Nr. 192
46 Conclusiones: De fide et operibus
[[Wittenberg]], [[1521, September]]

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck
BuchsymbolB5r

De fide et operibus axiomata


i
Christianus est ad omne opus liber.1
ii
Per fidem nempe in alium virum amutatus esta.2
iii
Faciat ergo cum Saule, quaecunque invenerit
manus sua.3
iv
Sicubi non aliter praecepta sunt, aut vetita
a deo.
v
Sola haec plane opera bona sunt, quae fiunt
secundum mandata dei.4
vi
Istaec vero mala, quae aversatur lex divinab.
vii
Quae deus praecepitc, sic facias, non quia prae-
cepta sunt, sed quia sic placent deo.5
viii
Placent deo, quae non coactus,6 non in speci-
em,7 non tristis feceris,8
ix
Sed ultro, vere et cum animi alacritate.9
x
Sic ea faciens confide, et certus sis deo pla-
cere.10
xi
Qui ubi dubitaveris, iam mala forent, et
sine fide.11
xii
Sic non servus legis, sed amicus es, faciens
quae praecepit
tibi.12
xiii
Id Christus nos docuit, Si vis ad vitam, in-
quiens, ingredi, serva mandata.13 BuchsymbolB5v
xiv
d Eatenus mandata dei implemus, quatenus
credimus Christum nos a maledicto le-
gis liberasse et pro nobis factum
iu-
stitiam.14
xv
Qui sine hac fide mandata dei servare se
putat, is bonum iudaeum agit, sed non
Christianum.15
xvi
Beatus vir cuius voluntas est in lege do-
mini.16
xvii
Haec voluntas, idem spiritus dei et legis est.17
xviii
Ad vocem dei, filium immola,18 proximum
occidito, relinque parentes.19
xix
Voci hominis obediendum est, ubi animae
nullum parit detrimentum.20
xx
Quae deus non praecepit, nephas est homi-
nem a nobis exigere.21
xxi
Ferenda tamen est tyrannis, quae verbum
et fidem non extinguit.22
xxii
Vox hominis, lydio, ut aiunt, lapide23 pro-
banda venit, an ex spiritu dei siet24.
xxiii
Haec ex spiritu dei est, quae legi divinae se
conformat.25
xxiv
Qui ex praecepto hominis ieiunat, absti-
net carnibus, confitetur et manducat,
alioqui non facturus, peccat.26 BuchsymbolB6r
xxv
Haec opera in speciem bona sunt, et se-
pulchra dealbata.27
xxvi
Sed intus plena spurcitiis,28 cum fiant ani-
mo reluctante.29
xxvii
Sicuti amico gratis servis, ita gratuito
servias
deo.30
xxviii
Opera amore praemii aut poenae formidi-
ne facta, deo non placent.31
xxix
Certus tamen esto, opera bona enon care-
re praemioe.32
xxx
Sic Paulus non in incertum se currere
gloriatur.33
xxxi
Non sperare praemium,34 est desperare,35 et
ignorare misericordiam dei.
xxxii
Opera enim praemiantur quantumvis non
iustificent.
xxxiii
Sola fides iustificat, nullorum operum
neque bonorum, neque malorum respectu.36
xxxiv
Ut impossibile est in hac vita, fi-
dem sine fbonis operibusf esse.37
xxxv
Ita impossibile est et alibi fidem prae-
miari absque suis operibus.
xxxvi
Ut bonitas fructus arborem bonam,38 sic
opera bona declarant hominis iustiti-
am,39 quae est ex fide. BuchsymbolB6v
xxxvii
Hinc Christus Matth. xxvg hominum
opera, tanquam fidei aut incredulitatis in-
dicia iudicat.40
xxxviii
Licet primum iudicetur fides aut incre-
dulitas.
xxxix
Opera praemiantur, non quia opera,
sed quia in fide facta.41
xl
Opera etiam in fide facta, mala fuerunt,
sed hanc malitiam intuitu fidei non
imputat deus.42
xli
Fides quia credit non salvificat, sed eo
quod deus credenti salutem
promisit.43
xlii
Ideo promisit deus se condonaturum noxam,
quo certiores essemus illam remitti.
