Nr. 61
Conclusiones decem et sex de divinae gratiae cooperatione
[zwischen 1517, 26. April und 1518, 9. Mai]

Text
Bearbeitet von Ulrich Bubenheimer
unter Mitarbeit von Antje Marx

Buchsymbol20
Conclusiones decem et sex de divine
gratie cooperationea.b

1c
An homo interior1 in vetustate2 ex parte permanens possit exterior censeri.3
2d
Exterior, an homo interioris hominis similitudinem habeat.
3e
Exterior an aliquo pacto interior fieri possit.
4f
An interior absque exteriori valeat finaliter salvari.4
5g
Conclu'sio'. Est impossibile quod homo absque gratia iustificante cogitet bonum.h5
6i
Auctoritas Pauli. non quod volo bonum facio6: procedit de
eo qui spiritalis est7.
7j
Bonum de quo theologus loquitur, est bonum dei, non hominis.
8k
Non multum ab heresi sapiunt asserentes medium quoddam
esse inter naturalia et iustificantia bona, quibus ali-
qui tamen boni, theologice dicuntur.
9l
Mecum8 in scriptura ex persona dei prolatum9 fere dei virtutem10 in-
strumentalem, nostram actionem atque infirmitatem donat11.
10m
Itaque deum efficere, agere, pellere nos autem obedire, agi12, impelli13.
11n
Mecum14 ex persona hominum elatum, accessorie copulat15, sed aliquanto.
diversius, a communi hominum loquendi assuetudine.
12o
Quanquam apud Paulum .i. Cor'inthiorum' xv. greca hec.p qἡ σὺν ἐμοίq16
i'd est' que mecum scilicet gratia17 operatur nihil iuvent
theologos parvorum logicalium18, sed optime sen-
sum Apostoli emendatum reddant, tamen exem-
plaria illa que habent.r sἡ εἰσ ἐμὲs19 i'd est' que
in vel ad me20 profecta est, scilicet operatur, ad genuinam
Pauli voluntatem propius accedunt.
13t
Gratia habitualis (nisi ostendatur textus catholicus) plane
figmentum est.
14u
Plures enim scripture connitunturv demonstrare, gratiam esse
divinum favorem, qui et ipse deus est.21
15w
Neque tamen inficias ibimus, aspiciente terram deo22, effluere
inde operationum flumen.Buchsymbol21
16x
Tametsi scripturas aliquot legimus23, fidem quasi propagatricem
operum pingentes, deum tamen esse unum autoremy, defendi potest.

acooperatione im Inhaltsverzeichnis von A B, comparatione A, B im Text selbst
bIm Text von A folgt die irrtümliche Verfasserzuweisung D. M. L., in B D. Martini Lutheri
cvom Editor verbessert für i. A – Die Punkte nach den römischen Zahlen sind durchgehend vom Editor eingefügt
dvom Editor verbessert für ii. A
evom Editor verbessert für iii. A
fvom Editor verbessert für iiii. A
gvom Editor verbessert für i. A
hbonum A
ivom Editor verbessert für ii. A
jvom Editor verbessert für iii. A
kvom Editor verbessert für iiii. A
lvom Editor verbessert für i. A
mvom Editor verbessert für ii. A
nvom Editor verbessert für iii. A
ovom Editor verbessert für iiii. A
pA bietet danach ein längeres Spatium für das handschriftliche Nachtragen des vom Drucker nicht gesetzten griechischen Zitats. In B fehlt das Spatium, obwohl auch hier das griechische Zitat nicht gedruckt wurde. In den eingesehenen Exemplaren von A (Torre Pelice, Oxford) wurde der griechische Text handschriftlich nicht nachgetragen.
q-qἡ σὺν ἐμοί vom Editor ergänzt nach 1. Kor 15,10cἡ εἰσ ἐμὲ vom Editor ergänzt nach 1. Kor 15,10a
rHier derselbe Befund wie in KGK 061 (Textstelle) beschrieben.
s-sἡ εἰσ ἐμὲ vom Editor ergänzt nach 1. Kor 15,10a
tvom Editor verbessert für i. A
uvom Editor verbessert für ii. A
vconnittuntur B
wvom Editor verbessert für iii. A
xvom Editor verbessert für iiii. A
yauthorem B

