Nr. 67
Andreas Karlstadts Sermon am Lichtmess-Tag
1518, 2. Februar

Text
Bearbeitet von Alejandro Zorzin

Buchsymbol119
D'ominus' Andr'eas' Carolstads Sermon am
Lichtmeß-Tag1.

A'nno' 1518 zu Wittenberg gehalten/
ex M'anu' S'crip'to.


»›Iustus‹ Simeon«2 amplexus est Chri-
stum et confessus est, ipsum esse
»lumen« »gentium, et gloriam plebis«
suae3; quae sola est sententiaa, in qua
quis gloriari potest, iuxta Hieremiam:
»›Non glorietur sapiens in sapientia
sua‹
, nec ›fortis in fortitudine sua‹, nec
›dives in divitiis suis; Sed in hoc glo-
rietur‹
, si gloriari vult, ›scire et‹ intellige-
re ›me‹, quod ›ego sum Dominus, qui
facio‹
mirabiliab, ›iudicium et iustititiam
in terra‹
4«
: Quam sententiam Aposto-
lus repetit dicens: »ex ipso« »vos« »autem« Buchsymbol120
»estis in Christo Iesu, qui factus est no-
bis sapientia a Deo, et Iustitia«
, et » Re-
demptio, ut quemadmodum scri-
ptum est, qui gloriatur, in Domino
glorietur«
5. Quae potest esse maior
»Sapientia«6, quae maior Pax et tranquil-
litas, quam hoc scire, quod nemo »ex
operibus«
salvatur, »ut ne quis glorietur«?7
Praeterea »ipse« Christus »pax nostra«8, qui
»evangelizavit pacem vobis, qui lon-
ge fuistis, et pacem«
eis, »qui prope« sunt,
»quoniam per ipsum habemus acces-
sum«
»in uno spiritu ad Patrem«.9 Con-
fessus est, Christum esse »lumen« » gen-
tium«
, qui revelaret gentibus10 veritatem.
»Omnis homo mendax«11 est, »Deus« » au-
tem«
»verax«12: Sine illo lumine, quod
est Christus13, quemcunque ignorant,
blasphemant, qualiacunque autem
norunt naturaliter, in his tanquam
muta animalia corrumpuntur. O-
mnes enim eramus »tenebrae«, facti auBuchsymbol121
tem sumus »lux in Domino«14, proban-
tes, quae sit voluntas Domini15: Ipse so-
lus est, qui docet »omnem veritatem«16,
sine ipso enim in veritate nullam uni-
tatem salubriter cognoscimus.
Meta17 itaque est, quod Christus »est«
»pax nostra«18, »per« quem »habemus acces-
sum«
»ad Patrem« »in« eius »Spiritu«19. » Sime-
on«
»venit« ad »templum« et amplecteba-
tur ipsam pacem suis ulnis20, confite-
batur quoque, omnem gloriam ele-
ctae plebis in Christo et per Christum
esse, cum se petit dimitti »in pace«21. Sed
advertendus est Christi sermo; qui di-
cit: »Pacem relinquo vobis, pacem
meam do vobis«
22, relinquit pacem in-
ter adversantes, inter inimicitias, et
talem, in qua debemus dicere: » Dimit-
te nobis debita nostra«
23: In qua con-
delectamur »legi Dei« iuxta » interio-
rem hominem«
24; Sed illa pax non est
plena, quia »video« »aliam legem in Buchsymbol122
membris meis repugnantem legi
mentis meae«
25. Habemus carnem re-
pugnantem Spiritui26: Itaque in pace
nostra intra nos est assidua pugna; u-
nusquisque tentatur a concupiscen-
tia sua abstractus et illectus: Dein-
de »concupiscentia cum« concipit, »parit
peccatum«
, et »peccatum« »cum« perfe-
ctum »fuerit«, parit »mortem«27. Repu-
gnat diabolus, qui »tanquam rugiens
leo circuit, quaerens, quem devoret«
28.
Pax nostra in nocte est, in qua »catuli
leonum rugientes«
quaerunt »escam si-
bi«
29. Tentat etiam mundus honori-
bus, qui vult, nos magnos reputari in
cordibus hominum. Haec nostra
pax est: »Fried in Unfried«/ »Lieb in
Leid«
30/ Süßigkeit in Bitterkeit31/ Frö-
ligkeit in Trübseligkeit/ Einigkeit
in Zanck/ Vertrag in Fährligkeit
oder Anfechtungen/ Befriedung in
Wiederstrebung/ Gedult in AnBuchsymbol123
fechtung/ das Licht in Finsternüß/
Gutheit in Boßheit/ Vollkom-
menheit in Gebrechligkeit. Quare
idem Lucas, qui iustitiam Simeonis32
testatur, postea scribit verbum Chri-
sti: Si »feceritis omnia, quae praecepta
sunt vobis, dicite«
, quod »servi inutiles
sumus«
33. Ergo pacifici in vulgo un-
nütze/ unwürdige Friedhaber/ ge-
brechliche Friedhalter/ quia si fece-
rimus pacem iuxta Domini praece-
ptum, »inutiles sumus«. Gutheit in
Boßheit; »Cum sitis« ipsi »mali« et »nostis
bona«
data »dare filiis vestris«; »quando
magis pater vester«
coelestis34, qui dice-
ret patrem eorum, nisi essent boni et iu-
sti. Gerechtigkeit in Ungerechtigkeit.
»Cum ›sedet‹ ›Rex‹ ›in solio‹ suo, quis gloria-
bitur35«
? »Septies in die cadit iustus«36; »Cum
ceciderit, non«
collidetur, »quia Domi-
nus«
supponit »manum«37. »Non est« »iustus
in terra, qui«
benefaciat, »et non peccet«38. Buchsymbol124
»Non est« »homo«39, qui non peccabit.
Nonne dicit Hieremias: »Scio« quod
»non est« in homine »via eius«; »Corripe
me, Domine, verumtamenc in iudicio
et non«
»furore«40. In quantum igitur ea
habemus, quae Deus per Christum
nobis operatur, beati et iusti voca-
mur. Christus enim dixit Petro: » Bea-
tus es, Simon Bariona, quia caro et
sanguis non revelavit tibi«
41; Cum au-
tem Petrus non saperet ea, quae Dei
sunt, sed quae hominum, dixit ei Chri-
stus: »Vade post me, Satana, scanda-
lum«
»mihi«42.

