis orandi
fol. lxxxviii. f. »Iuxta B'eati' Gre'gorii' sententiam non sunt haec« scilicet
temporalia »nimium requirenda, in quo genere etiam illa spiritalia
Multa bona spiritualia sunt malis communia.sunt sine quibus nihilominus constare potest salus, ut sermo
scientiae, gratia curationum«.¹¹⁸² Vides Bern'hardum' illas gratias (ut dicunt
Scholastici) non adeo esse saluti necessarias, audis quod non
sunt nimium requirendae, gratia autem deo concilians, subiiciens et
placans, toto affectu, omni tempore congregatis nervis, atque inti-
ma medulla incessanter et obnixe est petenda. Si hoc non
dixisset Bern'hardus' fortasse illuderes mihi cachinnaresve, si A-
postoli testimonium per sequentia ad illum traherem sensum: »Si ha-
i Corin: xiii.buero omnem propheciam et omnem scientiam. Si linguis angelorum
loquor charitatem autem non habeam, nihil sum«¹¹⁸³, nihil mihi pro-
dest, quare ea dona ita conglutinas, quasi sancti sine eis esse
nequeant, quod si habituros probaveris, quid audes eis ad-
scribere, quod illi vendicare noluerunt? illi nimirum in nomine
Ihesu Christi domini nostri magna fecerunt opera, non in nomine
suo proprio, Putas ne Apostolum tibi in celo aliter dicturum:
modo si illic futurus est, qui discipulos docebit, »neque qui
plantat neque qui rigat, aliquid^ha est, sed deus qui incrementum dat:«¹¹⁸⁴
i. Corin: iii.dei sumus ministri. dei sumus cooperatores, Vos autem dei es-
tis agricultores, dei edificatio¹¹⁸⁵, Nunquid sancti sunt agricole?
Apostolus iam tibi respondit, »ergo quocumque te verteris, sive ad an-
gelos, deum invenies agricolam tuum, sive ad prophetas, ipse est
agricola tuus, Sive ad Apostolos, eundem ipse congnosce agri-
colam tuum«, »ipse colit et incrementum dat.« Aug'ustinus' ps lxvi.
a. col: ii.¹¹⁸⁶ Si apostolicum diligentius attenderes testimonium,
cui adniteris, Si praecedentia ei coniungeres anchoram omnium K1^r
i Corin: xii.gratiarum acciperes: deum scilicet, qui posuit quosdam in Eccle-
sia Apostolos^hb, quosdam prophetas¹¹⁸⁷, legisne? »haec omnia operatur
eodem c'apitulo'unus et idem spiritus, dividens singulis prout vult.«¹¹⁸⁸ Quare
tibi licere putas, ut dicas, sanctos rogandos ut concedant,
Sancti gracias non largiuntur.cum spiritus dei sit dator, non sancti, cum ipsi abhominentur
sacrilegium tuum, habeo ergo quod sancti non sunt rogandi, ut
largitores gratiarum. Quod si ut intercessores, facile con-
cludes, eundem omnium gratiarum intercessorem fore. Obsecrat
enim idem Apostolus pro omnibus fieri obsecrationes, orationes,
i Timo: ii.postulationes et gratiarum actiones pro omnibus¹¹⁸⁹, ideo si quisquam
pro omnibus, nullus dabitur peculiaris intercessor, Quod di-
cis hanc auctoritatem hic, non in patria habere locum, quis
tibi, o impudice revelavit testimonium de gratiarum par-
ticione in caelo locum habere? presagit ne hoc sana mens?
licet tibi pro libito divinare? ubi in authoritate citata legis,
quod diversi sancti, pro diversis donis sunt colendi? non eo in-
ficias aliam esse memoriam martyrum, aliam confessorum, dabis
igitur testimonium tuum, sententiam tuam nondum confirmasse,
Nec illud te iuvabit, »Non est inventus similis illi, qui con-
servaret legem excelsi«¹¹⁹⁰, quoniam de Confessoribus in genere ponitur, hoc
primo. Secundo quod illud testimonium non minus potest dici
de Apostolis, deque martyribus quam confessoribus. Tercio quia
Ecclesiastici xliiii. sic legimus, »Abraham magnus pater
multitudinis gentium, non est inventus similis illi, qui con-
servavit legem excelsi, et fuit in testamento cum illo«¹¹⁹¹, ubi li-
quido videre cogeris, hoc dictum non dici de sanctis in pa-
tria propter beatitudinem: sed propterea de Abraham dictum, quod
pater multitudinis etc. Modo iusticia viae, custodit vias
duras, patriae autem iusticia sine omni molestia laetas. Quarta^hc
solutio ex li: dialog'orum' adversus Pela'gianos' Hier'onymi' accipi potest¹¹⁹², da-
bis ergo quod deus est honorandus, colendus et petendus,
ut etiam minora illa, que caduca, temporaneaque sunt, donet.
