Nr. 209
53 Conclusiones: De cantu Gregoriano
[[Wittenberg]], [[1521, Mitte Dezember]]

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck


BuchsymbolB7r

De cantu Gregoriano disputatio.

i
Oratio est elevatio mentis in deum.1
ii
Haec est optima quae corde fit, deus enim spi-
ritus est.2
iii
Corde quidem anima ain conspectua dei ef-
funditur〈.〉3
iv
Sic oravit Anna Helchanae uxor.4
v
Psallere〈,〉 ut nunc nos habet, in vigiliis aliis
quam horis canonicis non est orare,5
vi
Sed est adinstar Phanatici sonum non intel-
lectum effundere.6
vii
Cantus (quem Gregorianum vocamus) men-
tem a deo elongat〈.〉
7
viii
In hoc nimirum notulis8, ut vocant, musicis
diligentius accomodatur, animus canen-
tis, ne aberret, quam spiritui verborum.
ix
Is cantus, si dulcis fuerit, canentem facile in
superbiam elevat.9
x
Si amarus, canenti tussim et bilem, audito-
ribus vero cachinnos, movet.
xi
Levitae hoc tempore vocum sonoritate pro-
bantur, olim honestate vitae,
xii
Levitae hoc tempore in templis boant, olim
pauperibus elargiebantur eleaemosynam. BuchsymbolB7v
xiii
Levitarum hoc tempore est ociatores in ocio
relevare, olim relevabant Apostolos, quo
verbo dei evangelizando vacarent liberius.
xiv
Cantus Gregorianus, ut nunc fit, et strepi-
tus organorum, non nisi sonus sunt, prae-
terea nihil.
xv
De his Christus dicit, Labiis me honorant,
cor vero eorum longe est a me.10
xvi
Cantum mensurativum11 tamquam praesentissimum
devotionis impedimentum prorsus ab ec-
clesia proscribimus.
xvii
In altum quippe ascendens Hylam12 vocat,
descendens vero profundum taratantara13.
xviii
Sic cum illo, et organa, tubas et tibias in thea-
tra chorearum et ad principum aulas re-
legamus,
xix
Nam elevatio panis coelestis, et cantus or-
gani lascivus, vulgo, Wolauff gůt
gesell von hynnen,14 ut ovinae chor-
dae et lupinae, concordant in cithara.
xx
Dixit enim Christus, Hoc facite in mei re-
cordationem,15 non Veneris aut Procorum.
xxi
Et Paulus, Quociescumque comederitis panem
hunc et de poculo biberitis, mortem do-
mini annunciate,16 non mortem Pyrami17 aut
delitias Thaydis18. BuchsymbolB8r
xxii
Magis proderit unum pauperi elargiri nu-
mum, quam ululatoribusb19 istis et organici-
bus mille aureos,
xxiii
Nisi impari necessitate consistant〈.〉
xxiv
Non enim domus clamoris, sed amoris do-
mus dei est.20
xxv
Nisi clamor fierit Esaiae prophetae,21
xxvi
Is clamor rara in deserto vox est, alius ve-
ro creberrimus22
xxvii
Is clamor mentem hominis in deum elevat,23
alterc a deo ad mundum trahit.24
xxviii
Orationes vocales ex corde procedentes
haud abiicimus.
xxix
Sed sonoras, quas sola arteria per buccas
parturit.
xxx
Sonorae sunt, quae absque attentione fiunt, aut
non intellectae〈.〉
xxxi
Ut sunt indoctorum susurrationes, et Nhon-
narum25 lamentabile carmen.
xxxii
Ignotae linguae plectro sonare, et non intel-
ligere, est negligere,
xxxiii
Salubrius illis foret unica uti oratione do-
minica quam toto psalterio millies lallato.26
xxxiv
Centies pueri sunt, qui tota aetate cantu
obstreperos anseres agunt. BuchsymbolB8v
xxxv
Indocta plebs stolide Amen acclamat, quam-
quid
d praecinens a deo petierit, ignorat.
xxxvi
Graecus Greece, Apher aphrice〈,〉 germa-
nus germanice psallet et oret.
xxxvii
Ecclesia, cuius Gregorius27 caput fuit, haec
murmura instituit.28
xxxviii
Sed non ecclesia, cuius caput est Christus.
xxxix
eSicuti de ocioso verbo iudicat Christus,e29
xl
Ita de cantu obstrepero reddemus ra-
tionem.
xli
Utrunque plane aut parum vel nihil prodest
proximo.
xlii
Phanatica est religio, quae non nisi bo-
atum septemplicium horarum30 praeci-
pit et observat.
xliii
Haec iudicium sibi manducat et bibit, non
diiudicans carnem et spiritum.
xliv
Extremae denique vecordiae est ecclesia-
sticos tenacius haerere in cantuum dis-
crimine, quam in pondere verborum.
xlv
Cantus nunc tot habet facies, quot equor
arenas.
xlvi
Hinc quaeque diocesis et religio propriam
sibi usurpat euphoniam31.
xlvii
A qua vel casu aberrare, summum est pi-
BuchsymbolC1raculum, capitulari loco et carcere dignum.32
xlviii
Quemadmodum religio haec, quae nihilf ali-
ud facit, quam quod frigide et invite suas horas
legit, deo satisfecisse videtur,
xlix
Ita deus33 sibi satisfecisseg putat, qui haec ani-
malia ventris,34 veluti altilia pinguiter sa-
ginet, in hoc mundo.
l
Deo parum curae est de his tribuendis, quae
etiam non negat fidei hostibus,
li
Sinitque tardos in fide, interim his oblecta-
ri bonis, dum non sunt melioribus digni.
lii
Aut dum resipuerint, ac meliorum fuerint
capaces,
liii
Si ergo cantum in ecclesia permanere vo-
lueris, hunc non nisi unisonum velis, Ut
sit unus deus, unum baptisma, una fides,
unus cantus.