Conclusiones.


Ex praemissis collige, quod iustus
Simeon in lumine gentium et gloriae
electae plebis petiit se dimitti in pace,
qui iam erat in pace, cui iam Christus
pacem dederat43; Sed eam pacem, quae
anxietatibus, tribulationibus et per-
secutionibus tentatur, insultatur, moBuchsymbol125
lestatur, et unicum hoc, per quod
quilibet iustus pacificus necessario
petit se dimitti ad plenam et perfe-
ctam, ubi in pace disturbari non pos-
set, nec alia sapere, quam quae Dei
sunt, ubi »Deus est omnia in omnibus«44:
Quod nobis concedere dignetur
Christus, qui est unicum lumen illu-
minans45, a quo omnia lumina illumi-
nata.


aIn Anlehnung an das nachfolgende Zitat aus Jer 9,23 wäre sinngemäß sapientia anstelle von sententia zu erwarten
bIn Jer 9,23f. misericordia anstelle von mirabilia
cvom Editor verbessert für feruntamen

1Dienstag, 2. Februar (1518).
2Vgl. Lk 2,25 Vg »[…] homo erat in Hierusalem cui nomen Symeon et homo iste iustus […].«
3Vgl. Lk 2,32 Vg »[…] Domine […], quod parasti ante faciem omnium populorum lumen ad revelationem gentium et gloriam plebis tuae Israhel.«
4Jer 9,23f. Vg »[…] non glorietur sapiens in sapientia sua, et non glorietur fortis in fortitudine sua, et non glorietur dives in divitiis suis; sed in hoc glorietur, qui gloriatur scire et nosse me, quia ego sum Dominus, qui facio misericordiam et iudicium et iustitiam in terra […].«
5Vgl. 1. Kor 1,30f. Vg »[…] ex ipso autem vos estis in Christo Iesu, qui factus est sapientia nobis a Deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut quemadmodum scriptum est, qui gloriatur in Domino glorietur.«
7Vgl. Eph 2,8f. Vg »Gratia enim estis salvati per fidem et hoc non ex vobis, Dei enim donum est non ex operibus, ut ne quis glorietur.«
8Vgl. Eph 2,13f. Vg »[…] vos […] facti estis prope in sanguine Christi. Ipse est enim pax nostra, […].«
9Eph 2,17f. Vg »〈Christus〉 […] veniens evangelizavit pacem vobis, qui longe fuistis et pacem his qui prope, quoniam per ipsum habemus accesum ambo in uno Spiritu ad Patrem.«
11Vgl. Ps 115(116),11 Vg (LXX) »Ego dixi in excessu meo omnis homo mendax […].«
12Vgl. Röm 3,4 Vg »Est autem Deus verax omnis autem homo mendax […].«
13Vgl. Joh 8,12 Vg »Ego sum lux mundi […].«
14Vgl. Eph 5,8 Vg »[…] eratis enim aliquando tenebrae nunc autem lux in Domino, […].«
15Vgl. Eph 5,10 Vg »[…] probantes quid sit beneplacitum Deo […].«
16Vgl. Joh 16,13 Vg »[…] Spiritus veritatis docebit vos in omnem veritatem […].«
17Mit der Bedeutung: Ziel; vgl. Georges, Handwörterbuch (1995) 2, 902, II), C) b).
18Vgl. Eph 2,13f. Auch in Karlstadts Bildflugblatt der beiden »Wagen« (KGK 120) wird der hinter dem Kreuz stehende Christus als »unser Fried« bezeichnet; vgl. den Bildausschnitt in: Hasse, Tauler, [10].
19Vgl. Eph 2,18 Vg »[…] per ipsum habemus accessum ambo in uno Spiritu ad Patrem.«
20Vgl. Lk 2,27f. Vg »〈Symeon〉 […] venit […] in templum et cum inducerent puerum Iesum parentes eius […] et ipse accepit eum in ulnas suas et bendixit Deum […].«
21Vgl. Lk 2,29 Vg »[…] nunc dimittis servum tuum Domine […] in pace […].«
22Vgl. Joh 14,27. Vg »[…] pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis[…].«
23Mt 6,12 Vg »〈Pater〉 […] panem nostrum […] da nobis hodie et dimitte nobis debita nostra […].«