Quod si tibi Aug'ustini' sententia infirmior videri posset, co-
Momentanea bona deus concedit.associandus est eloquens Cyprianus in oratione dominica
versi'culo' »Panem nostrum cottidianum.«¹¹⁹³ »Discipulus Christi sibi cibum
in diem postulat, qui de crastino cogitare prohibetur.«¹¹⁹⁴ Sed
dices indistincte, hoc etiam de sanctis orandis habere locum, K1^v
deducit te. Idem Cyprianus ad principium orationis: quo di-
cimus: »pater noster qui es in coelis etc. da nobis panem
cottidianum.«¹¹⁹⁵ non dicimus S'ancte' Sebastiane da nobis victum et
amictum. Sed pater noster etc. panem nostrum quottidianum da
nobis hodie¹¹⁹⁶, illi iungamus eloquentissimi Hieronymi do-
Omnia dei voluntate reputanda.cumenta, qui li: dialog'orum' iii. adversus Pelagia'nos' col: v. omnia dat
dei voluntati¹¹⁹⁷, qui »dei esse bonum omne quod gerimus« affir-
mat li: ii. col: xv.¹¹⁹⁸ qui scripturarum vocibus, ut veritas poscit
et ratio, ad astruendam hanc sententiam utitur, loquitur Iacob
Gen: xxviii.in oratione sua: »Si fuerit dominus deus mecum et custodierit
me in via per quam ego pergo, et dederit mihi panem ad
manducandum, et vestimentum ad operiendum: et reduxerit
me cum salute in domum patris mei erit mihi dominus in deum: et
lapis iste quem posui in titulum, erit mihi in domum dei«¹¹⁹⁹: »numquid
dixit. Si cibum et vestimentum meo labore quesiero et rever-
tero in domum patris mei? noluit ingratus sibi tribuere, ut
deo authore mereatur accipere quod precatur.«¹²⁰⁰ Numquid ab alio
quam deo illa temporalia petivit? et interpositis non paucis dixit Ia-
Gene: xxxii.cob, »Deus patris mei Abraham etc. Erue me de manu fra-
tris mei Esau, quia valde eum timeo.«¹²⁰¹ Nonne Esau interro-
Gene: xxxiiiganti ad quem parvuli pertinerent, »Respondit, Parvuli sunt
quos donavit Deus servo suo?«¹²⁰² advertis ad quem parvulos
devolvit, cui reputat, »Totus sermo sanctorum ad deum« (ad
ps. 〈cxviii.〉deum dicit) »oratio est«, »ut« »illius misericordia« conservetur,¹²⁰³ »cuius
misericordia plena est terra«.¹²⁰⁴ Ne huius materiae excessum
fastidiatis, ad ecclesiae orationes decurro, in quibus clarebit,
sanitatem, amictum et vestitum a deo, non a sanctis, postulari
debere, nec licere homini ut sui arbitrii libertati tribuat. Sunt
qui errant, qui dum febribus estuant, ad Sigismundum tanquam me-
dicum et febrium expulsorem refugiunt, dum paupertate premuntur
Sancto Nicolao pro diviciis supplicant, cum caecitate im-
pediuntur, Luciam orant, Cum dentium morbo languent, ad
Apolloniam liberatricem precantur. Dum foco cremantur, Sanctum -
Antonium medicum quaerunt. Cum temptatione quali-
bet feruntur^hd , ad Iob velut victorem et vincere potentem K2^r
subcurrunt. Sancto vero Sebastiano ut vel a peste prae-
serventur vel ab ea liberentur devotos offerunt preca-
tus, ita de caeteris, somnia comminiscuntur, habentes quidem
zelum, sed non secundum conscientiam divinae voluntatis¹²⁰⁵,
discant^he ab ecclesia quemadmodum sanctis sit supplicandum,
quid, quo ordine petendum.

Ecclesia communiter sic pro infirmis et captivis orat, » li-
bera eos Deus Israhel ex omnibus tribulationibus suis«¹²⁰⁶, non
dicit angeli vel sancti dei liberate eos, sed Deus Israhel.
Pro iter agentibus, »O domine salvos eos fac, o domine bene
prosperare«¹²⁰⁷, quem putas tu rogari dominum? num alium quam do-
minantium dominum?

Ecclesia feria secunda in passione sic precatur. »Da quae-
sumus domine populo tuo, salutem mentis et corporis.«¹²⁰⁸ De
beata Virgine in communi tales legimus precatus. »Concede
nos famulos tuos quesumus domine Deus (vides quis est ille
dominus) perpetua mentis et corporis sanitate gaudere, et glo-
riosa bea'tae' Mariae semper virginis intercessione a praesenti
liberari tristicia«¹²⁰⁹ etc. legimusne? beata Virgo da, concede,
dona? sed intercessione et interventu eius, ita quod deus Beatae -
Virgini concedere dignetur quatinus pro nobis suppli-
cet, et nos tunc tali a deo interventu tributo, a tristicia
deo authore factoreve liberemur. hoc in alia, de eadem
sanctissima Virgine oratione, similiter legimus. » Omni-
potens deus famulos tuos a cunctis protege periculis,
et beata Maria semper virgine intercedente fac eos prae-
senti prosperitate gaudere.«¹²¹⁰ ecce liquidam orationem, qua
docemur ecclesiam deprecari ut beata intercedat Virgo,
et tunc ea intercedente deum facere seu facturum, ut fa-
muli dei, praesenti potiantur prosperitate. Quod si plus
plaerumque tribui virgini legas, secundum has orationes, non
Intercessiones sanctorum pro nobis, deus donat.contra eas intellige, est equidem verissimum quod in
conclusione. cccii posui. Deum intercessiones, sanctis pro
nobis dare¹²¹¹, sufficiat huic dicto oratio illa.

