Nr. 62
Verschollen: Explicationes zu Andreas Karlstadts 151 Conclusiones
[1517, Sommersemester]

Einleitung
Bearbeitet von Ulrich Bubenheimer und Alejandro Zorzin

1. Referenz

Augustinkommentar (KGK 064)1; Brief Karlstadts an Spalatin vom 5. Februar 1518 (KGK 069); Defensio (KGK 090).

2. Inhaltliche Hinweise

Aus dem Brief an Spalatin vom 5. Februar 1518 geht hervor, dass Karlstadt Erläuterungen zu Thesen von ihm verfasst hatte, die er zu diesem Zeitpunkt im Druck veröffentlichen wollte.2 In seiner Anfang September 1518 verfassten Defensio gegen Eck (KGK 090) verweist Karlstadt auf Erläuterungen zu seinen Erstlingsthesen3 und stellt in Aussicht, sie drucken lassen zu wollen, wenn Eck darum bitte.4 Dass Karlstadt sich im Brief an Spalatin sowie in der Defensio auf dasselbe Werk bezieht, ist naheliegend. Dabei handelte es sich um Erläuterungen zu seinen 151 Conclusiones vom 27. April 1517 (KGK 058), die Thesenreihe, mit der Karlstadt zuerst seine neuen durch intensive Augustinlektüre gewonnenen Anschauungen dokumentiert. Das Briefdatum (5. Februar 1518) bietet somit den terminus ante quem für die Fertigstellung dieser Erläuterungen, die er auch probationes5 nennt. Der Hinweis in Karlstadts Defensio macht zudem klar, dass sie im September 1518 immer noch nicht gedruckt worden waren. In seinem Augustinkommentar verweist Karlstadt öfters auf seine [Erstlings-]Thesen bzw. auf Erläuterungen zu denselben. Dabei ist besonders folgender Verweis aufschlussreich: »Viele [Belegstellen] über diese Sache und vollständiger habe ich in der Erklärung der 23. These diktiert.«6 Das bedeutet: Karlstadt hat seine 151 Conclusiones in einer Vorlesung oder Kolleg erklärt und – in dem damals üblichen Stil – seinen Studenten »diktiert«. Deshalb – und nicht, weil er die Studenten auf den künftigen Druck hinweisen will, wie Kähler zu suggerieren scheint7 – kann Karlstadt die Studenten in seiner Augustinvorlesung wiederholt auf diese Erläuterungen hinweisen.8 Es bedeutet, dass die Studenten in ihren Nachschriften nachlesen können, jedenfalls soweit sie die Vorlesung über die 151 Conclusiones gehört haben. Über diesen Weg sind Karlstadts Erläuterungen zu seinen 151 Conclusiones handschriftlich verbreitet worden.9


1Vgl. Kähler, Karlstadt, 9*, besonders Anm. 5.
2»Maiorem autem copiam in explicationibus conclusionum mearum, et reor sufficientem, feci. Si illustrissimus Princeps […] triginta florenis papyrum compararet, ego ederem, nominique suo dedicarem.« (KGK 069 (Textstelle)).
3»De ordine vero Canonicae scripturae secundum Ecclesiasticos in explicationibus conclusionum primarum, scilicet nostrarum primitiarum, copiam coegimus […]« (KGK 090 (Textstelle)); »De differentia vetustatis, item de concupiscentia et vetustate quid distent, […] , in probationibus nostrarum primiciarum copiose scripsi.« (KGK 090 (Textstelle)).
4»[…] copiosius autem in conclusionibus primitiarum nostrarum scripsimus, quas D'omino' Eckio si rogaverit edituri sumus.« (KGK 090 (Textstelle)).
5»[…] in probationibus nostrarum primitiarum copiose scripsi, […]« (KGK 090 (Textstelle)).
6»[…] plura [testimonia] de hac re et plenius dictavi in explicatione conclusionis xxiii.« (KGK 064 (Textstelle)).
7Kähler, Karlstadt 9*: »Karlstadt hat sich lange und eingehend mit ihnen [= 151 Thesen] beschäftigt. […], er verfaßte auch ausführliche für den Druck bestimmte, aber höchst wahrscheinlich nicht erschienene Erläuterungen zu ihnen.«
8Z. B. folgende Stellen: »[…] cum illam sentenciam multis astruxerim testimoniis in conclu'sionum' explicationibus videlicet. cxxxvi. cxxxvii. cxxxviii. et cxl.« (KGK 064 (Textstelle)); »[…] adde hic que in expli'catione' conclu'sionis' xlv. […] scripsi.« (KGK 064 (Textstelle)); »[…] de illis scripturis amplius in conclusionibus nostris prioribus scripsimus potissime in conclu'sionis' quintae explicatione.« (KGK 064 (Textstelle)); »[…] copiose hanc auctoritatem et nonnullas alias huic proposito congruentes in expli'catione' conclu'sionis' cxxxviii. dixi pro regula.« (KGK 064 (Textstelle)); »Studiosus facile alia testimonia contexet. plura de hac re et plenius dictavi in expli'catione' conclu'sionis' xxiii.« (KGK 064 (Textstelle)); »ad hanc regulam multas auctoritates tam canonicas quam ecclesiasticas in conclu'sionis' xxiii. explicatione coegi.« (KGK 064 (Textstelle)); »de homine interiori et eius membris ac organis distinctioneque suarum etatum. copiose in conclu'sione' xi. dictavimus.« (KGK 064 (Textstelle)); »hanc multis S'ancti' Aug'ustini' documentis in conclusionis quintae explicatione astruxi.« (KGK 064 (Textstelle)); »que plenius cumulavi in explicatione conclusionum mearum videlicet .xxiii.« (KGK 064 (Textstelle)); »Quam utilis autem sit in sancta scriptura/ obscuritas/ abunde in explicationibus probationibusve conclusionum mearum deduxi/ […]« (KGK 064 (Textstelle)); »[…] ad hoc testimoniis in expeditione conclusionis xxiii dixi.« (KGK 064 (Textstelle)); »dixi de hac sententia […] plenius in explicatione conclusionis xxi. et xxiiii. et xxv.« (KGK 064 (Textstelle)); »Hanc regulam non absque allegationibus posui in conclusionis lxxii. et lxxiii. explicatione.« (KGK 064 (Textstelle)).
9Über einen handschriftlichen Anhang mit Augustintexten, der einem Druckexemplar von Karlstadts Augustinkommentar beigebunden war, hat sich in einem Londoner Antiquariatskatalog von 1841 eine Nachricht erhalten. Vgl. Nutt, Catalogue 42: »[Nr.] 565 – Pro Divinae Gratiae Defensione; S. Augustini de Spiritu et Litera Liber, cum Explicationibus sive Lecturis Carolstatini, 4to. […] At the end is a neatly written contemporary MS. Consisting of Extracts from the Works of St. Augustine, with remarks, – the work itself has also Notes in a similar hand.« Nach dem Kauf dieses Exemplars durch den Earl of Crawford wurde der handschriftliche Anhang jedoch vom Druck getrennt und lagert möglicherweise als [Augustin-]Handschrift an einem anderen (bisher nicht identifizierbaren) Aufbewahrungsort.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»