24Röm 7,22 Vg »Condelector enim legi Dei secundum interiorem hominem […].«
25Röm 7,23. Vg »[…] video autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae […].«
26Vgl. Gal 5,17 Vg »Caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem […].«
27Vgl. Jak 1,15 Vg »[…] concupiscentia cum conceperit parit peccatum, peccatum vero cum consummatum fuerit generat mortem.«
28Vgl. 1. Petr 5,8 Vg »[…] adversarius vester diabolus tamquam leo rugiens circuit quaerens quem devoret.«
29Vgl. Ps 103(104),20f. Vg (LXX) »〈Deus〉 […] posuisti tenebras et facta est nox, in ipsa […] catuli leonum rugientes ut rapiant et quaerant […] escam sibi.«
30Bubenheimer macht darauf aufmerksam, dass Karlstadt in der Lichtmess-Predigt vom 2. Februar 1518 auf Formulierungen aus Taulers 7. Predigt zurückgreift (Bubenheimer, Tauler, 9f.); vgl. Tauler, Sermones (1508), 7. Predigt, fol. 14v: »[…] menschen […] 〈, die〉 got iren grund beraiten lassen […] kommen […] an got demütiglichen und lassen sich in seinen willen und leiden und lassen sich. und die menschen steend in der warhait auf. […] und haben fride in unfrid und liebe in laide. und in schmeckt der wille gottes in allen dingen und darumb so kann in iren fride alle diese welt nicht genemen.«
31In einer hsl. Randnotiz zu »fride in unfrid und liebe in laide« in der 7. Predigt Taulers notierte Karlstadt: »sussikeit In bitterkait | Bern'hardus' sermo 1 de dedicat'ione' eccle'siae' a: adde quod | idem sermo'ne' ij: de S. Andrea scrip|sit.« In Bernhards 1. Kirchweihpredigt heißt es: »[…] per gratiam spiritus adiuvantis, suavis et delectabilis est penitentia nostra; et ut ita dicam amaritudo nostra dulcissima.« (Bernardus, Opera (1513) 5, 373). Diesen und den in Bernhards 2. Predigt zum Fest des heiligen Andreas ebenso mit Tauler zusammenhängenden Gedanken, dass »auch die bitterste Bitterkeit des Todes die Süßigkeit des Geistes nicht zu überwinden vermag«, behandelt ausführlich Hasse, Tauler, 78–80.
33Vgl. Lk 17,10 Vg »[…] cum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis dicite servi inutiles sumus […].« Auch diese Bibelstelle wird in Taulers 7. Predigt (s. o. KGK 067 (Anmerkung)) angeführt: »Und wenn denn der mensch auff das aller höchst kompt auff das er komen mag von großem fleiß. und von genade. So sol er haben ain gantz verlaugen sein selbs. Als unser lieber herre sprach. Wenn yr alles das gethut das ir vermüget. So söllet ir sprechen das ir unnütze knecht gewesen seit.« (fol. 15r).
34Vgl. Mt 7,11 Vg »Si ergo vos cum sitis mali nostis bona dare filiis vestris, quanto magis Pater vester qui in caelis est dabit bona petentibus se.«
35Vgl. Spr 20,8f. Vg »Rex qui sedet in solio iudicii dissipat omne malum intuitu suo […].«; möglicherweise in Verbindung mit Aug. perf. iust. 15: »Hoc enim agitur voluntate, credendo, sperando, dirigendo, corpus castigando, elemosynas faciendo, iniurias ignoscendo, instanter orando et proficiendi vires pregando veraciterque dicendo: Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus; et: Ne inferas nos in temptationem, sed libera nos a malo [Mt 6,12f.]; hoc prorsus agitur, ut cor mundetur et peccatum omne tollatur et quod rex iustus, cum in throno sederit [Spr 20, 8], occultum invenerit minusque mundatum eius misericordia remittatur, ut Deo videndo totum sanum mundumque reddatur. Iudicium enim sine misericordia, sed illi qui non facit misericordiam; superexsultat autem misericordia iudicio [Jak 2,13]. Quod si non esset, quae spes esset? Quandoquidem cum rex iustus sederit in throno, quis gloriabitur castum se habere cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato [Spr 20, 8f.]