Nr. 225
48 Conclusiones: De coniuratione mortuorum migrantium
Wittenberg, [[1522, nach Mitte März]]

Text
Bearbeitet von Harald Bollbuck
BuchsymbolC1v

Articuli de coniurati- one mortuorum migrantium.

ia
Anima a corpore egressa1 confestim coelum
ingreditur aut infernum.
ii
Si ceciderit lignum ad Austrum aut Aqui-
lonem, in quocunque loco ceciderit, ibi erit
id est, remanebit.2
iii
Qui bona egerunt, ibunt in vitam aeternam,
qui vero mala in ignem aeternum.3
iv
Nempe opera illorum sequuntur illos.4
v
Quaecunque homo seminaverit, haec et metet〈.〉5
vi
Operemur bonum〈,〉 dum tempus habemus,6
vii
Venit nox in qua nemo poterit operari.7
viii
Statutum est hominibus semel mori, post
hoc iudicium, deinde finis.8
ix
Lustrare filium aut filiam, sciscitari ario-
los, observari somnia et auguria, Phyto-
nes consulere, impium est.9
x
Sic veritatem a mortuis quaerere, nephas
et abominatio coram deo.10
xi
Apparitiones animarum,11 vel somnia sunt,
aut diabolicae illusiones.12
xii
Ita responsa earundem, non sunt nisi tech-
nae, imposturae et daemonum oracula. BuchsymbolC2r
xiii
Scimus detrusos spiritus ad maleficarum
carminationes13, comparentes sese invitos
fingere.
xiv
Deinde illos haud dubitamus eodem dolo
et fraude in coniurationibus uti.
xv
Coniurationes hae, non nisi sub praetextu
religionis placent Kakodaemoni, ne illi-
us astus praesentiatur.
xvi
Immo et ut divinis verbis fiat iniuria, ac
illis in sensum reprobum14 contra fidem
abutatur coniurans.
xvii
Sicuti fit quod maleficae volunt, permit-
tente deo, quia credunt.15
xviii
Ita fit, eodem permissore, quod coniuran-
tes volunt, quia id fieri credunt.
xix
Haec fides, non fides, sed verius infidelitas
censenda est.
xx
Diabolus similis volens esse altissimos suos
praestigiosos16 characteres17 sacrosanctis im-
miscet evangeliis,18 quo gladius19 mellitus
fiat, et venenum dulce
.
xxi
Verbis divinis uti in re diabolica, summa
est blasphemia.20
xxii
Id est Satanam in angelum lucis transfi-
BuchsymbolC3vgurari,21 quo infirmis in fide, imponat
verisimilibus.b22
xxiiic
Argumentum a simili23 ind iis quae sunt fi-
dei, est nocentissimum.24
xxive
Hinc personati daemones multas missas,
pomposasf eleemosynas, ieiunia publi-
ca ac peregrinationes affectant.25
xxvg
Quo fit, ut haec speciosa opera26 fidem et
spem in deum extinguant.27
xxvih
Nam homines ea videntes, iam non ex fide,
sed hisce operibus se salvandos putant.28
xxviii
Haec missarum sacrificia, pomposae elee-
mosynae, ieiunia publica ac curiosae
peregrinationes deo non placent.
xxviiij
Quemadmodum Christus sui cultoribus pro-
missionis signa in terris reliquit, bap-
tismum et panem,29
xxixk
Ita Satan praestigii sui tessaras tradidit sto-
lidis in fide,
xxxl
Tesserae hae sunt, aqua benedicta, herbae
consecratae, sal sanctificatum, Evange-
lii verba, signa crucis, quorum abusum
cupit corruptor mentium.30
xxxim
Ut usus horum Christianus est, ita abusus,
improbus ac olens idololatriam. BuchsymbolC3r
xxxiin
Diabolus ex materia praeiacente, ut vult,
faciem cuiuslibet hominis effigiare novit.31
xxxiiio
In qua miro modo, veluti Hevae, homini-
bus apparens et loquens illudit.32
xxxivp
Nempe generatio mala et incredula quae-
rit signum.33
xxxvq
E regione gens sancta et credula sacrae
scripturae eulogiar contenta est.
xxxvis
Qui in hac vita, bona sua recepit cum pur-
purato divite,34 is alibi cruciabitur.