a-ainconspectu A
bvom Editor verbessert für illulatoribus A, a
cfolgt vero a
dquicquid a
e-efehlt a
fnil a
gfolgt gestrichen videtur a

1Die Rede vom Gebet als »elevatio mentis in deum« ist seit Euagrius Monachus (um 345–399) präsent. Hugo v. St. Victor und in dessen Gefolge Johannes Gerson definieren die devotio auf diese Weise, vgl. Gerson, Collectorium super Magnificat tr. 7: »elevatio mentis in deum per pium et humilem affectum« (Gerson, Œuvres (Glorieux) 8, 301,27–29). Bei Gabriel Biel (Biel, In III Sent. d. 27 q. 1 art. 3 dub. 2 prop. 2) ist diese Erhebung der Seele identisch mit einem diligere deum super omnia und entspricht dem höchsten von Menschen leistbaren Akt zur Vorbereitung auf den Gnadenempfang. Die These aber stellt das Gebet antithetisch zu der im Gutachten der reformfeindlichen Mitglieder des Wittenberger Stiftskapitels vom 7./12. Dezember 1521 aufgestellten Behauptung, dass der Gesang die Seele zu Gott erhebe. S. KGK 207. In seiner Vorlesung über den 85. Psalm liefert Luther eine Definition des Gebets als Erhebung zu Gott: »Hec enim diffinitio orationis: Elevatio anime ad deum.« (WA 4, 19,21). Vgl. auch Aug. c. ep. Pel. 4,11,30: »non enim in potestate nostra cor nostrum et nostrae cogitationes, quae inproviso offusae mentem animum que confundunt atque alio trahunt quam tu proposueris, ad saecularia revocant, mundana inserunt, voluptaria ingerunt, inlecebrosa intexunt ipso que in tempore, quo elevare mentem paramus, insertis inanibus cogitationibus ad terrena plerumque deicimur.« (CSEL 60, 562,6–13); Aug. c. Iul. 2,23: »non enim in potestate nostra est cor nostrum, et nostrae cogitationes, quae improviso offusae, mentem animum que confundunt, atque alio trahunt quam tu proposueris; ad saecularia revocant, mundana inserunt, voluptuaria ingerunt, illecebrosa intexunt, ipso que in tempore quo elevare mentem paramus, insertis inanibus cogitationibus, ad terrena plerumque deiicimur.« (PL 44, 689,47–54).
2Vgl. Joh 4,24 Vg »spiritus est Deus et eos qui adorant eum in spiritu et veritate oportet adorare.«
3Vgl. 1. Sam 1,15 Vg »respondens Anna nequaquam inquit domine mi nam mulier infelix nimis ego sum vinumque et omne quod inebriare potest non bibi sed effudi animam meam in conspectu Domini.«
4Vgl. 1. Sam 1,9 Vg »dixit ergo ei Helcana vir suus Anna cur fles […].« Zu ihrem Gebet s. o. Anm. KGK 209 (Anmerkung).
5Laut benediktinischer Klosterregel wurden alle 150 Psalmen auf die Stundengebete einer Woche aufgeteilt und singend rezitiert. Karlstadt machte sich häufiger über das daraus entstehende Gemurmel lustig, vgl. KGK 187 (Textstelle); KGK 190 (Textstelle). Zum falschen, eitlen »Psalmodieren« vgl. Luthers Psalmenvorlesung: »Unde impossibile est, hominem, vanae gloriae deditum hunc versum psallere, nisi velut horribili ruditu totam hanc iucundam harmoniam universae creaturae confundat, quo sibi ipsi malum in caput provocat et accelerat. Non enim tolerabilis est importuna ista dissonantia, dei melodiam interturbans.« (WA 5, 199,14–18).