? Tunc ergo per eius misericordiam iusti plene perfecteque mandati fulgebunt in regno Patris sui sicut sol 〈Mt 13,43〉« (CSEL 42, 35,1–15). Eine ähnliche Verquickung von Spr 20,8f. und Augustin auch in Karlstadts Defensio: »Cum enim iustus rex sederit in iudicio, quis iustum se gloriabitur habere cor […].« [Defensio, fol. B2r, KGK 090 (Textstelle)].
36Vgl. Spr 24,16 Vg »Septies enim cadet iustus et resurget […].«
37Vgl. Ps 36(37),24 Vg (LXX) »Cum ceciderit non conlidetur, quia Dominus subponit manum suam.«
38Vgl. Pred 7,21 Vg »Non est enim homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet.«
40Vgl. Jer 10,23f. Vg »Scio Domine quia non est hominis via eius […] corripe me Domine verumtamen in iudicio et non in furore tuo […].«
41Mt 16,17 Vg »[…] Iesus dixit ei, beatus es Simon Bar Iona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, […].«
42Mt 16,23 Vg »〈Iesus〉 […] dixit Petro, vade post me Satana scandalum es mihi, quia non sapis ea quae Dei sunt sed ea quae hominum.« Auch zitiert in Karlstadt an Spalatin (5. 2. 1518) [KGK 069 (Textstelle)]. Im Hintergrund von Karlstadts vorangegangenen Ausführungen steht Johannes Cassian, auf den er auch Anfang Mai 1518 in seinen Apologeticae Conclusiones (vgl. Th. 136, KGK 085 (Textstelle)) verweist: Cass. Concl. 22,13,1.5f.: »Ceterum iustos ac sanctos viros non esse inmunes a culpa manifeste scriptura pronuntiat dicens: septies enim cadit iustus et resurgit [Spr 24,16] […] habet enim […] pro suis indesinenter orare peccatis dicens: dimitte nobis debita nostra [Mt 6,12]. et ut evidentissimis probemus exemplis […], certe ille beatissimus et apostolorum eximius Petrus quid aliud credendus est fuisse quam sanctus, praesertim id temporis quo ei a domino dicebatur: beatus es, Simon Bar Iona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed pater meus qui est in caelis. et tibi dabo claves regni caelorum: et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum in caelis: et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelis. [Mt 16,17–19] […] et tamen post paululum, cum ignorans mysterium passionis tantae utilitati humani generis inscius obviaret dicens: absit a te, domine: non erit tibi hoc, meretur audire: vade post me, satanas: scandalum es mihi, quia non sapis ea quae dei sunt sed ea quae hominum [Mt 16,22f.]. […] de ipso igitur ac de eius similibus sanctis illud etiam quod per David canitur debemus accipere: a domino gressus hominis diriguntur: et viam eius volet nimis. cum ceciderit iustus, non conturbabitur: quia dominus subponit manum suam [Vgl. Ps 36(37),23f.].« (CSEL 13, 631,26–633,17).
43Vgl. Joh 14,27 Vg »[…] pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis […].«
44Vgl. 1. Kor 15,28 Vg »[…] ut sit Deus omnia in ominibus […].«
45Vgl. Joh 8,12 Vg »Ego sum lux mundi […].«

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»