xxxviit
Qui vero mala cum Lazaro, illic frue-
tur solatio sempiterno.35
xxxviiiu
Inter locum solacii et cruciatus ingens
hiatus firmatus est.
xxxixv
Ut ii qui solatio fruuntur volentes hinc
transire ad miseros non possunt,
xlw
Neque captivi inde huc transcendere,
xlix
Ita nec captivi in domos proprias pos-
sunt remeare.
xliiy
A Mose et prophetis, id est a sacra scrip-
tura, veritas requirenda est, non a mor-
tuis.36
xliiiz
Infidelitatis incusantur, qui mortuis cre-
dunt, et non sacris literis. BuchsymbolC3v
xlivaa
Qui animarum immortalitatem propter
beati Patricii purgatorium credunt,
iam infideles sunt.
xlvab
Quo in hac infidelitate et superstitione
maligni spiritus, stultos in fide conser-
vent, accessum et abitum simulant ac
dissimulant.
xlviac
Proinde ut incantatio Idololatriae speci-
es est, sic et coniuratio mortuorum.
xlviiad
Ad tribunal scripturae sto, ubi aeme oportetae
iudicari.37

FINIS.


agesamte Thesennummerierung fehlt A
bfehlt folgende Thesennummer xxiii. A
cvom Editor verbessert für xxiiii.
dfehlt a
evom Editor verbessert für xxv.
fpompas a
gvom Editor verbessert für xxvi.
hvom Editor verbessert für xxvii.
ivom Editor verbessert für xxviii.
jvom Editor verbessert für xxix.
kvom Editor verbessert für xxx.
lvom Editor verbessert für xxxi.
mvom Editor verbessert für xxxii.
nvom Editor verbessert für xxxiii.
ovom Editor verbessert für xxxiiii.
pvom Editor verbessert für xxxv.
qvom Editor verbessert für xxxvi.
rvom Editor verbessert für eulogio
svom Editor verbessert für xxxvii.
tvom Editor verbessert für xxxviii.
uvom Editor verbessert für xxix.
vvom Editor verbessert aus xl.
wvom Editor verbessert für xli.
xvom Editor verbessert für xlii.
yvom Editor verbessert für xliii.
zvom Editor verbessert für xliiii.
aavom Editor verbessert für xlv.
abvom Editor verbessert für xlvi.
acvom Editor verbessert für xlvii.
advom Editor verbessert für xlviii.
ae-aeoportet me a

1Aus der Sepulkralliturgie: »Egressa anima de corpore«; vgl. Collectio Rituum, 85; Leofric Missal 198 f.; vgl. hierzu Treffort, Mort, 44.
2Vgl. Pred 11,3 Vg »si ceciderit lignum ad austrum aut ad aquilonem in quocumque loco ceciderit ibi erit.« Anzitiert, interessanterweise in einem engen Zusammenhang mit den Bibelzitaten der folgenden Thesen, von Luther, Resolutiones (1518): »Lignum ubicumque ceciderit, ibi erit.« (WA 1, 563,28). Der Hinweis auf diesen Zusammenhang bei Evener, Spirits, 536.
3Aus dem pseudo-athanasischen Glaubensbekenntnis; s. DS, 75 f.; BSELK, 51–56 (Einleitung); 57–60 (Text).
4Vgl. Offb 14,13 Vg »[…] opera enim illorum sequuntur illos.« Zitiert im Sermon vom Fegefeuer (KGK 233 (Textstelle)) und bei Luther, Resolutiones (1518): »Opera enim illorum sequuntur illos […].« (WA 1, 563,21 f.).
5Vgl. Gal 6,8 Vg »quae enim seminaverit homo haec et metet […].« Vgl. KGK 233 (Textstelle) mit KGK 233 (Anmerkung) und Luther, Resolutiones (1518): »Quaecunque enim homo seminaverit, haec et metet.« (WA 1, 563,24).
6Vgl. Gal 6,10 Vg »ergo dum tempus habemus operemur bonum […].« S. Luther, Resolutiones (1518): »Operemur bonum, dum tempus habemus.« (WA 1, 563,20).