6Vgl. Aug. en. Ps. 46,9: »docet nos et admonet nos ut psallamus intellegenter; non quaeramus sonum auris, sed lumen cordis. psallite, inquit, intellegenter.« (CCSL 38, 534,11–13).
7Vgl. Ps 70(71),12 Vg LXX »Deus ne elongeris a me Deus meus ad auxiliandum mihi festina«; Ps 37(38),22 Vg LXX »ne derelinquas me Domine Deus meus ne elongeris a me.«
8Notierungen, s. Anm. KGK 209 (Anmerkung).
9Vgl. Hier. in Is. 5,14,11: »omnis potentia tua et in caelum elevata superbia ad terram detracta est.« (CCSL 73, 168,7 f.); Hier. in Am. 1,6/8,2: »isti, iuxta septuaginta, percutiunt in capite pauperem, secundum hebraicum, capita pauperum conterunt super pulverem terrae, et in tantam elevantur superbiam, ut nolint cum humilibus ambulare.« (CCSL 76, 233,145–148).
10Vgl. Mt 15,8 Vg »Populus hic labiis me honorat cor autem eorum longe est a me.«
11Als Mensuralmusik wird jede mit bestimmten Notationszeichen für die Dauer der Töne aufgezeichnete Musik bezeichnet.
12Von griech. ὑλάω, heulen.
13Der plärrende Klang der Trompete. Vgl. Enn. 2,35 »At tuba terribili sonitu taratantara dixit.«
14Das Lied »Wohlauf gut Gesell von hinnen« war ein Lied über die Trennung zweier Liebender. Vgl. Osthoff, Wohlauf. Der flämische Komponist Heinrich Isaac (um 1450–1517) hatte das Lied in einer sechsstimmigen Fassung einer Messkontrafaktur der Missa »Coment poit« vertont. Vgl. Staehelin, Messen 1, 28; 30; Höink, Lieder, 73. Später wurde das Lied von dem evangelischen Prediger Caspar Othmayr (1515–1553) neu vertont.
15Vgl. Lk 22,19 Vg »et accepto pane gratias egit et fregit et dedit eis dicens hoc est corpus meum quod pro vobis datur hoc facite in meam commemorationem«; 1. Kor 11,24 Vg »et gratias agens fregit et dixit hoc est corpus meum pro vobis hoc facite in meam commemorationem.«
16Vgl. Erasmus, Instrumentum (1516), fol. d5v: »Quotienscunque enim comederitis panem hunc, et poculum hoc biberitis, mortem domini annunciatis […].« S. dagegen 1. Kor 11,26 Vg »quotienscumque enim manducabitis panem hunc et calicem bibetis mortem Domini adnuntiatis donec veniat.«
17Die antike Sagengestalt Pyramus beging Selbstmord, als er den blutverschmierten Schleier seiner Geliebten Thisbe fand. Vgl. Ov. met. 4,55–166.
18Die Hetäre Thais war Geliebte Alexanders des Großen und regte diesen angeblich an, den Königspalast in Persepolis aus Rache für die Zerstörung der Akropolis in Athen niederbrennen zu lassen. Vgl. DNP 12/1, 233 f. Karlstadt mag sie aus der römischen Literatur gekannt haben. Vgl. Ov. rem. 385: »Thais in arte mea est, lascivia libera nostra est/ Nil mihi cum vitta. Thais in arte mea est.«; Ov. ars 3,603 f.