xliii
At ne ullus dubietatis scrupulus nos in
desperationem trahat, promissionibus
addidit symbola.44
xliv
hSic ergo gratis (quamvis vere non gratis)
servias deo ut si velit, etiam libenter de
praemio cedas.45
xlv
Sic David se serviisse testatur. ii. Reg. xv.
dicens, Si dixerit dominus, non places,
praesto sum, faciat quod bonum est coram se.46
xlvi
Sic et Hely47 ad poenam paratus, I. Re. iii. di'cens'
Dominus est, quod bonum est in ocu-
lis suis faciat.48

a-a est mutatus a
b divinam a
c praecepti A
dvom Editor verbessert für xiiii.
e-e praemio non carere a
f-f operibus bonis a
gvom Editor verbessert für xxvi A; 26. a
hvom Editor verbessert für xliiii.

1Vgl. Luther, Von der Freiheit eines Christenmenschen (1520): »Drumb soll seyne meynung ynn allen werckenn frey und nur dahyn gerichtet sein, das er andernn leutten damit diene und nuͤtz sey.« (WA 7, 34,29–31). S. auch Tit 3,1 »admone illos principibus et potestatibus subditos esse dicto oboedire ad omne opus bonum paratos esse.«; 2. Tim 3,17 Vg »ut perfectus sit homo Dei ad omne opus bonum instructus.«
3Vgl. 1. Sam 10,7 Vg »quando ergo evenerint signa haec omnia tibi fac quaecumque invenerit manus tua quia Dominus tecum est«; 1. Sam 25,8 Vg »[…] quodcumque invenerit manus tua da servis tuis et filio tuo David.«
4Vgl. Luther, Von guten Werken (1520): »Czum ersten ist zuwissen, das kein gutte werck sein, dan allein die got gebotenn hat […].« (WA 6, 204,13 f.); Luther, De votis (1521): »Hic vide, an non et tu ignoraris, mandata dei praeferenda esse omnibus.« (WA 8, 574,11).
5 5. Mose 26,16 Vg »hodie Dominus Deus tuus praecepit tibi ut facias mandata haec atque iudicia et custodias et impleas ex toto corde tuo et ex tota anima tua.«
6Vgl. 1. Petr 5,2 Vg »pascite qui est in vobis gregem Dei providentes non coacto sed spontanee secundum Deum neque turpis lucri gratia sed voluntarie.«
7Vgl. 2. Tim 3,5 Vg »[…] habentes speciem quidem pietatis virtutem autem eius abnegantes et hos devita.«
8Vgl. Spr 17,22 Vg »animus gaudens aetatem floridam facit spiritus tristis exsiccat ossa.« Zur gesamten Problematik, dass der Christ aus freien Stücken Gott zu Gefallen handele, vgl. auch KGK 203 (Textstelle); KGK 203 (Textstelle).
9Vgl. Pred 9,7 Vg »vade ergo et comede in laetitia panem tuum et bibe cum gaudio vinum tuum quia Deo placent opera tua.« S. auch 1. Kön 8,66 Vg »[…] et alacri corde super omnibus bonis quae fecerat Dominus David servo suo et Israhel populo suo.« S. auch Luther, Von guten Werken (1520): »[…] dan findet er sein hertz in der zuvorsicht, das es gote gefalle, szo ist das werck gut […].« (WA 6, 206,9 f.).
10Vgl. Röm 2,19 Vg »confidet in Deo liberet nunc eum si vult dixit enim quia Dei Filius sum«; Phil 1,6 Vg »confidens hoc ipsum quia qui coepit in vobis opus bonum perficiet usque in diem Christi Iesu«; Phlm 1,21 Vg »confidens oboedientia tua scripsi tibi sciens quoniam et super id quod dico facies.« Zur Glaubensgewissheit vgl. auch Röm 8,38 Vg »Certus sum enim quia neque mors neque vita […] neque creatura alia poterit nos separare a caritate Dei.«
11Vgl. 4. Mose 32,23 Vg »sin autem quod dicitis non feceritis nulli dubium quin peccetis in Dominum et scitote quoniam peccatum vestrum adprehendet vos.« S. auch Luther, Von guten Werken (1520): »Wo aber ein tzweiffel da ist, da sucht sichs, welchs am bestenn sey, da hebet sich unterscheidt der werck ausztzumalen, womit er mug huld erwerben […].« (WA 6, 207,22–24).