7Vgl. Joh 9,4 Vg »[…] venit nox quando nemo potest operari.« S. auch Luther, Resolutiones (1518): »Venit nox, quando nemo poterit operari« (WA 1, 563,21).
8Vgl. Hebr 9,27 Vg »et quemadmodum statutum est hominibus semel mori post hoc autem iudicium.« S. auch Luther, Resolutiones (1518): »Statutum est hominibus semel mori, post hoc iudicium, deinde finis.« (WA 1, 563,22 f.).
9Vgl. 5. Mose 18,10–12 Vg »nec inveniatur in te qui lustret filium suum aut filiam ducens per ignem aut qui ariolos sciscitetur et observet somnia atque auguria ne sit maleficus ne incantator ne pythones consulat ne divinos et quaerat a mortuis veritatem omnia enim haec abominatur Dominus et propter istiusmodi scelera delebit eos in introitu tuo.«
11Die Begrifflichkeit von den Geisterscheinungen der abgeschiedenen Seelen ist geprägt von der gleichnamigen Schrift des Jacobus de Paradiso, De apparitionibus animarum, verfasst 1454, zuerst im Druck veröffentlicht in Esslingen: Konrad Fyner, 1477/78 (GW M10824), die sich systematisch mit Poltergeistern und anderen bösen Erscheinungen beschäftigte. Sie erschien bis 1520 in 60 Manuskripten und dreizehn Drucken, sowohl in Latein als auch auf Deutsch. Vgl. VerLex (MA) 4, 478–487; VerLex (MA) 11, 756; Koslofsky, Reformation, 26.
12Vgl. Luther, Decem praecepta praedicata: »Nec mirum, ne ullus credat. Sunt enim illusiones diaboli, non autem res vera.« (WA 1, 409,5 f.).
13verzaubern. Vgl. Mlat. WB 2, 291 s. v. carminare, Lemma 2. S. hierzu Henricus Institoris, Malleus maleficarum 2, remedia 6: »Gratia huius exempli quaeritur, an non aliae benedictiones et carminationes, seu etiam coniurationes, per exorcismos habeant efficatiam, cum hic videantur reprobari. […] Super aegros manus imponent, etc. nec sunt huiusmodi personae prohibendae a talibus, nisi forte timeatur, quod ad exemplum illorum indiscreti et superstitiosi alii carminationis sibi usurpent abusum, tuentes se exemplo illorum, hi ergo superstitiosi carminatores reprehenduntur a praedicta virgine, et dixit illos habere debilem fidem, imo malam, qui tales consulerunt.« (Henricus Institoris, Malleus maleficarum (Mackay) 1, 530 f.).
14Gott verkehrte den Sinn derer, die ihn verachteten; vgl. Röm 1,28 Vg »et sicut non probaverunt Deum habere in notitia tradidit eos Deus in reprobum sensum ut faciant quae non conveniunt.«
15Die Vorstellung, dass selbst die Dämonen nicht ohne Gottes Erlaubnis zaubern könnten, war präsent. Vgl. Luther, Decem praecepta praedicata: »Ideo persuadendi sunt, ut sciant daemones, talia omnino posse permittente deo. Quod ex scriptura satis probari potest. […] Si ergo ignem et fulgura, de caelo potest Satan iacere et tanta mala facere, deo permittente […].« (WA 1, 408,7;16 f.).
16Klassisch selten, vgl. Gell. 6,14,11 u. 8,10; jedoch häufiger verwendet in der Hexen- und weiterer antimagischer Literatur. Vgl. auch Luther, Decem praecepta praedicata: »Et tales praestigiae plures hodie quoque fiunt […].« (WA 1, 409,14 f.).
17Der character indelebilis kennzeichnet in der römischen Kirche die unzerstörbare geistliche Wirkung von Taufe, Firmung und Priesterweihe.
18Vgl. Karlstadt, Mannigfaltigkeit (1523), fol. I2v: »Wye der teuffel sein versůchungh Christo furleegt mit angehefften schryfften/ also hat der teuffel auch durch Bebiste/ Bischoven unnd moͤnichen/ statuta/ canones/ regel unnd form Christlicher tzucht unnd goͤtliches lebens gemacht/ unnd die heilich schryfft eyngeflochtenn unnd kegen uns armen scheefflyn gebraucht/ wie er auch heilighe schryfft kegen unserm hirten Christo Jhesu brauchen dorfft.« (wird ediert in KGK VI).