1Vgl. Röm 7,22 Vg »condelector enim lege Dei secundum interiorem hominem«.
2Röm 7,6 Vg »[…] ita ut serviamus in novitate spiritus, et non in vestutate litterae«.
3Zu Th. 1–4 vgl. 151 Thesen, Th. 8–12 (KGK 058 (Textstelle)).
4Die Th. 1–4 sind entwickelt aus Aug., div. qu. 51,1f.: »1. Cum exteriorem et interiorem hominem divina scriptura commemoret et in tantum eos discernat, ut ab apostolo dictum sit: Et si exterior homo noster corrumpitur, sed interior renovatur de die in diem 〈2. Kor 4,16〉, quaeri potest, utrum unus horum factus sit ad imaginem et similitudinem dei; nam illud quaerere stultum est, si unus, quis horum. Quis enim dubitat eum potius qui renovatur quam eum qui corrumpitur dicere? Utrum autem ambo, magna quaestio est. Nam si exterior homo est Adam et interior Christus, bene ambo intelleguntur. Sed cum Adam, sicut a Deo factus est, bonus non manserit, et diligendo carnalia carnalis effectus sit, non absurde videri potest, hoc ipsum ei fuisse cadere imaginem dei et similitudinem amittere. Ac per hoc ipse renovatur et ipse est etiam interior. Quomodo ergo est ipse et exterior? An secundum corpus, ut interior sit secundum animam, et interioris sit resurrectio et renovatio, quae nunc fit secundum mortem prioris vitae, id est, peccati, et secundum regenerationem novae vitae, id est, iustitiae? Quos item duos homines sic appellat, ut unum veterem, quem debemus exuere, alterum novum et eum induendum commemoret. Quorum rursus illum appellat imaginem terreni hominis, quia secundum peccatum primi hominis geritur, qui est Adam, alterum imaginem caelestis hominis, quia secundum iustitiam secundi hominis geritur, qui est Iesus Christus. Exterior autem homo, qui nunc corrumpitur, futura resurrectione renovabitur, cum istam mortem persolverit, quam naturae debet, lege illa quae in paradiso per praeceptum data est. 2. Quomodo autem non sit incongruum, quod dicitur etiam corpus factum ad similitudinem dei, facile intellegit qui diligenter attendit quod dictum est: Et fecit Deus omnia bona valde 〈1. Mose 1,31〉; nemo enim dubitat, quod sit ipse primitus bonus.« (CCSL 44A, 78,2–79,32).
5Karlstadt lehnt die scholastische Unterscheidung von gratia praeveniens und gratia iustificans ab. Siehe 151 Thesen, Th. 100 (KGK 058 (Textstelle)).
6Röm 7,19 Vg »Non enim quod volo bonum, hoc facio«.
7Vgl. Röm 7,14 Vg »Scimus enim quia lex spiritualis est; ego autem carnalis sum […].« Vgl. Gal 6,1.
81. Kor 15,10 Vg »[…] abundantius illis 〈scil. apostolis〉 omnibus laboravi: non ego autem, sed gratia Dei mecum […].«
9Vgl. noch Jer 20,11 Vg »Dominus autem mecum est, quasi bellator fortis«.
10Vgl. Eph 3,16 Vg »[…] ut det 〈scil. Pater〉 vobis secundum divitias gloriae suae virtute corroborari per Spiritum ejus in interiorem hominem […]« in Verbindung mit Eph 3,22 Vg »Ei autem qui potens est omnia facere […] secundum virtutem quae operatur in nobis […].«
11Mit dem scholastischen Begriff virtus instrumentalis bezeichnet Karlstadt die von Gott dem Menschen als seinem Instrument geschenkte Kraft. Indem er darüber hinaus sowohl die Anwendung dieser Kraft (actio) als auch die menschliche Schwachheit (infirmitas) als Geschenk Gottes bezeichnet, steigert er die Betonung der ausschließlich passiven Mitwirkung des menschlichen Willens mit dem göttlichen Willen. Zu Th. 9–12 vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 258–261 (KGK 085 (Textstelle)).
12Vgl. Röm 8,14 Vg »Quicumque Spiritu Dei aguntur, ii sunt filii Dei.« Diese Stelle zieht Karlstadt in den Apologeticae conclusiones, Th. 263 (KGK 085 (Textstelle)) zur Interpretation von »mecum« in 1. Kor 15,10 heran.
13Vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 258 (KGK 085 (Textstelle)).
15Vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 261 (KGK 085 (Textstelle)).
161. Kor 15,10c. Karlstadt bietet hier die Textfassung der Koine nach Erasmus, Instrumentum (1516).
18Die Parva logicalia bezeichnen den Stoff der Einführung in die Logik, die zum Pflichtpensum des scholastischen Artes-Studiums jener Zeit gehörte. Ein bevorzugt verwendetes Textbuch waren die Summulae logicales des Petrus Hispanus, an dessen Stelle jedoch auch Nachfolgewerke anderer Autoren verwendet wurden. Mit vorliegender Anspielung kritisiert Karlstadt die Vermischung der Theologie mit aristotelischer Philosophie. Zur »Kleinen Logik« gehörte die Suppositionslehre, die die kontextabhängige Bedeutungsvarianz der Begriffe behandelt. In den Thesen 7–8 und 11–12 bietet Karlstadt Beispiele dafür, wie Begriffe in der Theologie anders zu verstehen sind als in der scholastischen Philosophie.
19Textzeugen, die diesen in 1. Kor 15,10a vorfindlichen Wortlaut auch in 1. Kor 15,10c anstelle von ἡ σὺν ἐμοί bieten, wurden nicht verifiziert.
20Vgl. 1. Kor 15,10a Vg »gratia ejus in me«.
22Vgl. Ps 101(102),20: »Domino de caelo terram aspexit«.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»