K2^v
»Tribue quesumus domine omnes sanctos tuos iugiter orare pro no-
bis et eos semper clementer exaudi«¹²¹², pende quod dicit, »tribue
orare pro nobis«, sed quos sanctos? omnes, nullo dempto, sed
non est satis nobis: deum sanctis interventum dare pro nobis,
nisi etiam precemur ut deus eos exaudire dignetur, sed per
quem, per Iesum Christum dominum nostrum, ita ab aeterno dispositum
est, ut aliqua sanctorum precibus concedantur. Aug'ustinus' de bo'no' perse'verantiae'
c. xxii. col: i. in fi'ne'〈.〉¹²¹³ Verum omnia que vel sancti vel nos habemus
deo accepta referri debent. Attende diligentius, quod Ecclesia
omnes orationes, vel a dei clementia, vel a nostra infirmitate, dei
continuo implorans misericordiam auspicatur. In letania¹²¹⁴ enim
cum premisisset ecclesia, »domine miserere nobis«, subiecit. » Salva-
tor mundi, adiuva nos«, deinde, »Sancta Maria, ora pro no-
bis.« postea. »Omnes sanctae supernae virtutes, orate pro nobis«¹²¹⁵,
cur non dixit »adiuvate nos«, sed »orate«? nisi quod demonstraret
nec virtutes supernas iuvare nos valere, nisi deus dederit〈.〉
ita de omnibus sanctis dicit Ecclesia, »Orate pro nobis«, sicut. »S'ancte'
Sebastiane, ora pro nobis.« Cum autem ad dominum esset ventum, et
diceret, »a peste et clade«¹²¹⁶, non ait libera nos S'ancte' Sebastiane,
sed »domine«, ut doceret solum dominum deum liberatorem et medicum
Ecclesia orat pro fidelibus spiritibus in purgatorio non eos liberat Aug'ustinus' de civi'tate' dei lib: xxi c: xxiiii c d.¹²¹⁷pestis. Si vis a morbo malo liberari, dic, »libera nos domine.«
»Omnes sancti orate pro nobis«, non succende centum cereas candelas
ut per sanctos a peste eximaris, Deus est qui salvat, domini est
salus, deus est qui donat sanitatem, pacem, victoriam contra
hostes, aeris temperiem, fructus terrae, quod si disciplet, pla-
ceat ecclesia, que petens ea, sic ait, »ut pacem et sanitatem nobis
dones, Te rogamus audi nos. Ut victoriam contra hostes
nostros nobis dones, Te ro'gamus' au'di' nos¹²¹⁸. Ut aeris temperiem bo-
nam nobis dones, te: ro'gamus' au'di' nos. Ut fructus terrae dare et
conservare digneris, te ro'gamus' au'di' nos.« deo dicimus, ut dones
ut largiaris, ut concedas, ut des, Sanctis autem orate, inter-
cedite, rogate, postulate, supplicate pro nobis. idcirco di-
cebam, bona temporalia, a nullo nisi deo postulanda esse, non a
sanctis: nisi ut intercessoribus, obsecratoribus, oratoribus,
et postulatoribus. Si cui hec insipiunt, videat ne ecclesiam sibi
faciat adversariam, videat ne sanctae scripturae contradicat.
Si autem, sunt que difficultatem velut contraria adferre videntur K3^r
ita te rogo ante omnia ea intelligas interpreterisve, ut non sis
illius, quod est notissimum ob tuam ignorantiam, corruptor et
destructor. ad gnomonem et regulam sanctarum scripturarum
cuncta scito referenda, Sancti sunt intercessores: non largi-
tores nisi per Christum a deo omnium domino.

Vereor ne contra orationes et honores sanctorum, doctus
subversor, hanc meam causari sententiam conetur, Ne cuiquam
ansa mordendi tradatur, ut dicat me martyrum dignitatem
infamare, seu eorum glorias destruere et coronas, advertat
is, quod supra iecimus. advertat in sequentibus simul, et ro-
gandos esse sanctos ut intercedant, multumque valere sanc-
torum rogatus. ut valeant autem et efficaces sint non eis ex sua
facultate, sed Dei voluntate, cui vivunt, competere, quod si de-
monstravero, residebunt contentiones, liminaris sit doctrina,
quod si quando angeli vel sancti invocantes exaudire feruntur,
non ita hoc dici, ut deus non prius exaudiat. Quoniam cum » An-
geli« »exaudiunt«, »ipse in eis exaudit, tanquam in vero« »templo suo«,
Sancti velut dei templa, invocantes exaudiunt.ita »in omnibus sanctis suis«. Aug'ustinus' de civi'tate' dei li: x: c. xii ad fi'nem'¹²¹⁹
quo constare puto, sanctos nec aliter invocantes, quam dei
templa exaudire, ipsi sunt, in quibus dominum laudare iubemur,
ipsi sunt firmamentum virtutis post resurrectionem in quo
ps.^hf cllaudamus dominum, ipsi sunt psalterium et cythara, tympanum
et chorus, chorda et organum¹²²⁰ in quibus deum laudamus, ho-
noramus. Quod orationes sanctorum non sint contemptae
Iacob'i' ulti'mo'authoritatis nos docet Iacobus Apostolus, »orate«, dicens »pro in-
vicem ut salvemini, multum enim valet deprecatio iusti assidua.