19Die Stelle ist nicht klar. Zorzin, Flugschriftenautor, 237 Anm. 18, verweist auf Hebr 4,12 Vg »vivus est enim Dei sermo et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti […].« Der praeses Karlstadt bezöge sich demnach auf die Bibel als das Wort Gottes, das zweischneidig wie eine Schwertklinge sei. Syntaktisch möglich und inhaltlich wahrscheinlicher aber ist, dass Schwert und Gift des Teufels gemeint sind, welche durch Beimengungen von Worten des Evangeliums entschärft und versüßt würden. Vgl. Evener, Spirits, 536 Anm. 24. In dieser Hinsicht ergibt sich eine interessante Parallele zu Karlstadts Brief an Hector Pömer vom 27. März 1522, wo es in einer Randbemerkung heißt: »Quanto vis melliti iaculi praesentior tormento atroci〈.〉« (KGK 226 (Textstelle); vgl. hierzu Oehmig, Fegefeuer, 89). Bubenheimer, Heimat, 28 erkennt in der Briefstelle eine Klage über Luthers in den Invocavitpredigten vorgetragene Angriffe auf die von Karlstadt betriebenen Wittenberger Reformen. Im Kontext der vorliegenden 20. These gewinnt die Briefstelle an Schärfe, da sie in der Aufhebung der Gottesdienst- und Abendmahlsreformen das Gift des Teufels wirken sehen könnte.
20Die These bezieht sich auf die Verwendung biblischer Aussagen in Beschwörungen und teuflischen Handlungen. Auch hier könnte eine Referenz zu Luther, Decem praecepta praedicata bestehen: »Excusant se sane, quod sint sacra signa sacraque verba, quasi non ideo magis sint accusandi, quod rebus, signis verbisque dei in re prophana et diabolica utuntur.« (WA 1, 402,8–10). Andererseits verbirgt sich darin auch eine Kritik päpstlicher Handlungen und Aussagen, die auf der Grundlage des Evangeliums erfolgen; damit schließt sich der Bogen zu den Thesen 24 und 27. S. auch Luther, Assertio omnium articulorum: »Patet ergo, quam insigni blasphemia multi pontifices in suis Decretis petram detorserunt ad suam potentiam […]. Et in faciem tuam, sanctissime Vicarie dei, tibi libere dico, omnia damnata Ioannis Huss esse Evangelica et Christiana, tua autem omnia prorsus impia et diabolica.« (WA 7, 129,18 f.; 135,19–21); Luther, Appellatio ad concilium: »[…] atque ut nihil omittat quod Antichristum referat, sacram scripturam sibi subiiciat et conculcet incredibili blasphemia […].« (WA 7, 80,29 f.).
21Diese und die folgende These knüpfen unmittelbar an eine Argumentation Luthers an. Dieser hatte behauptet, dass die Methode des Analogieschlusses nicht in Glaubensfragen eingesetzt werden solle, da sie der Teufel selbst bei seiner Verwandlung in Luzifer (den Engel des Lichts) eingesetzt habe. Vgl. Luther, Decem praecepta praedicata: »Quid enim aliud facit diabolus, quum in angelum lucis sese transfigurat, quam quod arguit a simili?« (WA 1, 418,17 f.). Zur Wandlungsfähigkeit des Teufels äußert sich Karlstadt in KGK 233 (Textstelle).
22Zur menschlichen Schwäche im Glauben, die Phantastereien und Erscheinungen hervorbringe, vgl. Aug. cura mort. 1,13: »Sic autem infirmitas humana sese habet, cum mortuum in somnis quisque viderit, ipsius animam se videre arbitretur, cum autem vivum similiter somniaverit, non eius animam neque corpus, sed hominis similitudinem sibi adparuisse non dubitet. quasi non possint et mortuorum hominum eodem modo nescentium non animae, sed similitudines adparare dormientibus.« (CSEL 41, 641,13–19).
23Die juristische Methode des Analogieschlusses.