19Vgl. Jer 25,36 Vg »vox clamoris pastorum et ululatus optimatium gregis quia vastavit Dominus pascuam eorum.«
20Vgl. 1. Mose 28,17 Vg »[…] est locus iste non est hic aliud nisi domus Dei et porta caeli.«
21Vgl. Jes 40,3 Vg »vox clamantis in deserto parate viam Domini rectas facite in solitudine semitas Dei nostri.« S. dagegen auch Jes 65,19 Vg »et exultabo in Hierusalem et gaudebo in populo meo et non audietur in eo ultra vox fletus et vox clamoris.«
22Vgl. Mk 1,3 Vg »vox clamantis in deserto parate viam Domini rectas facite semitas eius«, in Referenz auf Jes 40,3. S. o. Anm. KGK 209 (Anmerkung).
23S. o. Anm. KGK 209 (Anmerkung). Im Gegensatz dazu heißt es bei Johannes Tinctoris (um 1435–1511): »Musica terrenam mentem elevat.« und »animos ad pietatem excitare«. Vgl. Tinctoris, De inventione (Weinmann), 45; Page, Reading, 11–13; Woodley, Printing, 257.
24Greg. M. moral. 5,40,72: »Cor ad mundum pertrahit […].« (CCSL 143, 271,34).
25Möglicherweise hat Karlstadt statt »monacha« den Begriff Nonne aus dem Deutschen übertragen.
26Zur wöchentlichen Rezitation aller Psalmen im Gesang s. Anm. KGK 209 (Anmerkung). Laut Klosterregeln wurden täglich alle 150 Psalmen, aufgeteilt auf die jeweiligen Stundengebete, singend rezitiert.
27Papst Gregor I. (590–604), der die Messe mit gregorianischem Gesang einführte. Vgl. Baier, Messe.
28Über das Gemurmel der Mönchsgesänge bereits in KGK 187 (Textstelle); KGK 190 (Textstelle); KGK 190 (Textstelle); KGK 203 (Textstelle).
29Vgl. Mt 12,36 Vg »dico autem vobis quoniam omne verbum otiosum quod locuti fuerint homines reddent rationem de eo in die iudicii.«
30Die siebte Hore ist die Vesper, das zentrale Abendgebet, das Psalmen, Hymnen, Vaterunser, Schriftlesung, Fürbitten und Magnifikat umfasst.
31Mit sonoritas übersetzbar, vgl. Prisc. 1,9; Donat. 379,2.
32Eine doppelt ironische These: wer den Wohlklang nicht einhalte, sei zur Sühne verpflichtet, entweder durch Besitzergreifung der Pfründe im Domstift oder durch Abbüßen im Kerker.
33Möglicherweise ein Fehler, stattdessen scheint die Lesart »deum« möglich.
34In der Bitte an Ochsenfart berichtet Karlstadt ironisch, dass Aristoteles ein Buch über die Lebewesen des Bauches geschrieben habe. Dies sei ein Buch für Mönche, nicht für Christen. S. KGK V, Nr. 229: »Was ist heilsame oder gesund reed und laher? Ich hoff/ ir werdet ye nit spreche/ das uns Aristoteles dafur gegeben sein. Dan Aristoteles hat de Animalibus ventris geschriben wie huner und genß feyst werden. Und macht eynem vil ehr tzu einem hunner esser/ dan Christen.«

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»