iii Reg: xvii a.Helias enim oravit ut non plueret super terram, et non pluit etc.«¹²²¹
qui in precedentibus, »tristatur«, ait, »aliquis vestrum? oret: in-
firmatur quis? inducat presbyteros ecclesiae: et orent super
eum etc.« Item »oratio fidei salvabit infirmum.«¹²²² David quoque idem
ps. cv.testatur cum ait, »et dixit ut disperderet eos, Si non Moses: ele-
ctus eius stetisset in confractione eius, ut averteret iram
eius ne disperderet eos«¹²²³, dixit equidem ut disperderet, quia
digni erant ut perirent: si non Moses stetisset in confractione,
non in confractione irae dei ut ipsam frangeret iram, sed in con-
fractione: hoc est in plaga qua illi feriendi erant, id est nisi Mo-
ses obiecisset seipsum pro eis, dicens. Si dimittis eis peccatum? K3^v
dimitte, sin autem: dele me de libro vitae¹²²⁴, ubi clare monstra-
tum est, quantum valeat »intercessio sanctorum, quantum pro aliis
Exo: xxxii.valeat apud deum. Securus enim Moses de iusticia dei impe-
travit misericordiam ne« »deleret« eos quos iuste delere et
Intercessio sanctorum valet.damnare potuit, ita Aug'ustinus' ps. cv. M.¹²²⁵ sentit, tametsi Cypria'nus'
gloriosiss'imus' martyrum sermo'ne' suo, v. de lapsis col: ix.¹²²⁶ asserat
Mosen non impetrasse quod peciit, Aug'ustinus' vero sententiam
confirmat davidicum illud quod iam est scriptum testi-
monium, qui in sermone psal: lxxvii. o, »intercedit«, ait
Moses »paracior deleri pro iudeis, quam ipsos, sciens« quoniam nullo
modo ipsum deleret, atque »apud misericordem« deum id egit ut
iudeis »parceret propter ipsum«.¹²²⁷ De verbis Do'mini' secundum Matthe'um'
sermo: xviii. col: viii. rationem: qua fortasse Cypria'nus' motus
fuit attingit, dicens, »Intercedit Moses: ad ipsum populum
rediturus«, »obtulit illi deus alium populum, facio te inquam
in gentem magnam, ut illos deleret, at ille non accepit, co-
Exo: xxxii.heret peccatoribus, petit pro peccatoribus, cum deus minaretur
sacrilego populo, pia Mosi viscera tremuerunt«, Qui » op-
posuit se pro illis iracundiae dei«, Et »domine, inquit, si dimittis eis
peccatum: dimitte, sinautem dele me de libro quem scripsisti, atten-
dens misericordiam et iusticiam dei, ut quia iustus est ne per-
deret iustum, quia misericors peccatoribus ignosceret«¹²²⁸, ad
eundem dicit velut sensum. Idem in lib. questionum in Exodum
q〈.〉 cxlvii.¹²²⁹ Cui sententia Ambro'sii' in apolo'gia' David .c. vii. d.
accedit »Moses offerendo se domino pro plebis errore«, »peccata«
»plebis« delevit.¹²³⁰ Consonat et idem de peni'tentia' li: ii. c. viii. c.¹²³¹ de
auctoritate Gre'gorii' infra dicetur¹²³², patet ex premissis orationem
Mosi obtinuisse, patet consequenter intercessiones sanctorum
implorandas, adiice Cassia'num' de ora'tione' colla'tionum' ix. c. xviii.¹²³³ illudque
i Timo: ii.Apost'oli' »obsecro fieri primum omnium obsecrationes, orationes,
postulationes, gratiarum actiones, pro omnibus hominibus, pro
regibus et omnibus qui in sublimitate constituti sunt, ut quie-
tam et tranquillam vitam agamus«¹²³⁴, cuius expositionem habes
penes Cassia'num' de ora'tione' colla'tionum' ix. a. c. ix. usque ad. c. xvii.¹²³⁵ et
Bern'hardum' de quattuor modis orandi. fol: lxxxviii. col: i. et ii.¹²³⁶
Advertendum autem est, quod impetrationes, sancti a deo
Sancti a deo accipiunt ut eius irae resistant ut pro peccatoribus orent.accipiunt, hoc supra construxi, sed addenda sunt nonnulla〈.〉
Grego'rius' in Iob li: ix. c. xii. »Omnes sancti qui irae dei obviant« a
deo accipiunt: ut contra impetum percussionis eius oppoK4^r
nantur, atque cum ipso se contra ipsum erigunt, eosque divina vis
sibi opponit secum, et famulantes intus levat, quos quasi
adversantes exterius tolerat, portat ergo contradictionem
deprecantium: et velut volenti opponit, quod ab ipso, ut fiat,
imperatur, Mosi enim dicit, »dimitte me ut irascatur furor
Exo: xxxii.meus et deleam eos.«¹²³⁷ Cur servo dominus dicit, »dimitte me? nisi
deprecandi ausum« ei »prebere« vellet: ac si diceret, pende »quantum
apud me valeas, et cognosce, quia obtinere poteris quicquid
pro populo exoras. Cum vero superna indignatio sese
Si deus sanctis non dat preces inutiliter^hg pro nobis precantur.medullitus movet«, inutiliter se cuiuslibet deprecatio ob-
iicit. »Irae igitur dei et resisti valet, quando ipse qui irascitur opi-
tulatur, et« ei »resisti« oratio »non valet, quando se ad ulciscendum ex-
citat, et« quando »ipse precem que ei funditur non aspirat, hinc ad Hie-
remiam dicitur. Tu noli orare pro populo hoc, et ne assumas
Hiere: vii et xi.pro eis laudem et orationem, quia non exaudiam in tempore clamoris
eorum ad me.«¹²³⁸ Et rursus. »si steterit Moses et Samuel coram
Hiere: xv.me, non est anima mea ad populum istum.«¹²³⁹ haec Gre'gorius' in Iob li:
Iob ix.ix. c. xii. xiii.¹²⁴⁰ Cui concordat auctoritas Iob, »Deus cuius irae
resistere nemo potest«¹²⁴¹, quam Gre'gorius' dic'to' li: ix. c. xi. et xiii. et xiiii.