12Vgl. Aug. Io. ev. tr. 41,11: »[…] nam ubi condelectatur legi dei, non captivus, sed legis amicus est; et ideo liber, quod amicus.« (CCSL 36, 364,8 f.). Zur Definition des servus legis, der nicht unter der Gnade, damit aber unter der Sünde steht, vgl. KGK 197 (Textstelle). Die Knechtung unter das Gesetz im Geiste Gottes aber sei Befreiung von der Sünde, vgl. KGK 197 (Textstelle); KGK 197 (Textstelle). Diese Form des servus legis, der sich freiwillig unter die Knechtschaft Gottes begibt, ist ein amicus legis und Freund Christi, vgl. KGK 197 (Textstelle). Gott fordere von den Menschen »mehr freyheit/ dan diensperkeit/ got gefelt ein freyer geist/ untzalicher weiß mehr dan ein gefangner knecht«, vgl. KGK 203 (Textstelle).
13Vgl. Mt 19,17 Vg »qui dixit ei quid me interrogas de bono unus est bonus Deus si autem vis ad vitam ingredi serva mandata.«
14Wörtliche Übernahme (bis auf wenige Abweichungen) in De legis litera , s. KGK 197 (Textstelle). Basierend auf Gal 3,13 Vg »Christus nos redemit de maledicto legis factus pro nobis maledictum quia scriptum est maledictus omnis qui pendet in ligno.«; Gal 3,21 f. Vg »lex ergo adversus promissa Dei absit si enim data esset lex quae posset vivificare vere ex lege esset iustitia sed conclusit scriptura omnia sub peccato ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus.« Karlstadt nutzte diese Thematik häufiger, s. die 3. und 4. These der 7 Conclusiones de peccato (KGK III, Nr. 170, S. 518, Z. 5 f.) und die 3. These der 13 Conclusiones de Christi incarnatione (KGK II, Nr. 137, S. 470, Z. 4). Vgl. auch Luther, Conclusiones XVI de fide et ceremoniis: »Christus, benedictio gentium, voluntate patris factus maledictum.« (WA 6, 379,5).
15 Karlstadts zeitnahe Schrift De legis litera setzt mit der Feststellung ein, dass die Juden dem Buchstaben des Gesetzes verhaftet blieben, nicht aber seinen Geist erkannten, vgl. KGK 197 (Textstelle); s. auch KGK 197 (Textstelle).
16Vgl. Ps 1,2 Vg »sed in lege Domini voluntas eius et in lege eius meditabitur die ac nocte.«
17Ähnlich, aber mit Akzentverschiebung auf den Willen Gottes, s. KGK 197 (Textstelle).
18Die Opferung Isaaks als Vordeutung der Kreuzigung Jesu, s. 1. Mose 22,1–13. Die Opferung steht im Deutungszusammenhang der Beschneidung, die geistlich interpretiert als Beschneidung des Herzens und somit als rückhaltloser, dienender Glaube an Gott verstanden wird. Vgl. KGK 197 (Textstelle) und KGK 208 (Textstelle). S. aber auch das Opfer Jephtas in KGK 179 (Textstelle).
19Vgl. Mt 19,29 Vg »et omnis qui reliquit domum vel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit.«
20Aug. s. 302,5: »Qui autem non passus fuerit detrimentum animae suae, ipse regnat cum Christo.« (PL 38, 1388). Mit Bezug auf Mt 16,26.
21Vgl. Luther, De votis (1521): »Deinde in doctrinas hominum et superstitionem hypocritarum fiebat, quas deus non praecepit.« (WA 8, 574,18 f.); Luther, Praelectiones in Micham (1524): »Utrumque regnum peccat: Israel in Samaria, Iuda in Ierusalem, erecti sunt cultus et oblationes, deus non praecepit.« (WA 13, 262,21–23).