24Es folgt die Fortsetzung der wortnahen Übernahme einer Argumentation Luthers gegen die Verwendung des Analogieschlusses in Glaubensfragen. S. Luther, Decem praecepta praedicata: »Ita et nunc in caelo eosdem [scil. sancti] habere differentes gratias auxiliandi: sed ego non video, quomodo id possint probare nisi arguendo a simili, quod argumentum in iis quae sunt fidei est nocentissimum.« (WA 1, 418,13–16). Damit wandte sich Karlstadt gegen seine eigene, vormalig angewandte Methode der consonantia theologiae et jurisprudentiae. Vgl. hierzu Bubenheimer, Consonantia.
25Die Thematik der Wandelbarkeit des Teufels und seines Einflusses auf Messen, Opfer, Umzüge, Aufstellung von Kerzen etc. auch in KGK 233 (Textstelle). Gleichwohl ist ebenso der Einfluss Luthers erkennbar, der beklagt, dass die Mönchsgelübde das Leben der Christen in einen status perfectionis und einen status imperfectionis teile. Ersterer wiederum würde nicht in Hinsicht auf ein geistliches Leben gemessen, sondern an der Teilnahme an Umzügen, an äußeren Werken und Gelübden, was letztlich zur Auslöschung des Geistes des Glaubens und der Liebe führe. S. Luther, Themata de votis: »Vulgo dant imperfectionis, sibi perfectionis statum. Et hanc differentiam non metiuntur iuxta mensuram spiritus et fidei et charitatis, quas certum est in vulgo potissimum regnare, sed iuxta pompam et larvam externorum operum et suorum votorum, in quibus nihil est neque spiritus, neque fidei, neque charitatis, quin spiritum fidei et charitatis extinguunt.« (WA 8, 584,24–29).
26In der Begrifflichkeit speciosa opera klingt stets auch das Falsche dieser Werke an. Vgl. Luther, Rationis Latomianae confutatio: »Nam hoc peccatum proprie revelat lex, prius incognitum et mortuum, ut Ro. V. dicit, quod et vivacissime latet sub speciosis operibus hypocritarum.« (WA 8, 104,7 f.).
27Zu dieser wortnahen Übernahme aus Luthers Themata de votis s. o. KGK 225 (Anmerkung).
28Vgl. Luther, De captivitate Babylonica ecclesiae: »Nam si dat gratiam mihi sacramentum, quia suscipio, iam vere ex opere meo, non ex fide gratiam obtineo, nec promissionem in sacramento apprehendo, sed solum signum institutum et praeceptum a deo.« (WA 6, 533,21–24).
29Wie für Karlstadt sind bei Luther die Sakramente mit den Zeichen der Verheißung und Rechtfertigung eng verbunden (bzw. nahezu identisch), die allein durch den Glauben an die Worte der Verheißung Heilscharakter erhalten. S. Luther, De captivitate Babylonica ecclesiae: »At nostra et patrum signa seu sacramenta habent annexum verbum promissionis, quod fidem exigit et nullo opere alio impleri potest: ideo sunt signa seu sacramenta iustificationis, quia sunt sacramenta iustificantis fidei et non operis, unde et tota eorum efficatia est ipsa fides, non operatio.« (WA 6,532,24–27). Zu den unterschiedlichen Signifikationen der Sakramente im Alten und Neuen Testament in derselben Schrift: »Error enim est, sacramenta novae legis differri a sacramentis veteris legis penes efficatiam significationis: utraque aequaliter significabant. Idem enim deus, qui nos nunc per baptismum et panem salvat […].« (WA 6, 532,3–7). S. auch Luther, Ad librum Ambrosii Catharini responsio: »Ubi enim Baptisma et panem et Evangelium esse videris, quocunque loco, quibuscunque personis, ibi Ecclesiam esse non dubites.« (WA 7, 720,36 f.).
30Die Bezeichnung des Teufels als corruptor mentium war Allgemeingut; vgl. auch Luther, Decem praecepta praedicata: »[…] diabolus enim corruptor mentium dicitur […].« (WA 1, 493,13). Über den Missbrauch von Messe und Abendmahl im römischen Brauch vgl. Luther, De captivitate Babylonica ecclesiae: »Sunt sane quidam his verbis ad sacramentum docendum abusi, ut et Decretalis dudum et multi alii. […] Tertia captivitas eiusdem sacramenti est longe impiissimus ille abusus, quo factum est, ut fere nihil sit hodie in Ecclesia receptius ac magis persuasum, quam Missam esse opus bonum et sacrificium. Qui abusus deinde inundavit infinitos alios abusus, donec fide sacramenti penitus extincta meras nundinas, cauponationes et quaestuarios quosdam contractus e divino sacramento fecerint.« (WA 6, 502,18 f.; 512,7–12).