tractat.¹²⁴² Cui concordat Cypria'nus' sermo: v. de lapsis col: ix.
Ezechiel xiiii.qui addit authoritatem Ezechielis dicentis. »Et si fuerint
tres viri in medio eius Noe, Daniel et Iob: non liberabunt
filios neque filias, ipsi soli salvi erunt«¹²⁴³, ideoque »omne quod pe-
titur« (infert) »in« »arbitrio« »dantis« »est« dei, »nec quicquam sibi usur-
pat et vendicat humana sententia, nisi annuat et censura di-
vina.«¹²⁴⁴ Quapropter optime Aug'ustinus' de civi'tate' dei li: xxi. c. xxiiii: c.
Si Ecclesia ad ignem aeternum praedestinatos sciret, pro eis non oraret.docuit, dum ait. »Si« de »illis ecclesia« esset certa, qui etiam »adhuc
in hac vita constituti« ad »aeternum ignem ire cum diabolo« essent
predestinati, »tam pro eis non oraret quam nec pro ipso, sed quia de nullo
certa est, orat pro omnibus.«¹²⁴⁵ cui velut firmamentum adiunge illud Sal-
vatoris, »non rogo pro mundo, sed pro eis quos dedisti mihi, quia
Ioann: xvii.tui sunt«¹²⁴⁶, adde .c. obtineri xxxiii. q. iiii.¹²⁴⁷ et illud apud Matt'heum'
atque Marcum, »Nescitis quid petitis, sedere ad dexteram et
Math: xx:sinistram meam, non est meum dare«. quemadmodum emenda-
Mar: x.ciora exemplaria habent, ut absolutum sit, et intelligas totum reiici in
Ioann: v.patrem, »sed quibus paratum est«¹²⁴⁸, ipse enim Salvator noster ait. »Non
Ioann: xiiii.possum ego facere a memetipso aliquid«¹²⁴⁹, sicut mandatum
Ioan: xii.habeo a patre ita »facio«¹²⁵⁰, ipse mandatum dedit ei quid dicat, K4^v
quid loquatur.¹²⁵¹ Si filius in quo tamen divinitatis plenitudo in-
Col: i.habitat¹²⁵², non potest a se facere quicquam, nisi quod viderit patrem fa-
Ioan: v.cientem¹²⁵³, Quomodo tu audes Christo minoribus tribuere ut aliud
faciant impetrando, nisi viderint deum illud velle. Si Christus
Ioan: vi.non venit ut faciat suam voluntatem, sed patris qui eum misit
voluntatem executurus¹²⁵⁴: qua impudentia dei sanctis tribuis,
ut aliam quam patris coelestis faciant voluntatem? si faciunt dei vo-
luntatem, profecto nullas nisi a deo inspiratas coram illo preces
effundunt, »nos enim sumus dei (non angelorum: non sanctorum)
Ephe: ii.figmentum, creati in bonis operibus quae preparavit deus ut in
illis ambularemus.«¹²⁵⁵ Deus predestinavit et personas et bona
opera, sive ea, sua sola voluntate concedantur, sive interventu
suorum sanctorum ea donare instituerit. donat ergo et inter-
cessiones, et nisi concesserit, frustra conabitur intercessor omnis,
alioqui triumphabunt illi qui contra dei verba venire volunt,
maiore misericordia conantur ut misericordia assequantur,
quod veritate urgente nancisci nequeunt. Secundum premissa in-
telligenda est oratio quam Raphael angelus pro Tobia deo
Tobi: xii.obtulit. Nam in premissis legimus ibi. Cum angelo vellent divinam
partem tribuere, dixit. »Benedicite deum coeli: et coram omnibus
viventibus confitemini ei: quia fecit vobiscum misericordiam
suam.«¹²⁵⁶ Et post aliqua ait, »misit me dominus ut curarem te, et Saram
Tobi: xii.uxorem filii tui a daemonio liberarem. Ego sum Raphael an-
gelus unus ex septem: qui astamus ante dominum.«¹²⁵⁷ Vides quid
angelus ille unus ex septem dicit, advertis cui vult ut bene-
dicatur, accipis a quo sit missus: ut sanaret: ut liberaret, quod
si tibi satis non est, procede: deambula paulatim: attende
diligentius, quid turbatis quoque inferat: quem testetur: cuius
se nuncium dicat: cuius beneficia sese profudisse asserat. »Cum
Tobi: xii.eram vobiscum/ per voluntatem dei eram: ipsum benedicite: et can-
tate illi«¹²⁵⁸: et post pauca. »Tempus est ut revertar ad eum qui me
misit, Vos autem benedicite deum, narrateque omnia eius mirabilia.«¹²⁵⁹
Quare tu predicas dicendum. S'anctus' Sebastianus me liberavit a
Non est dicendum Sebastianus^hh liberavit me a peste^hipeste, quid putas tibi S'anctus' diceret Sebastianus? nunquid
aliud? quam benedic deum, et narra eius mirabilia, eius benefitia