22Bezug zu Aussagen Luthers, wonach eine Tyrannis gemäß Christus zu ertragen sei, wenn sie im Kultus nicht so sehr gegen Gottes Vorschriften verstößt, dass die Ausübung des Glaubens gefährdet und das Evangelium verachtet ist, wie es im Papismus geschehe. Vgl. Luther, De captivitate Babylonica (1520): »Hoc solum detestor, Esse eam confessionem in tyrannidem et exactionem pontificum redactam. Nam et occulta sibi reservant, deinde nominatis a se confessoribus revelari mandant, ad vexandas scilicet hominum conscientias, solum pontificantes, officiis veris pontificum prorsus, quae sunt Evangelisare et pauperes curare, contemptis. Quin ea potissimum reservant sibi impii tyranni, quae minoris sunt momenti, magna vero passim relinquunt vulgo sacerdotum, qualia sunt ridicula illa et conficta in Bulla coenae domini: immo, quo sit manifestior perversitatis impietas, ea, quae contra cultum dei, fidem et prima praecepta sunt, non modo non reservant sed et docent et probant, qualia sunt discursus illi peregrinationum, cultus perversi sanctorum, mendaces legendae sanctorum, varia fidutia et exercitia operum et cerimoniarum, quibus omnibus fides dei extinguitur et Idolatria fovetur, sicut est dies haec, ut pontifices hodie alios non habeamus quam quales olim Hieroboam in Dan et Bersabee constituit, vitulorum aureorum ministros, ut qui legem dei, fidem et quicquid ad pascendas oves Christi pertinet, ignorantes, sua tantum inventa populis in timore et potestate inculcant. Ego etsi violentiam istam reservatorum ferendam esse suadeo, sicut et universas omnium tyrannides ferre iubet Christus, et his exactoribus parendum esse docet, tamen ius reservandi eos habere, nego neque credo, quod nec uno apice aut iota possunt probare, ego autem contrarium probo.« (WA 6, 546,17–547,1). S. auch Melanchthon, Loci (MWA 2.1, 62 f.).
23Probierstein, Regel, Richtschnur, vgl. Erasmus Adag. 487: »Lydius lapis sive Heraclius lapis« (ASD II-1, 558,907); Erasmus Adag. 643: »Subindicat autem, hoc proverbium magis pertinere ad diiudicandum et prodendum quod fallebat, quam ad robur, quemadmodum ante de Lydio lapide diximus.« (ASD II-2, 172,953–995).
24Archaische Form von sit.
25Vgl. Röm 8,4 Vg »ut iustificatio legis impleretur in nobis qui non secundum carnem ambulamus sed secundum spiritum.«
26Gemäß Vorschriften der Menschen heißt: nach Ordensregeln, im Zölibat etc.
27Vgl. Mt 23,26 Vg »vae vobis scribae et Pharisaei hypocritae quia similes estis sepulchris dealbatis quae a foris parent hominibus speciosa intus vero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia.«
29Vgl. MWA 2.1, 122.
30Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 1,9,26: »Sed sicut amico gratis inservis, ita Deo etiam gratis servias et voluntatem eius amicam ex promissione praemii cognosces, […].« (MWA 4, 51,22–24). Zur Verbindung zu Melanchthons Korintherbriefvorlesung im Jahr 1521 s. KGK 192 (Textstelle). Die folgenden Thesen befassen sich mit der von Melanchthon im Textzusammenhang angestoßenen Diskussion um das Wissen für den Lohn für gute Taten aus der Verheißung Christi. Die Thesen 44 und 45 setzen sich mit der Fortsetzung des Zitats auseinander, s. u. Anm. KGK 192 (Anmerkung).
31Vgl. Aug. en. Ps. 67,13: »haec est illa suavitas de qua alibi dicitur: dominus dabit suavitatem, et terra nostra dabit fructum suum; ut bonum opus fiat non timore, sed amore; non formidine poenae, sed delectatione iustitiae.« (CCSL 39, 877,6–9).