31Zu den – allgemein und weithin nicht angezweifelten – Materialisierungen und Wandlungskünsten des Teufels vgl. wiederum Luther, Decem pracepta praedicata: »Potest enim diabolus se mutare de persona in personam et miris modis ludere sensum […].« (WA 1, 409,18 f.).
32Bezug auf 1. Mose 3,1 Vg »sed et serpens […] dixit ad mulierem cur praecepit vobis Deus ut non comederetis de omni ligno paradisi« und 1. Mose 3,4 Vg »dixit autem serpens ad mulierem nequaquam morte moriemini.« Vgl. diese Referenz erneut bei Luther, Decem pracepta praedicata: »[…] Corruptor mentium, sicut Hevam seduxit astutia sua […].« (WA 1, 410,33 f.).
33Vgl. Mt 16,4 Vg »faciem ergo caeli diiudicare nostis signa autem temporum non potestis generatio mala et adultera signum quaerit et signum non dabitur ei nisi signum Ionae et relictis illis abiit«; s. zudem Mt 17,16.
34Vgl. Lk 16,19 Vg »homo quidam erat dives et induebatur purpura et bysso et epulabatur cotidie splendide.« Als er nach seinem Tod sieht, dass der Bettler Lazarus in Abrahams Schoß liegt, er sich aber in der Unterwelt befindet, antwortet ihm Abraham in Lk 16,25 Vg »et dixit illi Abraham fili recordare quia recepisti bona in vita tua et Lazarus similiter mala nunc autem hic consolatur tu vero cruciaris.«
35Vgl. Lk 16,20 Vg »et erat quidam mendicus nomine Lazarus qui iacebat ad ianuam eius ulceribus plenus.« Zu dessen ewiger Tröstung Lk 16,25; s. o. KGK 225 (Anmerkung); zur Versinnbildlichung des Fegefeuers als Stadium der Ruhe und des Begehrens nach Gott mittels der Geschichte von Lazarus in Abrahams Schoß vgl. KGK 233 (Textstelle) und KGK 233 (Textstelle).
36Vgl. Lk 16,31 Vg »ait autem illi si Mosen et prophetas non audiunt neque si quis ex mortuis resurrexerit credent.«
37Eine Bezugnahme des Kanonisten Karlstadt auf die geistliche Rechtsprechung erkennt Bubenheimer, Scandalum, 326; Bubenheimer, Consonantia, 244 Anm. 210. Zorzin, Flugschriftenautor, 236, vermutet als Hintergrund dieser These Spannungen innerhalb der Fakultät in Wittenberg nach der Rückkehr Luthers von der Wartburg. Dagegen sieht Evener, Spirits, 538 die Unsicherheit des von ihm vermuteten praeses Luther (oder eines seiner Schüler) hinsichtlich des Schicksals der Seelen nach dem Tod. Vermutlich kein Zusammenhang mit folgender Aussage in der Epitome (1519), die den sich selbst prüfenden Gläubigen vor das Tribunal des eigenen Geistes zieht: »Accedit homo adversus se tribunal mentis suae, constituit se ante faciem suam, ne hoc contra se postea fiat, cum scriptum sit. Arguam te et statuam te contra faciem tuam.« (KGK II, Nr. 103, S. 48, Z. 8–10). Möglich erscheint dagegen eine Referenz auf Aug. cura mort. 1,2: »Omnes enim astabimus ante tribunalem Christi, ut ferat unusquisque secundum ea quae per corpus gessit, sive bonum sive malum […].« (CSEL 41, 622,11–13); ebenso in Aug. ench. 29,110 (CCSL 46, 108,18–20). Augustin bezieht sich auf 2. Kor 5,10 Vg »omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi ut referat unusquisque propria corporis prout gessit sive bonum sive malum.«

Downloads: XML · PDF (Druckausgabe)
image CC BY-SA licence
»