predica, benignitatem attolle, ego sum missus, dei sum mi-
nister: dei facio voluntatem confitere omnibus viventibus L1^r
quia dominus deus fecit misericordiam suam tecum: pater etenim
Math: vi.in coelis, pater vester novit priusquam petatis, quid vobis ne-
cessarium sit¹²⁶⁰, vide Aug'ustinum' de gratia no'vi' testa'menti' c. xxix. vel in epistola
cxx.¹²⁶¹ et de oran'do' deo. c. ix. vel in epistola. cxxi¹²⁶², obtulit angelus
Phlip: iiii.orationem ut temporales causas ad deum referret, ut construatur
mens bona, non deus instruatur. ita etiam Apostolus dixit » ora-
tiones vestrae innotescant apud deum«¹²⁶³, hoc est vobis per tole-
rantiam innotescant apud deum, non per iactantiam apud ho-
mines. Cuncta sunt deo reputanda, tam beneficia quam inter-
cessiones sanctorum quibus conceduntur, ita ecclesia orat,
»Col: i.Beatae Mariae Magdalenae quesumus domine suffragiis ad-
iuvemur etc.«¹²⁶⁴ »Deus qui beatam Annam ut mater sanctae dei
genitricis effici mereretur elegisti concede propicius ut utriusque
meritis quam matris quam filiae coelestia remedia consequamur, per
Christum dominum nostrum«¹²⁶⁵, audis ecclesiam rogare ut concedat, tam
suffragia seu merita: quam interventu meritorum beneficia
coelestia, de temporalibus etiam diximus, igitur ingrata est anima
que bona etiam sceleratis communia deo non reputat per
Iesum Christum, per quem omnia in quo omnia^hj creata sunt.¹²⁶⁶

Bona autem bonorum, hoc est illa bona que pios distinguunt
ab impiis, quae factores bonos faciunt, »quae sunt propriae
bona bonorum«, deo pariter sunt accepta ferenda, sed qui
ea deo non adscribit ingratior est et magis impius, illudque
habet vicii quo magni defluunt »ad idolatriae dedecus«¹²⁶⁷, de
his bonis bonorum quis audet dubitare, quod a deo petenda
sunt? quod in deum devolvanda sunt? nisi malae et perditae fidei
homo, de his cum infra copiose semperque dicatur, superflue
totus liber huic capiti connecteretur, cepimus autem supra in
c'apitulo' vii.¹²⁶⁸ tractare.

Capitulum^hk XII.

Adnititur sententiae priori, esse videlicet bona impiorum,
beneficium dei non cognoscentium, nec ociose Pauli obiur-
gationem in eos contorquet, qui hodie scientiam suo ingenio
adscribunt qua deum unum et omnium factorem cognoscunt,
postremo ad propositum reflectit.

L1^v
Nec immerito se apostolus ex hoc articulo conver-
tit ad eos cum detestatione commemorandos/
qui vitio illo quod superius memoravi le-
ves et inflati/ ac per seipsos velut per inane sub-
lati/ ubi non requiescerent sed fracti dissilerent in
figmenta idolorum tanquam in lapides deciderunt. Quia
enim commendaverat pietatem fidei/ qua deo iustifi-
cati grati esse debemus velut contrarium quod de-
Roma: i.testaremur subinferens. Revelatur enim inquit ira
dei de coelo super omnem impietatem et iniusticiam
hominum eorum qui veritatem in iniustitia^hl detinent
quia quod notum est dei/ manifestum est in illis: Deus
enim illis manifestavit. Invisibilia enim eius a creatura
mundi ^hmper ea/ quae facta sunt^hm/ intellecta conspiciuntur:
sempiterna quoque virtus eius ac divinitas/ ita ut sint
inexcusabiles: Quia cognoscentes deum/ non ut deum
glorificaverunt^hn aut gracias aegerunt/ sed evanuerunt
in cogitationibus suis/ et obscuratum est insipiens L2^rho
cor eorum: dicentes se esse sapientes/ stulti facti sunt:
et mutaverunt gloriam incorruptibilis^hp dei in similitu-
dinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum
et quadrupedum et serpentium.¹²⁶⁹ Vide quemadmodum^hq
non eos dixerit veritatis ignaros/ sed quod veritatem
in iniquitate detinerent/ quia occurrebat animo ut
quaereretur unde illis esse potuerit cognitio veri-
tatis/ quibus deus legem non dederat. Neque hoc tacuit
unde habere potuerint. Per visibilia namque creaturae
pervenisse eos dixit ad intelligentiam invisibilium
creatoris: Quoniam revera sicut magna ingenia querere
perstiterunt: sic invenire potuerunt. Ubi ergo im-