32Vgl. Aug. en. Ps. 77,45: »[…] sed his omnibus sibi annuntiatis, non solum ad praesentem vitam, uerum etiam ad aeternam, nec tantum ad recipienda bonorum operum praemia, sed etiam in ipsa bona opera facienda, ponat in deo spem suam.« (CCSL 39, 1097,31–44).
33Vgl. 1. Kor 9,26 Vg »ego igitur sic curro non quasi in incertum sic pugno non quasi aerem verberans.« Diese Bibelstelle liegt den Passagen aus Melanchthons Korintherbriefkommentar zu Grunde, die Karlstadts Thesen 27, 44 und 45 aufnehmen. S. Anm. KGK 192 (Anmerkung), KGK 192 (Anmerkung) und KGK 192 (Anmerkung) sowie MWA 5, 50,23–51,27.
35Vgl. Erasmus Adag. 3001: »Ad eos nihil pertineat doctrina Christi, qui non sperant praemium cum Christo.« (ASD II-7, 34,671 f.).
36Vgl. Luther, De libertate christiana (1520): »Queris autem, qua ratione fiat, ut sola fides iustificet, et sine operibus, tantorum bonorum thesaurum praebeat, cum tam multa opera, cerimoniae, leges, in scripturis nobis praescripta sint.« (WA 7, 52,20–22). S. auch Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 1,1,22: »[…] confidant Christum esse, per quem certo sint salvi futuri, nullo respectu operum nostrorum […].« (MWA 4, 23,21 f.).
37Vgl. Jak 2,17 f. Vg »sic et fides si non habeat opera mortua est in semet ipsam«; Aug. s. 352A,2: »Quid prodest credere sine operibus bonis? Non te bonorum operum meritum adduxit ad fidem, sed fides incipit, ut bona opera consequantur.« (Dolbeau, Vingt-six sermons 108,35–37); Aug. f. et op. 22,40: »nequaquam ergo mens incauta fallatur, ut se existimet deum cognouisse, si eum fide mortua, hoc est sine bonis operibus confiteatur more daemonum, et ideo se iam non dubitet ad uitam aeternam esse uenturam […].« (CSEL 41, 84,11). Dagegen Aug. c. Iul. 4,8: »nos enim ea quae videntur opera bona, dicimus non esse vere bona sine fide: quoniam opera vere bona necesse est deo placere, cui sine fide quia impossibile est placere, profecto quod vere opus est bonum, sine fide non potest esse.« (PL 44, 763,50–764,2).
38Vgl. Mt 7,18 Vg »Arbor mala fructus bonos non facit, et arbor bona fructus malos non facit.«
39Vgl. Aug. c. Iul. 1,58: »Arbor mala fructus bonos non facit, et arbor bona fructus malos non facit, tanquam dicerret, Nec opera bona voluntas mala, nec mala opera facit voluntas bona.« (PL 44, 667). S. auch Luther, Quaestio, utrum opera faciant ad iustificationem (1520): »8. Quantum faciunt ad substantiam arboris fructus, tantum faciunt ad iustificationem et reatum opera.« (WA 7, 231,16 f.).
40Vgl. Mt 25,35 f. Vg »Esurivi enim et dedistis mihi manducare sitivi et dedistis mihi bibere hospes eram et collexistis me, nudus et operuistis me infirmus et visitastis me in carcere eram et venistis ad me.« Sider, Karlstadt, 134 Anm. 142 bringt die Beurteilung der guten Werke im Glauben mit Karlstadts Konzeption der Armenfürsorge zusammen. In der Schrift Von Abtuung der Bilder von Anfang Februar 1522 heißt es, dass zu viele Bettler in einer Stadt ein Anzeichen für eine schlechte christliche Verfassung des Gemeinwesens seien und auf die mindere christliche Lebenshaltung derer deuteten, die die Hilfsbedürftigen nicht hinreichend unterstützten: »Ich hab gesagt/ und werde es noch on auffhorung sagen das betler ein gewisse antzeig seind/ das keine Christen/ oder wenig/ und vertzachte Christen/ in der statt seind/ in welcher betler gesehen werden.« (KGK V, Nr. 219).