pietas? ›Quia‹ videlicet ›cum cognovissent deum/ non
sicut deum glorificaverunt aut gracias^hr aegerunt/ sed
evanuerunt in cogitationibus suis.‹ Eorum proprie va-
nitas morbus est quia seipsos seducunt dum videntur
sibi aliquid esse/ cum nihil sint.¹²⁷⁰ Denique hoc tumore
superbiae sese obumbrantes cuius pedem sibi non L2^v
ps xxxv.^hsvenire deprecatur sanctus ille cantor/ qui dixit. ›In lu-
mine tuo videbimus lumen‹¹²⁷¹/ ab ipso lumine incom-
mutabilis veritatis aversi sunt ›et obscuratum est ^htin-
sipiens cor^ht‹ eorum¹²⁷². Non enim sapiens cor quamvis cog-
novissent deum sed insipiens potius/ quia non sicut deum
glorificaverunt aut gratias aegerunt. ›Dixit‹ enim › homi-
Iob xxviiini: Ecce pietas est sapiencia‹¹²⁷³/ ac per hoc ›dicentes se
esse sapientes‹/ quod non aliter intelligendum est nisi
›hoc ipsum sibi tribuentes‹/ ›stulti facti sunt.‹¹²⁷⁴ Iam quae se-
quuntur quid opus est dicere/^hu per hanc quippe im-
Iacob: iiii.pietatem ^hvilli homines qui^hv per creaturam creatorem cog-
noscere potuerunt/ quo prolapsi/ cum deus superbis
resistit¹²⁷⁵/ atque ubi demersi sunt^hw/ melius ipsius episto-
le consequentia docet^hx quam hic commemoratur a nobis.
Neque enim isto opere hanc epistolam exponendam
suscepimus/ sed eius maxime testimonio demon-
strare quantum possumus nitimur/ non in eo nos divi-
nitus adiuvari ad operandum^hy iusticiam quod legem deus L3^r
dedit plenam bonis sanctisque praeceptis/ sed quod
ipsa voluntas nostra/ sine qua operari bonum non pos-
ii Corin: iii.sumus/ adiuvetur et erigatur impartito spiritu gra-
tiae/ sine quo adiutorio doctrina illa litera est occi-
dens¹²⁷⁶/ quia reos potius prevaricationis tenet quam iusti-
ficat impios. Nam sicut illis per creaturam cogni-
toribus creatoris ea ipsa cognitio nihil profuit ad
salutem/ ›quia cognoscentes^hz deum/ non sicut deum glorifi-
Roma: x.caverunt aut gratias aegerunt/ dicentes se esse sapientes.‹¹²⁷⁷
Ita eos qui per legem dei cognoscunt quemadmodum
sit homini vivendum non iustificat^ia ipsa cognitio
›quia volentes suam iusticiam constituere iusticiae
dei non sunt subiecti.‹¹²⁷⁸

Scholium.

Qui veritatem in iniusticia^ib et detinent¹²⁷⁹〈.〉 iniusticia et impietas
est, scientiam illam qua cognobilia deo, conspicimus non
reputare authori qui eam nobis manifestavit, Nam ii qui sciunt
deum omnium factorem, et sibimetipsis hanc periciam tribuunt, deum
quidem cognoscunt, sed non sicut deum glorificant, non glorian-
tes in deo, quasi ab illo receperunt, propterea Ioannes evan-
gelista dicit lucem in tenebris lucere, sed ab iis non com-
prehendi¹²⁸⁰, quippe qui lucem venientem non recipiunt, non imputant
illuminatori, quod non aiunt »in lumine tuo videbimus lumen«¹²⁸¹, L3^v
non confitentur illuminationem, accessu luminis, nobis
contingere, idcirco veritatem in impietate, in ingratitudine
tenent, porro divina beneficentia non solum gratuitis prodest, verum
etiam scientibus^ic prodit benefitium, illuminat equidem omnem hominem in
mundum veniens¹²⁸², solem etiam impiis oriri faciens¹²⁸³, Ergo illi qui
Ephe: ii.Christum in quo habitat omnis plenitudo divinitatis corpora-
Ioan: i.liter¹²⁸⁴, a cuius plenitudine accepimus omnes¹²⁸⁵, fatentur, sed eius
virtutes non agnoscunt, aut saltem cognoscere nolunt, ex quo
per quem et in quo pater omnia facit, veritatem in iniusticia deti-
nent, et beneficentiam eius, ingratitudine retaliant, coguntur
affirmare, In Christo omnem esse subsistenciam rerum, quod verbo
Hebrae: i.virtutis suae omnia agat¹²⁸⁶, quod omnia in ipso sunt vita, at negant, re
precipua omnem scientiam, omnem iusticiam derivari a Christo^id
ieproinde retegetur, haud iniuste, ira dei in eos, qui ingrati-
tudinem tam impiam habent,^ie De continua gratiarum actione
et beneficiis computandis egregie Chry'sostomus' tomo iiii. homelia
lxxii.¹²⁸⁷ disserit, quam videant magistri nostri et Cyrillo¹²⁸⁸ haud
pudendo sudore conferant.

Haec de prima huius libri parte sufficiant, reliquas
duas alio stilo paulo tersiore et priori dissimili reddam,
nam allegationes feci e quibus tedium ingenerari suspicor,
eas autem iis obtrudo qui me inter saxum et sacrum locare¹²⁸⁹ com-
moliuntur, qui quicquid spinosis argumentis, aut Aristoteli,
vel cucullis discrepare agnoverint, haereticum pronunciant.¹²⁹⁰
At ego nunc velut extra periculum positus, secundam partem
in qua de lege factorum et lege fidei¹²⁹¹, de lege veteri et lege
nova tractat¹²⁹², item obiter de sacramentis, et partem terciam, in
qua de Spiritu dei¹²⁹³, de gratia¹²⁹⁴, de charitate¹²⁹⁵, de fide¹²⁹⁶, de operibus
bonis¹²⁹⁷ doctissime agit explicaturus, obmissis tot Augu-
stini testimoniis, adhaerere priscorum theologorum vestigiis
curabo, potissimum suasu excellentissimi viri. D'omini' Guolphangi -
Fabricii, Theologi¹²⁹⁸, supra theologorum gregem, trium linguarum
peritissimi, ac Concionatoris Basiliensis. qui premonuit ut
vestigia veterum imitarer: quem foelicissime agere velim etc.

L4^r
Erudito et Egregio D'omino' Georgio Elnerio¹²⁹⁹ philosophiae
Magistro et Theologo/ Ecclesiae Collegiatae Witten-
bergii Canonico/ confratri Venerando
Carolostadius. S'alutem'.

Tantula mihi ex beneficiis tuis Eruditiss'ime' Georgi, ingeneratur fiducia, ut
nihil diffidam te amico non recusaturum, nec esse quod timeam, ea tibi credere, quae ceu peni-
ciora et abditiora ipse tractaverim, quippe qui non modo res meas, negociave mea
et officia penes te deponere audeam, immo desyderem et meipsum tibi concredere,
at haud scio te dubitare, ^iffacilius alienas^if quam proprios errores deprehendi posse, quod
in alienis tam sumus acutiores quam in propriis hebetiores, maxime quando in his versamur,
quae operatum assiduitate, consuetudine magis quam industria agimus, tunc enim incuria
non delectu labimur, accidit autem nobis lapsus is precipue, cum intentis ad sen-
tentiam nervis, rapto aliorsum animo, litteras scribimus, nec verbulorum aut apiculas^ig
aut formulas circumspicimus. Proinde te per Christum quaeso, vulnusculis^ih typo-
graphi incuria percussis medeare, per nostrum te Salvatorem obsecro, cui ora-
tionum sedulitate et eleemosynarum largitione non es non obsequibilis, ne paciare
minutula, optimas ecclesiasticorum sententias erodere, quas citamus, et ad proprios
sensus, non nostros pertrahere studemus, commoliamur ambo, tu literulas, ego sen-
tentias acurate speculaturi. Quandoquidem ea in posterioribus libelli partibus prolaturi
sumus, quae scholasticorum naribus male olebunt, et me lateat minime, non abesse,
qui mala scabie pruriunt, me conquirentes, cui sese affricent, Non ut ipsi se iniungantⁱⁱ
et refoveant: ut sanentur.^ij Sed ut contagioso attritu, suam mihi ^ikmolestiam,
imperciant, communemque faciant, sed et ut me pervertant cum perversis disceptatiunculis,
quas Apostolus velut venena, et ad subversionem valentia, vitari iubet¹³⁰⁰, in dimicationem
illi pergere connituntur, ad disputaciunculas evocant^ik, sperantes Aristotelis decreta,
immo nugas ab eis fictas dimicationi theologicae pares futuras, ad inexpugna-
bilem superbissimae ostentationis conclamorem invitant, doctrinam Christi in discrepa-
tione constituunt^il, hac membrana obducti arguciarum situ obtorpuerunt. At ego iis
consulo, se spinis iuniperi scabant, aut si duriore tergore sunt quam spinis istiusmodi
penetrari valeat, recentes harundinum caesuras, aut cultellatas delphini pennas
disquirant, illis morbum imprimant, non ego, immo nec Paulus sophisticam nauseam
ad sanctas literas restringere sufficimus^im. Non sunt in disputationibusⁱⁿ, in pugillatu cla-
moso, partes dissidentium imbelles, nihil est molle, nihil tenue, dura omnia, invicta
omnia, calybea omnia, adamantina duricie omnia. Absit quod^io paciar sophistas de Christi
sententia iudicare. Caeterum non fugio scripturarum collationem, nec disputatoribus
illis caedam nisi contemptim, porro si meo congressu carere nequeunt, edant ur-
gentia, stimulos proferant, hic etenim de Spiritu et Littera codex doctiss'imus' et theologo
magnopere commodus eruditulorum sophistarum, acumen obtundere potest, Perge igitur
mecum, gaudeamus quod propter Christum contumeliam passuri sumus, gratias acturi, quod
indignos, suis flagellis, hominumque risu, affici dignatur, Vale in Christo foeliciter.