41Vgl. Luther, Von guten Werken (1520): »Dan nit die werck von yrer wegen, sundern vonn des glauben wegen angenehm seind, welcher einig und on unterscheid in allen und iglichen wercken ist […].« (WA 6, 206,35–37); Luther, Quaestio, utrum opera faciant ad iustificationem (1520): »20. Non fides aut iustitia ex operibus, sed opera ex fide et iustitia veniunt.« (WA 7, 232,11 f.). S. auch Ps 32(33),4 f. Vg LXX »quia rectum est verbum Domini et omne opus eius in fide diligit iustitiam et iudicium misericordia Domini plena est terra.«
42Vgl. Luther, Quaestio, utrum opera faciant ad iustificationem (1520): »12. Si in fide fieri posset adulterium, peccatum non esset. […] 18. Licet facienda non sint mala, ut veniunt bona. 19. Facta tamen sunt et fiunt mala, ut veniunt bona.« (WA 7, 231,18; 232,8 f.).
43Vgl. Röm 1,16 Vg »non enim erubesco evangelium virtus enim Dei est in salutem omni credenti Iudaeo primum et Graeco.«
44Den Verheißungen der Vergebung der Sünden und der Auferstehung sind die Zeichen des Kelchs und des Brotes im Abendmahl zugeordnet. Eine weniger präzise Zuordnung bei Luther, De captivitate Babylonica (1520): »At nostra et patrum signa seu sacramenta habent annexum verbum promissionis, quod fidem exigit et nullo opere alio impleri potest: ideo sunt signa seu sacramenta iustificationis, quia sunt sacramenta iustificantis fidei et non operis, unde et tota eorum efficatia est ipsa fides, non operatio.« (WA 6,532,24–27). Allerdings erkennt Luther drei christliche Zeichen, s. Luther, Ad librum Ambrosii Catharini responsio (1521): »Signum necessarium est, quod et habemus, Baptisma scilicet, panem et omnium potissimum Euangelium: tria haec sunt Christianorum symbola, tesserae et caracteres.« (WA 7, 721,34–36).
45Vgl. Melanchthon, Annotationes in epistulas Pauli ad Corinthios 1,9,26: »[…] atque ita serviendum gratis, ut, si velit Deus, etiam libenter de praemio cedas, sicut David 2. Reg. 15: Si igitur dixerit mihi: non places, praesto sum.« (MWA 4, 51,24–27).
46 2. Sam 15,26 Vg »si autem dixerit non places praesto sum faciat quod bonum est coram se.« Von Karlstadt zitiert im Brief an Spalatin vom 6.4.1520, KGK II, Nr. 154, S. 194, Z. 15; sowie in Tugend Gelassenheit , KGK III, Nr. 166, S. 406, Z. 22–24. Zudem hatte er diese Bibelstelle in seinem Handexemplar von Tauler, Sermones (1508), fol. 70r notiert. Melanchthon hatte in seiner Korintherbriefexegese den gleichen Zusammenhang mit dieser Bibelstelle erstellt wie die Thesen 44 und 45, s. o. Anm. KGK 192 (Anmerkung).
47Der alttestamentliche Priester Eli, der der in der Stiftshütte betenden, unfruchtbaren Hanna zusicherte, schwanger zu werden, die daraufhin den Propheten Samuel gebar, der wiederum von Eli erzogen wurde. Später unterband Eli nicht, dass sich seine Söhne an Opfergaben bereicherten, deren Tod in einem Feldzug gegen die Philister von Samuel vorhergesagt wurde. Vgl. 1. Sam 1,9; 1,12 f.; 1,17; 1,25; 2,11; 2,20; 2,22; 2,27; 3,1 f.; 3,5 f.; 3,8; 3,12; 3,14–16; 4,13–16.
48 1. Sam 3,18 Vg »ille respondit Dominus est quod bonum est in oculis suis faciat.« Von Karlstadt auch zitiert im Brief an Spalatin vom 6. April 1520, s. KGK III, Nr. 154, S. 193, Z. 26.

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»